Петр Тихонов-Тэрчи: «Ынаҕы ыҥыырдаабыт кэриэтэ буолуо суохтаах»

От ыйын саҥатыгар ытык Өймөкөөн сиригэр Олоҥхо ыһыаҕа быйыл XVI-с төгүлүн буолан ааста. Бүгүҥҥү ыалдьыппыт, Мэҥэ Ханалас улууһун уонна 3-с Мэлдьэхси нэһилиэгин Бочуоттаах гражданина, «Гражданскай килбиэн», «Мэҥэ Аат», «Манчаары дойдута – мин дойдум» анал бэлиэлэр хаһаайыннара, Ил Дархан олонхоҕо стипендиата, Олонхо ыһыаҕын икки төгүллээх кылаан кыайыылааҕа, элбэх төгүллээх лауреата, СӨ үөрэҕириитин уонна култууратын туйгуна, «Ытык олонхоһут» түмсүү салайааччыта, Олоҥхо тыйаатырын бочуоттаах чилиэнэ историк Петр Максимович Тихонов-Тэрчи олоҥхону харыстааһыҥҥа, төрүччүгэ, итэҕэлгэ, алгыска бэйэтин көрүүлэрин үллэстэр.

– Петр Максимович, саха киһитин сиэринэн хантан хааннааххын, кимтэн кииннээххин билиһиннэриэх.

– Мэҥэ Хаҥалас Томторугар 1951 сыллаахха холкуостаах дьиэ кэргэҥҥэ төрөөбүтүм. Ийэм Кириллина Марфа Кузьминична аар саарга аатырбыт олоҥхоһут, ойуун үөскээн-төрөөн ааспыт нэһилиэгиттэн Наахара сириттэн төрүттээх, аҕам Тихонов Максим Петрович диэн. Мин тоҕус бииргэ төрөөбүттэртэн иккис оҕонон төрөөбүтүм. Ийэбит элбэх бэргэн этиилээх буолара, «хаалаах үөн курдук туран барымаҥ, ороҥҥутун хомунуҥ» диирин өйдөөн хаалбыппын. Тоҕус киһи оронун соҕотоҕун хомуйдаҕына, күнэ бүтэр буоллаҕа. Аҕабыт эмиэ ырыаны-тойугу сэҥээрэр эбит.

Мин аармыйа кэнниттэн Нам педучилищетын, онтон Саха судаарыстыбаннай университетын история салаатын бүтэрбитим. Кэргэним Анна Алексеевналыын педагогическай ыстааспыт холбоон сүүсчэкэ сыл буолта буолуо. Бэйэм сүүрбэччэ сыл Мэҥэ Хаҥаласка Мэлдьэхси, Бүтэйдээх, Наахара, Томтор оскуолаларыгар дириэктэринэн үлэлээбитим. Икки уол оҕолоохпут, сиэннэрдээхпит.

– Петр Максимович, бу соторутааҕыта Дьокуускайга Төрүччү сийиэһэ буолан ааста. Төрүччүлэрин үөрэтэр дьоҥҥо тугу сүбэлиэҥ этэй?

– Эн төрүччүгүн ханнык да институт, тэрилтэ да оҥорон биэриэ суоҕа, бэйэҕиттэн саҕалыахха наада. Онно ийэ, аҕа ууһуттан кэм бириэмэлээх, интэриэстээх, билэр-көрөр, архыып докумуоннарынан үлэлиир, компьютеры, интэриниэти сатыыр киһини туруорар оруннаах. Улахан оруолу таҥара дьиэтигэр суруллубут миэтирикэлэр ылаллар. Былыргы үһүйээннэр, кэпсээннэр  үксүн сыыһалаах-халтылаах буолаллар, онон төрүччүнү оҥорорго ылсыбыт киһи ревизскэй сказкалары, архыып докумуоннарын эбии  чинчийиэн, анаарыан наада.

Бэйэм өбүгэлэрбин тоҕус көлүөнэттэн өссө үөһэ үөрэппитим. Сарт диэн киһи олорон ааспыт. Сарт диэн бу элиэ көтөр көрүҥэ. Ол киһиттэн Сартахеп диэн араспаанньа тахсыбыт. Киниттэн Мохчон диэн уол төрүүр, онтон Баҕар диэн кини сиэнэ кэлэр. Дьэ онтон Доҕордуурдар диэн араспаанньа саҕаланар. Ол быыһыгар Слепцов, Сутаакап диэн буола сылдьыбыттар. Онтон аҕам ийэтин иккис кэргэнинэн Тихонов буолбуттар. Хос эһэм Е.В. Соловьев-Молодой  83 сааһыгар репрессияланан сыылкаҕа өлбүтэ, Холгума нэһилиэгэр бастакы оскуола астарбыт киһи этэ.

– Төрүччүнү үөрэтии сүрүн суолтата тугуй?

– Сүрүн суолтата – ыал буолууга хаан булкуспатын хааччыйыы. Ол иһин былыр дьон төрдүн-ууһун анаан үөрэтэн, билэн-көрөн, ыалы холбууру идэ оҥостон, онон аһаан-таҥнан олорор суорумньуһуттар бааллара. Хааны булкуйбат туһуттан орто баайыылаахтар – арыый тэйиччи, оттон баай дьон, дьэ, олох ыраах сиртэн ыал буола сатыыллар. Эт-хаан, эрчим эмиэ түбэһэрдээх-түбэспэттээх буолар. Эбэтэр олох доҕордуу дьон оҕо төрөөтүн кытта илии тутуһан кэбиһэллэрэ. Оннук ыал сүрдээх үчүгэйдик, тапсан олороллор. Дьэ итини барытын үчүгэйдик үөрэтэллэр. Билигин ол тутуһуллубат. Төһө эмэ судаарыстыбаттан араас өйөбүл баарын үрдүнэн ахсааммыт эбиллибэтигэр, арахсыы элбииригэр ол эмиэ кырата суох оруоллаах. Кырдьаҕас, ол аата муударай норуоттар оччоттон баччаҕа диэри элбэх оҕолоох ыалы өрө тутан кэллилэр. Былыр сахаҕа элбэх оҕолоох кийиити маанылыыр, киэргэтэр, болҕомто уурар эбиттэр. Ол иһин дьахтар хайдах олороро таҥаһыттан-сабыттан көстөр диэн этии баар. Билигин арахсыбыт ыалтан «туохтан, тоҕо араҕыстыгыт?» диэн ыйыттахха, майгы, бэйэ-бэйэҕэ сыһыан бастакы миэстэҕэ турар. Аны туран, аныгы дьон, үлэни, үөрэҕи эккирэтэн, ыал буоларга ыксаабат буоллулар. Кэргэннэнии сөбүгэр эрдэ буолуохтаах, дьаҥ-дьаһах, ыарыы үксүү илигинэ, эдэр, чэгиэн эрдэххэ оҕолонуҥ.

– «Таптаатыҥ да – тайахтаахха, сөбүлээтиҥ да – сүгэһэрдээххэ» диэн этии иһэ-истээх буолуохтаах.

– Сөбүлээбитиҥ кэнниттэн итэҕэс-быһаҕас өрүтүн барытын хайдах баарынан ылынары этэллэр.

– Суорумньуһуттар аймах утумунан бэриллэр ыарыытын кытта үөрэтэр буолуохтаахтар.

– Киһи өбүгэтин туох баар үчүгэйин-куһаҕанын батар буоллаҕа, ол иһин ыарыы өттүн эмиэ үөрэтэллэр.

– «Уруу – ырааҕа, уу чугаһа үчүгэй» диэн эмиэ ыал буолууга сыһыаннаах этии баар.

– Урукку өттүгэр дьаһаахтан, бэйэ-бэйэни кытта атааннаһыыттан, бастаанньаттан, сир-уот тиийбэтиттэн киин улуустартан хоту, Бүлүү эҥэр көһүү баар этэ. Ону таһынан Амур, Кытай диэки кыһарыллан бараллара. Дьэ ол иһин истэр тухары уруурҕаһыылар тахсыбыттар. Онон, уруу дьон холбоһон хааннара кэхтэн барарын иһин, уруу ырааҕа ордук дииллэр.

– Петр Максимович, олоҥхоҕо интэриэһиҥ хайдах саҕаламмытай?

– 13 саастаахпар аҕабыт Гаврил Колесов пластинкатын уонна «Серенада» диэн радиола атыылаһан аҕалбыта. Олоҥхону аан бастаан онно истибитим. Гаврил Колесовы эт харахпынан оскуолаҕа көрсүһүү тэрийбиттэригэр көрбүтүм. Көрөн-истэн чэмэлийэн, хамсанан-имсэнэн, аны куударалаах баттаҕа — артыыстара диэн маннык буолар эбит диэн өйбөр иҥпитэ, олоҥхону, сахалыы тойугу сөбүлүүрбэр бастакы олугу уурбута. Оҕо сылдьаммын оннук, артыыс кэллэҕинэ – артыыс, эмчит кэллэҕинэ эмчит буола сылдьыбыт кэмнэрдээх этим.

– Олоҥхону аан бастакы толорууҥ хайдах этэй?

– Ыаллыы нэһилиэкпитигэр «Олоҥхо дойдутун оҕотобун» диэн бэстибээл буоларын истэн, кулууп иһэ толору буолуо дии санаан тиийбитим, уу чуумпу. Бүтэн бара охсубуттар буоллаҕа диэх курдук санаа кытта кылам гынан ылла. Онтон үөһэ этээскэ библиотекаҕа аҕыйах оҕо, дьахтар аймах мустан олороруттан киирэн туоһуласпытым, бу буола турар диэн буолла. Толорооччулар бары бүппүттэрин кэннэ «Эн туохтааххын? Тугу толоруоҥ этэй?» диэн ыйытар дьон буоллулар. Онно Сергей Васильев «Эрчимэн Бэргэн» диэн олоҥхотун отут мүнүүтэ толорооччу буоллум. Дьонум үчүгэй да, сөлөгөй да диэбэтилэр. Түмүккэ лауреат аатын ыллым, грамота биэрдилэр, «Оҕоҕо аналлаах олоҥхону толордуҥ. Улахан киһи олоҥхотугар ыҥырыахпыт, дьарыктан, олоҥхоҕун быраҕыма» диэн буолла. Ол олоҥхобун алта уонча сыл толорбутум курдук толоро сылдьабын.

– Урукку уонна билиҥҥи олоҥхоһуттар уратыларын туохха көрөҕүн?

– Урукку олоҥхоһуттар истибиттэрин иитийэхтии сылдьан, сааһыран баран толорор этилэр. Үгүстэрэ биир буукубаны билбэт, аахпат-суруйбат дьон. Оҕо сылдьан истибиттэрин сүһэн ылан, онно бэйэлэриттэн эбэн биэрэллэрэ. Олоҥхолоон саҕалыылларыгар «уос аһар» диэн ырыаны ыллыыллара, бүтэһиккэ «кутурук салайар» диэн тойугу толороллоро. Кимтэн хаһан, ханна истибиттэрин хайаан даҕаны ааттыыр, махтанар этилэр. Былыргы олоҥхоһут ыалга толорор. Истээччилэр эрдэ үлэни үмүрүтэн, оттук маһы бэлэмнээн, аһаан-сиэн, иһити-хомуоһу хомуйан баран мусталлар. Үчүгэй олоҥхоһукка иһит-хомуос лыҥкыныыр дииллэрэ. Истээччилэр эмиэ тэҥҥэ турукка киирсэн, ат бөтөрөҥнүүр кэмигэр өндөҥөлүү  олороллоро, абааһы уола кыыһы уорарын аһынан, дьахтар аймах кистээн хараҕын уутун былаатынан сотторо. Куттуун-сүрдүүн бэринэн истэр буоланнар, биэстии-алталыы чаас олорбуттарын билбэккэ хаалаллара. Олоҥхону ол иһин «театр одного актера» диэн ааттыыллар. Билигин сүүһүнэн киһи мустан олоҥхоттон быһа тардан этиитэ куоталаһыыга тэҥнээх.

– Эн олоҥхону толорууга стипендиаккын.

– 1938 сыллаахха уон олоҥхоһуту ССРС Суруйааччыларын сойууһугар киллэрбиттэрэ. Олоҥхо шедевр буолбутун кэннэ Петр Егорович Решетников (Таатта), Дария Томская-Чаайка (Дьааҥы), Афанасий Егорович Соловьев (Өлүөхүмэ) ийэ олоҥхоһут аатын ылан, ыйга отут үстүү тыһыынча үйэлэрин тухары истипиэндьийэлэммиттэрэ. Билигин Ил Дархан дьаһалынан сэттэ олоҥхоһут ыйга отут тыһыынчаны биир сыл устата ыла сылдьабыт, 72-тэн 94-гэр саастаах дьоммут. Өрөспүүбүлүкэ салалтата олоҥхону тарҕатыыга, чинчийиигэ, үйэтитиигэ үлэлии турар.

Олоҥхо бу биһиги култуурабыт сайдар алгыстаах аартыга буолар. Маны тэҥэ олоҥхо тула үлэлиир тэрилтэлэр бука бары былааннаах, ситимнээх үлэни ыыталлар.

– Олоҥхо ыһыаҕа быйыл Өймөкөөн сиригэр-уотугар ыытыллыбыт суолтатын туохха көрөҕүн?

– Өймөкөөн сиригэр былыр Бороҕон, Боотуруускай, Байаҕантай, Хаҥалас сирдэриттэн тиийэн олохсуйбуттар. Үрэх төрдө диэн сиргэ Өксөкүлээх Өлөксөй ыһыах тэрийбитэ 99 сыла буолла. Атыыһыт, меценат Кривошапкин, Өксөкүлээх Өлөксөй, фольклорист Сэһэн Боло сылдьыбыт ыһыахтара. Сэһэн Боло Өймөкөөҥҥө анаан-минээн тиийэн, Аммосов «Дугуйа Бөҕө» диэн олоҥхотун суруйан турар. Олох аатырбыт олоҥхоһут Винокуров-Хасхар, Атласов-Дьайдай диэн биирдии бэйэлэрэ 19, 24 тыһыынча строкалаах олоҥхолордоох этилэр. Орто олоҥхоһут 10 тыһыынча строкалаах эбит буоллаҕына, бу сүрдээх улахан. Араадьыйа, телевидение суох кэмигэр ону истэн, суруйан хаалларбыттарын түмүгэр бу билиҥҥи дьон ааҕар, билэр кыахтаахпыт.

– Фольклорга биир сүрүн миэстэни алгыс ылар. Алгысчыт туох аналлааҕый, хайдах буолуохтааҕый?

– Алгысчыт анала – дьоҥҥо көмөлөһүү. Ханнык да түгэҥҥэ дьон көрдөһүүтүгэр утары хардыы оҥоруохтаах. Алгысчыт анал уһуйууну барбыт, дуоспуруннаах тыллаах-өстөөх, дьоҥҥо-сэргэҕэ ытыктанар, дьон ылынар киһитэ буолуохтаах. Алгыс анал быраабылаларын тутуһуохтаах. Кэпсиир, тарҕатар буоллаҕына, литературнай источникка олоҕуран кэпсиэхтээх. Бэйэтэ айа, уларыта сатыа суохтаах. Эппиэтинэстээх сыһыан наада. Олох аһыытын-ньулуунун билэ илик эдэр киһини дьон ылыммат, тыла-өһө да тиийбэт. Онон дьахтар да, эр киһи да аҕам буолара ордук тиийимтиэ.

– Сахалар тумус туттуохтаах дьоммутунан, историк да быһыытынан, кимнээҕи ааттыаҥ этэй?

– Хас биирдии норуот, ийэ, аҕа ууһа даҕаны тумус туттар дьонноох. Холобура, Мэҥэ Хаҥалас Тараҕайыгар Слепцовтар, Мааркабыстар диэннэр бааллар этэ. Бэрт Маарыйа диэни Манчаарынан билэбит. Кини эдьиийэ кийиит буолан кэлэн баран, өлөрүгэр Маарыйаҕа: «Оҕолорбун атын дьахтар сатаан көрүө суоҕа. Онон атахтарыгар туралларыгар көмөлөс»,– диир. Улуу поэттар Леонид Попов уонна Күннүк Уурастыырап – кини сыдьааннара.

Бүтүн норуот дьылҕатыгар, саха өйүгэр-санаатыгар, менталитетыгар оруолу оонньообут, тумус туттар дьоммутунан Дыгыны, Лөгөйү уонна Мымаҕы ааттыыбыт. Саха литературатын төрүттэспит Өксөкүлээх, Ойуунускай, Алампа ааттара ханнык да бириэмэҕэ өлбөт-сүппэт аналлаахтар. Ойуунускай, Аммосов, Барахов, Аржаков курдук салайааччыларбыт аатын өрө тутуохтаахпыт. Платон Ойуунускай гуманитарнай институту төрүттээн, олоҥхону хомуйтарар. Сэрии иннигэр Суорун Омоллоон олоҥхону хомуйууга куонкурус бэрэссэдээтэлэ. Сэрии буолан, ситэри түмүктэммэккэ хаалар. Ойуунускай хаайыллыан аҕай иннинэ бүтэһик ыйааҕа фольклорга сыһыаннаах, Бүлүү бөлөх оройуоннарыгар экспедиция тэрийии туһунан этэ.

Дьэ маннык салайааччылардаах буоламмыт олоҥхобутун өрүһүйэн хаалбыппытын атын өрөспүүбүлүкэлэр кытта бэлиэтии көрөллөр. Оччолорго таһымнаахтык үлэлээбит дьонунан бырааттыы Ксенофонтовтар буолаллар. Мин эһэм Егор Васильевич Соловьев-Молодой 83 сааһыгар «ксенофонтовщина» сиэртибэтэ буолан, репрессияҕа түбэһэр. Аатырбыт Чээбий бииргэ төрөөбүт Ксенофонт диэн быраата Молодой кыыһын кэргэн ылар. Чээбий "Харыадьыма Бэргэн" диэн олоҥхотун үөрэтэн баран, Иннокентий Иванович Бурнашов-Тоҥ Суоруҥҥа үөрэтэр. Ону олоҥхо оҥостон илдьэ сылдьар.

Быйыл Табаҕаҕа үбүлүөйгэ бара сылдьан хос эһэбин Тоҥ Суорун «Олоҕум кэпсээнэ» диэн сурукка киллэрэн, үйэтитэн кэбиспиттэрин көрөн, Бурнашов аймахха махтанабын, сүгүрүйэбин.

Аныгы кэмҥэ национальнай концепция ааптара Егор Жиркову, Саха тыйаатырын атын таһымҥа таһаарбыт Андрей Борисовы саха дьолугар төрөөбүт дьонунан ааттыахха сөп.

– Национальнай концепцияны ахтыбычча, Айыы итэҕэлигэр тохтуохха.

– Айыы итэҕэлин билиҥҥи туругун үчүгэйдик үөрэтэ иликпит. Дьаахханабыт, дук-дах туттабыт. Национальнай концепция, «Эркээйи» бырагыраама, төрүт култуура, атын даҕаны учебниктар бары бу Айыы итэҕэлинэн бара тураллар. Ыһыах, уруу алгыстара, сиэр-туом эмиэ Айыы итэҕэлинэн бараллар. Маны киллэрбит, тэрийбит киһинэн Лазарь Андреевич Афанасьев-Тэрис буолар. Кини соҕотоҕун эрэ үлэлээбэтэҕэ. Саха бастыҥ интеллигенциятын кытта «Саха омук» диэн үлэлээн, ипподромҥа Дьокуускай куорат бастакы ыһыаҕын оҥорбуттара. Өрөгөй, Дьөһөгөй ыһыахтара диэнтэн саҕалааннар, Арчы дьиэтин, ыһыахтыыр «Үс Хатыҥы» тутууну саҕалаан, сүрдээх мөккүөрдээх кэмнэргэ олорон, үлэлээн ааспыттара.

– Оттон Аар Айыы итэҕэлэ?

– Аар Айыы итэҕэлин төрдүгэр Саха эмчиттэрин ассоциациятын төрүттээбит Владимир Алексеевич Кондаков турар. Сахалыы эмтээһини сөргүтэн, билигин элбэх утумнааччылаах, кинигэлээх. Бэйэтэ идэтинэн учуутал, өр сылларга оскуола дириэктэринэн үлэлээбит салайааччы этэ.

– Аны Айыы Таҥара итэҕэлэ диэн баар.

– Айыы Таҥара итэҕэлин Лена Валерьевна Федорова регистрациялаабыта. Аан дойду таһымнаах тенгрианство конференциялара буолаллар. Мин хаста да Казахстаҥҥа, Кызылга кыттыыны ылан турабын. Бу конференциялары «Эпическое искусство», «Эпическое наследие» диэн ааттарынан олоҥхону кытта ситимнээн ыыталлар.

– Маны сэргэ бэйэни салайыныы, сайыннарыы уһуйааннара баар.

– Клавдия Ильинична Максимова-Сайыына уһуйааныттан тирэх ылан, хоһоон суруйар, алгыыр, олоҥхолуур дьон баар буоллулар. Бу маннык дьоҥҥо күүс-көмө буолуохха наада.

– Петр Максимович сүрдээх дириҥ хорутуулаах кэпсэтии буолла. Саха итэҕэлин инники кэскилигэр бэйэҥ анаарыыгын, көрүүлэргин, этиилэргин ааҕааччыларга тириэрдиэх эрэ.

– Саха итэҕэлин уруккутун уонна билиҥҥи туругун чинчийии ыытыллыахтаах. Онон дьарыктанар биирдиилээн дьон баар буолбута үөрдэр. Урукку өттүгэр манан дьарыктаныы кутталлаах дьыала этэ. Аны туран, итэҕэли барытын биир халыыпка киллэрэр ынаҕы ыҥыырдаабыт тэҥэ буоллаҕа. Мин санаабар, биир өттүнэн саха итэҕэлэ уонна научнай өттүнэн үөрэтэр институт баар буолуохтаах. Бүгүҥҥү күҥҥэ итэҕэлбит ахтыы курдук эрэ үөрэтиллэр. Дьиҥэр, саха итэҕэлин араас салааларын анаан чинчийэр, үөрэтэр духуобунай тэрилтэ баар буолуохтаах. Духовнай семинария курдук бэйэтэ туспа дьиэлээх-уоттаах, үлэһиттээх, судаарыстыбаттан өйөбүллээх.

Итэҕэлгэ тахсар кинигэлэри ырытар, сыыһа-халты суруйуу тахсыбатын кэтиир, дьүүллүүр үлэ барыахтаах. Билигин, ким да дьаһайбатыттан, олоҕо суоҕу кэпсии, тарҕата сылдьыы көстүүлэрин буойар-хаайар, алгыс, олоҥхо, оһуохай тылын-өһүн ырытар, үөрэтэр кыахпыт суох, ол түмүгэр дьоммутун булкуйан кэбиһэбит. Аналлаах тэрилтэлээх буолларбыт, норуокка, эдэр ыччакка сөптөөх, наукаҕа олоҕурбут өйдөбүллэри, билиини тириэрдиэ этибит.

Оччотугар духуобунас сайдыыта өссө кэҥээн, киэҥник көрүллэн, биир суолунан иннин диэки айанныах этэ.

– Петр Максимович, кэпсээниҥ иһин махтал!