Куорат күөллэригэр аэрация тиһигин быспакка ыытыллыахтаах

Дьокуускайга 2024-2026 сылларга биллэриллибит Инфраструктураны сайыннарыы үс сылын биир сүрүн соруга – куорат күөллэрин экологиятын тупсарыы. 
Саха сирин күөллэрэ уһун унньуктаах кыһын устата халыҥ мууһунан уонна хаарынан бүрүллэн сыталлар. Учуонайдар уонна экологтар этэллэринэн, кулун тутар-муус устар ыйдар – күөл бары олохтоохторугар саамай ыарахан кэм. Ордук аҕыйах уулаах күөллэргэ кислород тиийбэккэ, маассабай “аччыктааһын” буолар, ол содула ыарахан: уу олохтоохторун өлүүгэ-сүтүүгэ тиэрдиэн сөп. Күөл төһө ырааһын-кирдээҕин таһыттан көрөн хайдах да быһаарыллыбат. Сытыйыы-ымыйыы өр кэм устата биллибэккэ-көстүбэккэ барыан сөп. Онон аэрация үлэтэ хайаан да ыытыллыахтаах.

Бырайыакпыт чэрчитинэн үлэбит элбэх

Былырыын Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа Ф.К. Попов аатынан Дьокуускай куорат 20-с №-дээх орто оскуолатын учууталлара “Сайсары күөл – саха норуотун биһигэ” бырайыактарынан оҕолору экологическай үөрэхтээһиҥҥэ уонна иитиигэ өрөспүүбүлүкэтээҕи “ЭкоШаг” күрэххэ кыайыылаах аатын сүкпүттэрин, Грант ылары ситиспиттэрин хаһыаппытыгар суруйан турабыт.

Соторутааҕыта оскуола дьаһалтата уонна Аҕа сүбэтин көҕүлээһиннэринэн, Экология министиэристибэтин, Сайсары уокуругун управатын өйөбүллэринэн “Сайсары күөл аэрацията” диэн уокуруктааҕы күрэх буолан ааста. Манна Саха политехническай лицей, 18-с уонна 20-с №-дээх оскуолалартан    барыта үс хамаанда кытынна. 

Тэрийээччилэр кэпсээбиттэринэн, төһө да сытыы тыаллаах күн-дьыл турбутун иһин, кыттааччылар ону аахсыбакка, улам ууларыгар-хаардарыгар киирэн, улаханнык үлүһүйэн, тиритэ-хорута үлэлээбиттэр. Ол күн Сайсары күөлгэ мууһу үүттүүр тэрил тыаһа тырылас эбит. Ааһан иһэр дьон туох буола турарый диэн ыраахтан сэргээн кэлэн, бэркэ сэҥээрэн көрбүттэр.  

Күрэх түмүгүнэн 27 лууҥканы тэспит 18-с №-дээх орто оскуола хамаандата кыайыылаах үрдүк аатын сүктэ. Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа Ф.К. Попов аатынан 20-с №-дээх оскуола хамаандата (көрдөрүүлэрэ – 21 лууҥка) иккис миэстэ буолары ситистэ. Оттон СПЛ хамаандата үһүс бочуоттаах миэстэҕэ тигистэ. 

Александра Михайловна Титова, география учуутала, естественнэй цикл методическай холбоһугун салайааччыта:

–  Бу күрэхпит “Сайсары күөл – саха норуотун биһигэ” бырайыакпыт чэрчитинэн ыытылынна. Быйыл Экология министиэристибэтин кытта кэпсэтэн, тыл көтөҕөн, бииргэ тэрийдибит. Бириистэри кинилэр туруордулар.

Бастакы лууҥканы СПЛ үөрэнээччитэ тэспитэ. 30 мүнүүтэ иһигэр ханнык хамаанда төһө элбэх лууҥканы тэспитинэн кыайыылааҕы быһаардыбыт. Күрэх ирдэбилинэн хайаан да уу халыйан тахсыахтаах, оччоҕо биирдэ ааҕыллар диэн этэ. Ону дьүүллүүр сүбэ кыраҕытык кэтээбитэ.

Аҕалар уонна уолаттар биир ньыгыл хамаанда буолан кытталлара көрөргө олус үчүгэй эбит. Дьиэ кэргэн уонна Оҕо саас сылларыгар бэртээхэй тэрээһин буолла. Хамаандалар уонна көрөөччүлэр кэлбиттэриттэн санаабыт олус көтөҕүлүннэ.

Мантан саас бырайыакпыт чэрчитинэн үлэбит элбэх. Күөлбүт кытылыгар субуотунньукка тахсыахпыт. Итиэннэ сибэкки олордуохпут, онно анаан кылаастар арассаада үүннэрэн, көрө-харайа сылдьаллар. 

Сайсары күөлбүт ыраас буоларын туһугар бары кыһаллыахха. Тупсарыы үлэтэ түмүктэннэҕинэ, эбэбит өссө кэрэ көстүүлээх, сынньанарга табыгастаах буолуо диэн эрэнэбит.

Исидор Васильевич Филиппов, физкултуура учуутала, Аҕа сүбэтин бэрэссэдээтэлэ:

– Кыттааччылар мууһу үүттүүр буурдарын бэйэлэрэ илдьэ кэлбиттэрэ. Сорох-сорохтор “аэрация” диэн тылы саҥа истибиттэрэ. Онон бу тэрээһинтэн бары да элбэҕи биллибит.

Буурунан мууһу үүттүүргэ былчыҥ бары көрүҥэ үлэлиир эбит. Бастаан оҕолор түргэн уонна чэпчэки курдук санаабыттар, онтон эстии-сылайыы барбыта быһыылаах (күлэр).

Бастаан лууҥкалар арыттара 10-нуу миэтэрэ тэйиччи буолуохтаах диэбиппит да, олус ыраах уонна хайыһар суолун алдьатыахпыт диэн, 4-түү-5-тии миэтэрэ гыммыппыт. Оҕолор хаары күрдьэҕинэн ыраастаан, оттон кинилэр кэннилэриттэн аҕалар буурунан мууһу үүттээн испиттэрэ.

Күөл ортотун диэки сири талбыппыт. Хаар халыҥа быһа холоон 20-чэ см, муус халыҥа 90-ча см (миэтэрэни кыайбат), ону таһынан сорох сирдэргэ кыратык тааҥнаабыт этэ. Мууһу үүттээн, лууҥка тэстэххэ, тута хап-хара уу чаалыйар уонна сытыйбыт сыт кэлэр эбит. Сорохтор балыктар салгын былдьаһан ыстанан тахсаллар диэбиттэрэ да, оннугу көрбөтүбүт.

Биһиги оскуолабытыттан Егор уонна Денис Федоровтар, Сергей уонна Артур Макеевтар кыттыбыттара. Денис уонна Артур – иккиэн онус кылаас үөрэнээччилэрэ, аҕаларын кытта биир хамаанда буолан, иккис миэстэни ылары ситистилэр.

Мууһу үүттүүр буур шнегин эргимтэтэ биир тэҥ буоларын учуоттуохпутун наада дии санаатыбыт. Бу сырыыга сорохтор киэннэрэ 15 см, биһиэнэ 25 см эргимтэлээх этэ. Быһаҕа улахан буоллаҕына, мууска иҥнибэккэ киирэр эбит.

Эһиил Сайсары түөлбэтин оскуолалара бары хамаанда туруораллара буоллар, кыттааччы элбээн, күрэх таһыма өссө үрдүө этэ диэн баҕа санаалаахпыт.

Сандал Николаевич Кириллин, Уу сыһыаннаһыыларын уонна балыктааһыны салайар департамент сүрүннүүр исписэлииһэ:

– Саха дьонугар уу тыын суолталаах. Дэлэҕэ да, “Уу чугаһа, уруу ырааҕа ордук” диэн өс хоһоонноох буолуохпут дуо. Биһиги – айылҕа оҕолоробут. Тулалыыр эйгэбит, күөллэрбит ыраас буолалларын туһугар бары кыһаллыахтаахпыт, Ийэ айылҕабытыгар харыстабыллаахтык сыһыаннаһыахтаахпыт.

Дьокуускай куорат 20-с №-дээх оскуолата Сайсары күөлгэ ыыппыт күрэҕэ атын тэрилтэлэргэ үтүө бачыым быһыытынан холобур буолуон сөп. Эһиил кыттар хамаанда өссө элбээтин! 

Куорат баһылыгар этиилээхпит

Матырыйаалбыт оскуола биир сонунунан муҥурдаммакка, өссө кэҥиирин туһугар кэпсэтиигэ экспертэри уонна уопсастыбанньыктары кытыннардыбыт.

Эрдэ быһа түһэн эттэххэ, экологтар Сайсары күөлгэ киэҥ далааһыннаах тупсарыы үлэтэ ыытылларын соччо-бачча биһирээбэттэр. Тоҕо? Ытык эбэ тыыннаах хааларын туһугар сүрэхтэринэн-быардарынан ыалдьар уопсастыбанньыктар тугу туруорсалларый, туох этиилээхтэрий? Оттон учуонайдар туох санаалаахтарый?

Бу эйгэҕэ үйэлэрин-саастарын тухары үлэлээбит дьон ыллыктаах этиилэрэ элбэх буолан, биир балаһаҕа хайдах да баппат...

Туйаара Павловна Михайлова, СӨ “Бииргэ түмсүү уонна сайдыы форума” уопсастыбаннай тэрилтэтин бэрэссэдээтэлэ:

– Биһиги өбүгэлэрбит бу тыйыс усулуобуйалаах төрүт сирдэригэр айылҕа эргийэр сүрүн сокуонугар сөп түбэһиннэрэн, тыыннаах буолууларын хааччыйаары, ынаҕы, сылгыны иитэн, «һай» уонна «һат» диэн бэрт мындырдык тэринэн олорбуттара. Кинилэр кыһынын олорор сирдэринэн ойбон алларан, сүөһүлэрин уулаталлара. Ол сүдү суолталаах үлэлэринэн эбэлэри, күөллэри салгылатан, кислородунан байытан, балыктары, уу эйгэтин харамайдарын тыыннаах буолалларын ситиһэллэрэ. Ити наука тылынан «аэрация» дэнэр. Дьэ, ол иһин билиҥҥи кэмҥэ эбэлэрбитин харыстыыр, күөл олохтоохторо тыыннаах хаалалларын туһугар аэрация үлэтэ тиһигин быспакка ыытыллыахтаах. Ити эбээһинэс быһаччы сыһыаннаах тэрилтэҕэ – Уу ресурсаларыгар федеральнай агентство Өлүөнэ тардыытын ууга управлениетыгар сүктэриллибитэ. Кэнники сылларга Сайсары эбэҕэ итинник үлэни тэрээһиннээхтик ыытарга бигэргэммит былаан суох.

Ааспыт ыйга салайааччы Петр Аргуновка Ытык эбэбитигэр аэрация үлэтин ыытыҥ, биһиги уопсастыбаннай тэрилтэлэри түмэргэ төһүү күүс буолуохпут диэн этиилээх сурук суруйбуппут (докумуону көр, аах – Аапт). Бастаан биир эппиэтинэстээх исписэлиискэ утаарбыттара, онтон  экология министиэристибэтэ дьарыктанар диэбиттэрэ. Онтон, хата, Андрей Новоприезжай салайааччылаах киин куорат 20-с №-дээх оскуолата Сайсары күөлгэ аэрация күрэҕин көҕүлээбитэ хайҕаллаах. Ити үүнэр көлүөнэҕэ экологическай үөрэхтээһин, иитии үлэтин быһыытынан олус үчүгэй уонна сөптөөх тэрээһин диэн бэлиэтиибит. Ол эрээри аҕыйах ахсааннаах оскуола үөрэнээччитэ уонна төрөппүттэр кыамталара кыра, күөлү бүтүннүү салгылаттылар диэн этэр уустуктардаах.

Саха норуота Сайсары күөлү биһикпит диэн мээнэҕэ ааттаабат. Биһиги өбүгэлэрбит өрүс, күөл, сир иччилэригэр сүгүрүйэллэрэ, ураты харыстабыллаахтык сыһыаннаһаллара. Кыһыҥҥы ыйдарга эбэбит иһийэр, ол кэмҥэ кинини аймыа, уйгуурдуо, тыаһыа-ууһуо суохтаахпыт. Ону баара күөлбүт сыл аайы дьон хайыһардыыр, хаҥкылыыр, норуот күүлэйэ ыытыллар сиригэр кубулуйда. Ытык статустаах Сайсары эбэбитигэр сыһыаны уларытарга, кыттыһан үлэни ыытарга биһиги уопсастыбаннай тэрилтэбит аатыттан куорат баһылыга Евгений Григорьевка сурук киллэрбиппит  (хаартысканы көр, аах – Аапт.). Куорат сайдыытын бырагырааматыгар Сайсары Ытык Эбэ уһулуччу суолтата болҕомтоҕо ылыллыаҕа диэн эрэлбитин уонна бииргэ үлэлэһэр баҕалаахпытын биллэрэбит.

Маны сэргэ, соторутааҕыта ыытыллыбыт “Священное озеро Сайсары: этно-исторические истоки освящения и сбережения его экосистемы и духовно-культурной ценности” диэн өрөспүүбүлүкэтээҕи I-кы научнай-практическай конференцияҕа киирбит этиилэри түмэн, резолюция ылыллыбыта. Бу докумуон чэрчитинэн Сайсары Ытык Эбэ буоларын быһыытынан ураты сыһыаны тэрийии бигэргэтиллибитэ.

Манна даҕатан... 

Урукку сылларга аэрация үлэтин ууга сыһыаннаах тэрилтэлэр бэйэлэрэ көҕүлээн ыыталлара, ол үгэс быһыытынан Уу аан дойдутааҕы күнүгэр ананара. 
Уу ресурсаларыгар федеральнай агентство Өлүөнэ тардыытын ууга управлениетыгар эрийэ сырыттыбыт. Пресс-сулууспаҕа иһитиннэрбиттэринэн, үп-харчы көрүллүбэккэ, быйыл Сайсары күөлгэ аэрация үлэтэ ыытыллыбата. 
Аҕыйах сыллааҕыта ЫБММ Саха сиринээҕи салаатын СӨ Дьоҕус суудуналарга судаарыстыбаннай инспекцията устудьуоннарга  күрэх ыыппытын санаан, пресс-сулууспаларыгар эрийэн ыйыталастыбыт. “Быйыл оннук тэрээһин буолбата”, – диэн кылгас хоруйу иһиттибит.

«Тупсарабыт» диэн ааттаан тыыннаах хаалларыахпыт дуо?

Валентина Иннокентьевна Дмитриева, эколог, “СӨ “Эйгэ” экологическай үөрэхтээһинин киинэ” уопсастыбаннай тэрилтэ салайааччыта:

–  Урут Сайсары эбэ уута элбэҕэ, аҕыйах сыллааҕыта, мин өйдүүрбүнэн, дириҥэ 8 миэтэрэ курдук этэ. Мин бу күөл тыыннаах хааларын туһугар ааспыт үйэттэн “ыалдьабын”. Лермонтов уулуссатын оҥороллорун экологтар, уопсастыбанньыктар утара сатаабыппыт. Ол саҕана сорох чунуобунньуктар: “Бу күөл үһү дуо, чалбах дии, кутан кэбиһиэххэ наада”, – диэн бас баттах тылласпыттарын хомойо истибиппит. Онно ыксаан, историко-этнографическай паарка буоларын туруорсан, уураах таһаартарбыппыт.

Санаан да көрдөххө, күөл тулатыгар тутуу үлэтэ ыытыллар буоллаҕына, син биир буор, кумах кутуллар. Ол аайы үтүрүллэн, күөл сирэйэ кыччаан иһэр. Кэнники сылларга Сайсары эбэ университет диэки өттүгэр балысхан тутуу ыытылынна, өссө “Олонхолэнд” улахан киин дьэндэйиэхтээх. Дьиҥэр, итинник суолталаах эбийиэктэр киин куоракка, өрөспүүбүлүкэҕэ наадалаахтар. Ол эрээри эбэбит сирэйэ кыччыырыгар ити өссө биир төрүөт буолуохтаах диэн дьиксинэбин.

Аны билигин күөлбүтүн “тупсарабыт” диэн ааттаан үлэ ыытыллар. Күөл кытыла сынньанар, күүс-сэниэ ылар сирбит буолуохтаах үһү. “Өрөгөй” диэки өттүн дэлби куппуттар. Бэлисипиэт суолун, сатыы дьон хаамар ыллыктарын оҥороллор дииллэр.

Сайсары эбэҕэ билигин да күөл экосистиэмэтэ баар, ол эрээри мөлтөх туруктаах, “үчүгэй” диэн этэр кыах суох. Сыл аайы киртийэн, от-мас түһэн, кир-хох, бөх-сах мунньуллан истэҕэ. Урукку сылларга биһиги уопсастыбанньыктары, актыбыыстары өрө туруоран, бэйэбит күүспүтүнэн дьону мунньан, аэрация оҥорторор этибит. Билиҥҥи курдук көҥүл ылар, хас да тэрилтэҕэ сурук суруйар наадата суоҕа. Оччолорго итинник куһаҕан сыт-сымар тахсыбат этэ, бэл диэтэр, андаатар үөскүүрэ, балыга элбэҕин туһунан этэ да барбаппын. Манна даҕатан эттэххэ, сэрии сут дьылларыгар Сайсары эбэ куорат олохтоохторун аччыктааһынтан быыһаан турар.

Алта-сэттэ сыллааҕыта күөл түгэҕин, ньамаҕын ыраастаабыттара. Дьиҥинэн, күөл түгэҕин итинник биирдэ ыллыҥ да, ыраастыа суохтааххын, үөнэ-көйүүрэ баран, өлөн хаалар. Ол иһин сыҕарыйа сылдьан, кыра-кыра ыраастаныллыахтаах. Холобур, биир сыл күөл алта гыммыт биирин, нөҥүө сылыгар – биир өттүн. Аны күөл тоҥон турар кэмигэр хомуһун, отун охсуллуохтаах. Мууһа уулуннаҕына, барыта сытыйар, аллара түһэн мунньуллар. Ол күөл олохтоохторугар элбэх буортуну оҥорор.

Урут Сайсары Сэргэлээх күөлүн кытта силбэһэн сыппыта. Онно саас аайы Шестаковкаттан тобус-толору уу кэлэрэ, Ытык Күөлүнэн кэлэн, биир өттүнэн Сэргэлээххэ түһэрэ, иккис өттүнэн – Хатыҥ Үрэххэ. Итинник сыл аайы биир да кэппиэйкэни көрдөөбөккө, айылҕа эргииринэн куорат күөллэрэ ууларын ырааһырдар этилэр.

Дьиҥэр, аэрация оннук улахан үбүлээһини эрэйбэт. Уопсастыбанньыктары мунньан, көҕүлээн, тэрилтэлэри түмэн таһаарар тоҕо сатаммат буолуой. Булчуттар, балыксыттар түмсүүлэрэ элбэх дии, олор бары буурдаахтар. Мин санаабар, эр дьон чэбдик салгыҥҥа үөрэ-көтө хамсаныахтара этэ. Бириис олохтуур, спонсордары булар оччо ыарахан үһү дуо.

Сайсары күөл киин куораты олус киэргэтэр, экосистиэмэтин тутан, салгыны ырааһырда, тупсара турар. Ытык эбэбит билигин да тыыннаах, ону харыстаан, тутан хаалыах тустаахпыт. Бастаан айылҕа эбийиэгин быһыытынан, экология өттүнэн көрүөхтээхпит, онтон биирдэ итэҕэл туһунан этиэхтээхпит-тыыныахтаахпыт.

Учуонайдар санаалара

Людмила Агафьевна Пестрякова, М.К. Аммосов аатынан ХИФУ Естественнэй наукаларын институтун сүрүн научнай үлэһитэ, география наукаларын доктора:

– Билигин аэрация үлэтин ыытарга ордук тоҕоостоох кэм. Бу кэмҥэ күөл олохтоохторугар кислород тиийбэт. Биһиги кафедрабыт устудьуоннары кытта ити үлэни ыытааччыбыт.

Кэнники сылларга тутуу үлэтэ күүһүрүөҕүттэн Сайсары күөл уута олус түһэн турар. Урут дириҥэ 6,5 миэтэрэ эҥин буолара, билигин 3 миэтэрэ баара дуу, суоҕа дуу. Сайыҥҥы ыйдарга күөл түгэҕэр кислород тиийбэккэ, үөһээҥҥи салахайдара өлөннөр, токсичнай элеменнэри таһаараллар, онтон сылтаан уута көҕөрөр, ньамах буолар.

Мин санаабар, аэрация куорат бары күөллэригэр оҥоһуллуохтаах, итиннэ биир кэлим тиһиктээх үлэ ыытыллыахтаах. Билиҥҥи туругунан бу хайысхаҕа улахан болҕомто ууруллубат диэн көрөбүн, ити кимиэхэ да кистэл буолбатах. Хата, оскуола үөрэнээччилэрэ бэйэлэрин күүстэринэн үлэлии сатыыллара хайҕаллаах дьыала эбит.

Виктор Александрович Габышев, биология наукаларын доктора, гидробиолог, Арассыыйа Наукаларын академиятын Хотугу салаатын Криолитозона биологическай кыһалҕаларын үөрэтэр институт сүрүн научнай үлэһитэ:

– Сайын устата уу эбийиэктэригэр аата-ахсаана биллибэт микроорганизм мунньуллар, ол биомаасса сытыйар-ымыйар, салгыы кислород тиийбэтэ саҕаланар, онтон сылтаан балык эрэ буолбакка, туох баар тыынар тыыннаах өлөр-сүтэр аакка барар.

Уу салахайдарыгар бэйэлэрэ токсиннары таһаарар көрүҥнэр бааллар. Онуоха “сөптөөх” уонна “үчүгэй” усулуобуйа баар буоллаҕына. Бу альготоксиннар диэн аатырар буортулаах бэссэстибэлэр балык маассабай өлүүтүгэр тиэрдэллэр, дьон доруобуйатыгар кутталы үөскэтэллэр.

Биһиги куорат күөллэрин сэргэ, өрөспүүбүлүкэ араас муннуктарыгар чинчийии үлэтин ыыппыппыт, ол түмүгэр үгүс күөллэргэ буортулаах уонна кутталлаах бэссэстибэлэр көстүбүттэрэ. Бэл диэтэр, балыктарга токсиннар бааллара биллибитэ. Бу диэн эттэххэ, сорох улуустар күөллэригэр ордук элбэх кутталлаах бэссэстибэ көстүбүтэ. Ити олус сэрэхтээх. Тоҕо диэтэххэ сорох нэһилиэктэр кыһыннары-сайыннары күөл уутун иһэн олороллор.

Кэнники чинчийиилэрбит көрдөрбүттэринэн, куорат күөллэригэр микроцистиннары оҥорон таһаарар токсичнай цианобактериялар сайдаллара биллибитэ. Балар быары сүһүрдэллэр, киһи аймахха, кыылга, көтөргө кутталлаахтар. Оргуттахха даҕаны бэриммэттэр, мунньулла сытар үгэстээхтэр, холобур, күөл түгэҕэр, балыкка. Билиҥҥи туругунан концентрациялара наһаа үрдүк буолбатах диэн бэлиэтиибит. Ол эрээри уларыйыы түргэнник барыан сөп.

Экология министиэристибэтин иһинэн Научнай-тэхиньиичэскэй сэбиэт баар. Былырыын улахан конференцияларыгар ыҥырбыттара, онно тиийэн ити кыһалҕа туһунан сиһилии кэпсээбитим, бырайыакпын көмүскээбитим. Үбүлээһин көрүллүөх, туох эрэ хамсааһын тахсыах курдук буолбута уонна... ууга тааһы бырахпыттыы, сүтэн хааллылар.

Биһиги күөллэрбит наука өттүттэн улахан хонтуруолу эрэйэллэр. Чинчийии, кэтээн көрүү үлэтэ тиһигин быспакка ыытыллыахтаах.

Түмүк оннугар

Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа Ф.К. Попов аатынан Дьокуускай куорат 20-с №-дээх орто оскуолатын үтүө бачыымыттан саҕаламмыт суруйуубут ити курдук улам кэҥээн истэ, сорох ардыгар сытыырхайан да ылла. Чахчы даҕаны, билиҥҥи үйэҕэ “сайдыы” диэн тылы үгүстэр үөрэ, сорохтор сонургуу истэбит. Ол эрээри балысхан сайдыыга баһыйтаран, “Ийэ айылҕа”, “Ытык сирдэр” диэн былыр-былыргыттан өрө тутан кэлбит сүдү суолталаах өйдөбүллэрбит умнуллубаталлар ханнык диэн баҕа санаабытын тиэрдэбит.