САХА КЫРГЫТТАРА ТҮМСЭЛЛЭР

Аныгы кэм ыччата биир сиргэ бүк түһэн олорбот. Кыргыттар да, уолаттар да куруук үөрэх, сайдыы, бэйэни сайыннарыы суолун тутуһаллар. Урукку курдук, биир халыып иһигэр иитээһин, тутааһын, хааччахтааһын суох буолбут. Баҕар, арыый былыргылыы толкуйдаах, саастаах  төрөппүт оҕотун күрүөҕэ хаайан турара буолуо... Чэ, ол да билигин ахсааннаах...

Билигин ыччаттар хайдах сатыылларынан, табыгастааҕынан олорор үйэлэрэ үүннэ. Мин санаабар, бу билиҥҥи олох ирдэбилигэр саамай сөп. Хайа муҥун, былыргылыы олоруохпутуй...

Биир үтүө күн инстаграмҥа “КЫРГЫТТАР 2.0.” сахалыы блог арыллыбытын сэргии көрдүм.  Бу туох кыргыттара буоллаҕай диэммин, олус интэриэһиргээтим уонна билсэргэ сананным. Кинилэр, бүгүн, «Тэтим» балаһаҕа ыалдьыттыыллар.

— Чэ эрэ, билсэн барыахха...

— Биhиги Алина Яковлева, Айлаана Оросина, Харитина Турантаева, Дайаана Портнягина, Юлия Федорова 21-дии саастаах устудьуоннар буолабыт. Үөрэнэр хайысхаларбыт араас: юриспруденция, экономика, медицина, педагогика уонна психология. Бэйэбитин аhаҕас, элбэҕи билиэн-көрүөн баҕарар, сырдыкка талаhар кыргыттарбыт диэн кылгастык ойуулуохпутун сөп.

— Эһиги бары чугас дьүөгэлии дьоҥҥут дуо?

— Биһиги биэс кыыс бары биир кылааска саха гимназиятыгар үөрэммиппит. Тина өрөспүүбүлүкэтээҕи лицейгэ үөрэммитэ. Оскуола кэннэ бары араас сирдэринэн арахсан, сорох-сорохтору кытта сибээспитин сүтэрбиппит.

Онтон, пандемия буолан, бары биир куоракка хаалан, алтыһан, бириэмэбитин туһалаахтык атаарарга санаммыппыт. Биир санаалаахтарбыт диэххэ сөп.

— Кыргыттары түмүөххэ диэн санаа кимиэхэ баар этэй?

Дайаана: Бу идиэйэ бастаан миэхэ кэлбитэ. 2020 сылга мин күүскэ бэйэни сайыннарыынан дьарыктаммытым, бэйэм олохпун бэйэм илиибэр ылыахпын баҕаран, араас туһалаах үгэстэри үөрэтэн саҕалаабытым. Холобур, бу иннинэ хаһан да сүүрбэт этим, сүүрэр буолбутум, медитациялаан бэйэбин бу түгэҥҥэ баарбын билэр буолбутум, оннооҕор сиспин тутарга үөрэммитим. Ол барыта кыраттан саҕаланан, мин олохпун уларыппыта диэххэ наада. Бу иннинэ олох хайа диэки устар да, ол диэки бара турарым. Билигин оннук буолбатах.

Алматы куоракка үөрэнэбин. Онно номнуо эдэр ыччат бэйэтин көрүнэн, куһаҕан дьаллыктартан аккаастанан, саҥаҕа үөрэнэн саҕалаабыттара ыраатта. Элбэх куурустар, марафоннар бааллар. Олору ааһан, туһатын ылан, Дьокуускайга кэлэн баран кыргыттарбар кэпсээбитим.

Кыргыттар, бэйэбит испитигэр чек-лист оҥоруохха, күн аайы сорудахтары толорон бассаапка бөлөхпүтүгэр отчуоттуохха диэн этии киллэрдим. Ким кэмигэр тугу эрэ оҥорботох ыстарааптанар, ол эбэтэр аһымалга 100 солк ыытар. Үөрүөх иһин, кыргыттарым тутатына сөбүлэспиттэрэ, бэйэлэрэ эмиэ саҕалаабыттар эбит, ол гынан баран соҕотох саҕалыыр диэн биир, түмсэн ылсар диэн чыҥха атын.

— Чек-лиистэр диэн хайдах буолар эбитий?

— Холобур, сарсыарда 8 чаас иннинэ туран баран отчуоттаа уонна төлөпүөҥҥүн ууран баран сэрээккэлээ, медитациялаа, сылаас уута ис, 30 мүн. туһалаах кинигэтэ аах... Оннук күн аайы 10 кэрдииһи толоруохтаах, киэһэ 22:30 дылы барытын толордубут диэн отчуоттуохтаахпыт. Оннук биир нэдиэлэ ааста, онтон иккис нэдиэлэ эмиэ элэс гынна. Кыргыттарым харахтара умайан барда, бэйэлэригэр сыһыаннара уларыйбыт, санаалара көтөҕүллүбүт, хас биирдии күнү туһалаахтык атааралларыттан астына аҕай сылдьаллар.

Биир үтүө күн көрсүһүүгэ «Арай бу хамсааһыммытын улаатыннардахха? Инстаграм нөҥүө биир санаалаах кыргыттары муһуохха, кинилэри тардыахха, үллэстиэххэ, тэҥҥэ сайдыахха” диэн санаабын эппиппин, кыргыттар тутатына сөбүлэһэн, кыралаан бэлэмнэнэн киирэн барбыппыт.

Балаҕан ыйыттан бэйэбит испитигэр саҕалаабыппыт уонна бу сэтинньигэ киэҥ эйгэҕэ таҕыстыбыт.

САХА КЫРГЫТТАРА САҤА ТАҺЫМҤА ТАХСАЛЛАР

— Биhиги бырайыакпыт эдэр кыргыттарга уонна бэйэбит сайдарбытыгар тирэх буолуохтаах.

Тэҥ саастыы кыргыттар буоламмыт биир интэриэстээхпит, олоҕу көрүүбүт барыбытыгар тэбис-тэҥ. Бырайыакка туһалаах үгэстэри, сыаннастары үллэстэбит. Элбэх буоллахпытына ханнык баҕарар эйгэҕэ чэпчэкитик сылдьыахпыт.

Ситиммит кыыһын Сайдыына диэн ааттаатыбыт. Кини инстаграмҥа ааҕааччыларбытын кытта бэйэтин сүбэлэрин үллэстэр, туох, тоҕо туhалааҕын кэпсиир, кыргыттары түмэр уонна өйүүр сыаллаах дьоруой буолар. Саха кыыһа олох сайдыытынан сиэттэрэн саҥа таһымҥа тахсыахтаах. Биир сиргэ олорбокко, куруук бэйэтин сайыннарыахтаах, үөрэниэхтээх.

Олохпут уларыйда, ону кытта, саха кыыһа эмиэ тэҥҥэ айанныахтаах. Холобур биһиги саҥа таһымҥа тахсыан баҕарар дьону түмэн, бииргэ сайдыахпытын баҕарабыт. Ону таһынан, ааҕааччыларбытыгар олох-дьаһах өрүттэригэр, үөрэхтээһин, кыыс уйулҕатыгар аналлаах чек-лиистэри бэлэмнээтибит.

— Оттон улууска баар кыргыттары кытта үлэлиигит дуо?

— Бырайыак билиҥҥитэ социальнай ситимҥэ үлэлиир, ол иһин киэҥ балаһаакка буолар. Сахабыт сирин ханнык баҕарар улууһуттан, нэһилиэгиттэн интэриниэт нөҥүө сайдар кыах баар.

ТҮМСЭН ҮРДҮККЭ ТАЛАҺЫЫ

— Сүрүн сыалбыт диэн  бииргэ сайдыы, ол эбэтэр бэйэ-бэйэҕэ көмөлөһөн түмсэн үрдүккэ талаһыы. Сайдар суолга бииргэ турдахха ордук чэпчэки, аттыгар эн курдук сырдыкка талаһар киһи баара күүс-сэниэ биэрэр. Билиҥҥи кэмҥэ социальнай хабааннаах  ситимнэргэ үгүс ыччат олорор, күнүттэн төһө эрэ чааһы гаджекка барыыр. Бириэмэни халтайга ыыппат туһуттан, сөптөөхтүк туттан, социальнай ситимҥэ маннык бырайыак арыллара, үлэлиирэ тоҕоостоох диэн санаалаахпыт. Киһи, тус бэйэтин сайдыытыгар улахан оруолу уурабыт.

АНЫГЫ САХА КЫЫҺА ХАЙДАХ БУОЛУОХТААҔЫЙ?

— Биhиги санаабытыгар, аныгы кыыс билиҥҥи кэмҥэ сөп түбэhэр буолуохтаах. Сайдыылаах, үлэһит, эйэҕэс майгылаах, бэйэтин олох бары эйгэтигэр сайыннарар кыахтаах. Кэрэ аҥаар буоларын умнубакка, бу дойдуга куруук сырдыгы, сылааһы эрэ тарҕатыахтаах. 

ДУХУОБУНАС ДИЭН ТУГУ ААТТЫЫБЫТ?

—Духуобунас - санаа табыллыыта диэн өйдүөхтээхпит.  Духуобунай киhи тулалыыр эйгэтэ тупсарын туhугар кыhаллар, кэрэни кэрэхсиир буолар. Биһиги кыргыттарга духуобунас, өй-санаа, толкуй өттүн эмиэ иҥэриэхтээхпит уонна бэйэбит эмиэ үөрэниэхтээхпит, билиэхтээхпит.

КЫРГЫТТАРЫ САЙЫННАРЫЫ

— Ким эрэ уопутун дуу биитэр бэйэҕит олоххутугар баары сырдатаҕыт дуу?

— Бэйэбит олохпут үөрүйэҕиттэн быһа тардан кэпсиибит. Сүрүннүүр хайысхаларбытынан буолаллар: кыыс бэйэтин сайдыытыгар, тулалыыр эйгэҕэ тапталын туһунан, олоххо мотивация, саха култуурата, кинигэ ааҕыы, чөл олоҕу тутуһуу. Ону таһынан сайдыылаах, киэҥ эйгэҕэ сылдьар кыргыттары кытта билсиһии. Кыргыттар бэйэ бодотун тардыныылара, туһалаах үгэстэри иҥэриниилэрэ буолар.

— Өбүгэлэрбит «кыыс оҕо — омук анала» диэн этэллэрин сөбүлэһэҕит дуо?

— Кыыс бэйэтин омугун анала. Кыыс баар буоллаҕына омук баар буолар. Ол иһин кыргыттар кытаатан үтүөнү үксэтиэххэ, кэрэни кэрэхсиэххэ, саха омукпутун сайыннарыахха.

— Саха кыргыттара төһө сайдыылаахтарый? Үөрэх, таһым, толкуй өттүнэн ылан көрдөххө...

— Бүтүн саха омугун кыргыттара ханнык таһымҥа туралларын быһаарар кыаллыбат. Хас биирдии киһи олоххо тус көрүүлээх буоллаҕа: иитиитэ, оҥоһуута. Саха кыргыттара сырдыкка талаһаллар диэн тирэх эрэллээхпит. Бу санааҕа бары ыллардахпытына, бэйэ-бэйэҕэ көмөлөһөн элбэҕи уларытыахха сөп дии саныыбыт.

***

Ити курдук, алта кыыс саха кыргыттарын бииргэ түмэр, толкуйдуур, үлэлиир, үөрэнэр, олох хаамыытын уларытарга туруммут бырайыактара, чахчы, сайдыылаах үйэ кэрэ аҥаардарын сайыннардын, киэҥ эйгэҕэ ыҥырдын!