Кэргэнниилэр сыһыаннара

«Олох олоруу сибэккилээх хонууну туорааһын буолбатах» диэн өбүгэлэрбит этэллэрэ. Ол курдук ыал буолан дьоллоох дьон уонунан сыл бииргэ олороллор, сиэн, хос сиэн минньигэс сытын билэллэр. Бүгүн ааҕааччыларбар “Бичик” кинигэ кыһата таһаарбыт “Кыыс куо, Далбар хотун энциклопедията” кинигэттэн сүбэлэри бэчээттиибин.

Ыал тутула бигэ-таҕа буолара кэргэннии буолбут дьонтон тутулуктаах. Эр киһи бэйэтэ бас билэр, көрөр-дьаһайар, быһаарсар туспа эйгэлээх. Булка, тас үлэҕэ, баайга-дуолга, айаҥҥа, атын да туспа торумнарга. Дьахтар ис эйгэ эгэлгэ эргииригэр өйүн-сүрэҕин күнүнэн, кылаан кыһамньытынан, дьулуһар-дьаныһар туругунан – барытынан баһылыыр. Ис, тас эйгэлэр бэйэ-бэйэлэрин ситэрсэн, ыал тутулун чиҥэтэн биэрэллэр. Ол туһугар ыал буолбут дьон:

– Дьиэ-уот тэринэргэ өйдөрүн-санааларын түмүөхтээхтэр;

– Ыйаах, дьылҕа холбообут ытык аналларын өйдүөх тустаахтар, бэйэ-бэйэлэригэр ытыктабыллаахтык сыһыаннаһыахтаахтар;

– Эт-хаан эрэ өттүнэн буолбакка, өй-санаа өттүнэн биир буолуулара, ситэрсэн биэриилэрэ – дьол;

– Күнүүлэһиэ суохтаахтар. Бу бэйэҕэ эрэлэ суох, тапталлааххар итэҕэйбэт буолууну туоһулуур. Күнүүттэн сылтаан дьон эрэйи көрөр, ыал арахсыыга тиийиэн сөп;

–– Иирсии таҕыстаҕына, сиэри-майгыны билинэн, тутуһан уохтарын-кылыннарын уоскутан быһаарсан, өйдөһөн бараллар. Киһилии сиэринэн кэпсэтииттэн дьиэ иһинээҕи иирсээн быыппастыгас, быһымах быһыыга тиийбэт;

– Ыал ийэтэ дуу, аҕата дуу оҕотун мөҕөр түбэлтэтигэр, сыыһа-халты тыллаһыан сөп. Ол да буоллар оҕото истэригэр ийэни да, аҕаны да сэмэлиир сатаммат. Ол кэриэтэ кэнники бэйэ икки ардыгар сыыһаны ыйыахха сөп;

– Итирии-кутуруу ыал отуорун айгыратарын ааһан, алдьатарга тириэрдэр. Таптал үрэллэр, олох түҥнэстэр. Оҕо, ыччат инники кэскилэ сарбыллар, кэхтэр;

– Ыал ыһыллара – бастатан туран, оҕоҕо, кини олоҕор, инники кэскилигэр улахан охсуу. Оҕо төрөппүт сыыһатыгар-халтытыгар эппиэттээбэт;

– Быстах санааҕа бэринэн, туора киһилиин көссүүлэһии – бу дьиэ кэргэни, тапталы таҥнарыы. Маннык быһыы ыал уйатыгар уу киллэрэр, холумтаны сойутар. Бу киһи ыччаттара эмиэ чэпчэки санаалаах буола улаатыахтарын сөп.

* * *

Дьоһун, түс-бас аҕа – дьиэ туллаҥнаабат тулааһына, эргийэр киинэ. Дьиэҕэ-уокка ийэ аҕаны өрө тутуохтаах. Ол оҕоҕо бэриллэр. Аҕатын кытта кэпсэтэригэр оҕо оннооҕор тылын-өһүн сааһылана сатыыр буолар.

Дьахтар, ийэ – ыал тэбэр сүрэҕэ. Үтүө, кэрэ өйдөбүллэр ийэни кытта бииргэ сылдьаллар. Ыал кута кининэн ааһар.

Дьахтар киһи бу сиэри-майгыны тутуһар буоллаҕына, дьиэ кэргэн олоҕо нус-хас буолар, кини нөҥүө дьиэҕэ истиҥ иһирэх эйгэ тэриллэр:

– Өбүгэлэрбит «Тастан киирбит таас уллуҥах, туораттан киирбит туос уллуҥах» дииллэрэ кийиити. Кыыс – омук анала, ол аата туора уус төрдүн түстүүр, аймаҕын хаҥатар.

– Дьахтар киһи биир суол эппиэттиирэ – кэргэнин аатын харыстыыра.

– Дьахтар эр киһини кытта күрэстэһиэ суохтаах, хата, аа-дьуо мындыр өйүнэн эригэр сүбэһит буола сылдьыахтаах. Оччоҕо ыал бөҕө уонна ситиһиилээх буолар.

– Дьахтар эр киһини сэмэлиирэ, модьуйара сыыһа. Ыал аҕа баһылыгар ытыктабыллаахтык сыһыаннастахха, куруук өрө тута, хайгыы, үчүгэйин эрэ көрө сырыттахха, эр киһи үүнэр-сайдар, кута-сүрэ көтөҕүллэн, элбэҕи ситиһэр, айар-тутар.

– Эр киһиэхэ аһара атаахтыыр, ытыыр-соҥуур, куруук суланар сыыһа.

– Оҕону төрөтүү уонна иитии дьахтар ытык анала.

– Ийэ үүтүн кытта иҥэриммит үөрэх киһиэхэ үйэлээхтик уонна бөҕөтүк иҥэр. Ийэ – оҕону сүрүн иитээччи.

– Дьахтар кэргэнин, оҕотун-уруутун көрө-истэ, маанылыы сылдьыахтаах.

– Өйдөөх дьахтар кыраттан, хаалартан иирсээни күөдьүппэт. Дьиэ кэргэҥҥэ ил-эйэ, нус-хас олох – кини дьулуһар дьулуһуута.

– Үтүө дьахтар толору минньигэс астаах сандалылаах, ыраас, сылаас дьиэлээх буолуохтaax.

– Ыал ийэтэ, дьахтар киһи арыгылааһына – киһи өйүгэр баппат суол. Дьахтар иһэр буоллаҕына, кэхтии саҕаланар (Саха ыалын бастыҥ кинигэтэ – 2017).

Таптал араастаах

Таптал араас көрүҥнээх, ураты ньымалаах буолар. Ол курдук уйулҕа үөрэхтээхтэрэ маннык «таптал тылларын» үөрэтэн тураллар:

Бастакы «таптал тылынан» буолар хайҕабыл. Бу ньыманан таптыыр дьон этэр тыл суолтатыгар, дэгэтигэр, дорҕоонугар о.д.а. улахан болҕомто уураллар. Маннык дьону «кулгаахтарынан таптыыллар» дииллэр. Кинилэр үксүгэр кэпсээннээхтэр, баай тыллаахтар-өстөөхтөр, кинигэ ааҕалларын сөбүлүүллэр эбит. Ханнык баҕарар түгэҥҥэ бу дьон тапталларын тылынан иҥнибэккэ этэллэр, хайгыылларын уонна хайҕаналларын туохтааҕар да ордороллор. Тапталга билинии бу дьоҥҥо саамай сөптөөх, табыгастаах бэлэҕинэн сыаналанар.

Иккис – бириэмэ. Бу ньыманы ордорор дьон таптыыр киһини кытта бииргэ буолууну туохтааҕар да сыаналыыллар. Маныаха тугунан дьарыгырар улахан оруолу оонньообот. Сыаналанар – өр бииргэ буолуу. Маннык дьон соҕотохсуйуу диэни билиммэттэр, уһун кэмҥэ арахсыыны тулуйбаттар. Бу дьоҥҥо саамай сөптөөх бэлэҕинэн биир күнү таптыыр киһиэхэ анааһын буолар. Ол күн хайаан да ураты, дьикти умнуллубат түгэннэрдээх буолара табыгастаах. Сүрүн болҕомто «мин эн аттыгар баарбын» диэҥҥэ ууруллуохтаах.

Үһүс – бэлэх, бэлиэ, символ, о.э. бэлэх нөҥүө тапталга билинии ньымата. Бэлэх сыаната манна болҕомтоҕо ылыллыбат. «Бэлэх уунабын – ол аата бэйэбиттэн тугу эрэ утары уунабын» диэн өйдөбүл баһыйар. Туох бэлэҕи туппутун үгүстүк үллэстэр, өр бириэмэҕэ ол бэлэҕи өйдөбүнньүк оҥостон ууран иһэр дьон – коллекционердар, булчуттар – маннык «таптал тыллаах” буолуохтарын сөп. Биллэрин курдук, бу дьоҥҥо тапталга билинии бэлэх нөҥүө оҥоһуллара ордук. Онтон «кураанах илиилээх кэлэргит – сэнээрбэт быһыы, кыһаллыбат буолуу бэлиэтэ.

Төрдүс – өйөбүл. Өйөбүл диэн ньыма көннөрү көмөлөһүү буолбакка, кыһаллыы, түбүгүрүү бэлиэтэ. Биллэрин курдук, өрүү өйүүр элбэх сыраттан тахсар. Өскөтүн эн доҕоргор үөрүүнү кытта көмөлөһөр буоллаххына, эн бу таптал ньыматын ордорор эбиккин. Бу ньыманан таптыыр дьоҥҥо саамай табыгастаах бэлэҕинэн буолар – көмө.

Бэһис – таарыйсыы, имэрийии. Таарыйсыы, имэрийсии нѳнүө киһи элбэҕи этиэн сөп: нарын иэйиини, кыһамньыны, имэҥи. Оттон сорох дьон тапталы бу эрэ ньыманан билиэн сөп. Илииттэн сиэттиһиигэ, куустуһууга, сыллаһыыга-уураһыыга, таҕыл ханнарыытыгар ордук болҕомто ууруллар.

Сөптөөх бэлэх – эти-хааны имэрийии, таарыйсыы.

Ити курдук «таптал тыла» араастаах буолар. Күннээҕи сыһыаны тупсарарга кыһаллар буоллаххына, кэргэниҥ ханнык «тылынан» таптыырын билэн, сыһыаҥҥытын дириҥэтэн, үрдүк таһымҥа таһааран сайыннарыаххытын cөп.

Кэргэнниилэр, биллэрин курдук, биир өйдөөх-санаалаах, уруулуу уйулҕалаах, ыкса ситимнээх дьон. Ол эрэн олох суола санаабыт курдук биир күдьүс көнө буолбат, хаһан баҕарар түһүүлээх-тахсыылаах, араас моһоллордоох буомнаах. Ол курдук кэм-кэрдии хаамыытынан ыллахха, ыал буолан олоруу үһүс, сэттис уонна уон биирис сылларыгар уустук түгэннэр (кириисис) үөскүөхтэрин сөп. Кэргэнниилэр бэйэ-бэйэни өйдөһөр уонна ыарахаттары бииргэ туоруурга бэлэм буоллахтарына, бу түгэннэри арахсыыга тиийбэккэ аһарыахтарын сөп. Хас биирдии иирсээҥҥэ, өйдөспөт буолууга кэргэнниилэр хаһан баҕарар иккиэн буруйдаах буолалларын умнуо суохтаахтар.

Бу сүбэлэри тутус:

1. Кэргэҥҥин кытта сыһыаҥҥар ордук туохтан хомойоҕун? Өскөтүн эн өр кэм сибэкки дьөрбөтүн туппатаххыттан санааргыыр буоллаххына, эн тапталыҥ тыла бэлэх нөҥүө эбит. Өскөтүн эн кэргэниҥ үлэтиттэн кэлэн үөрэ-көтө уураан ылбатаҕыттан ордук хомойор буоллаххына – эн таптыыр ньымаҥ «таарыйсыы, имэрийсии».

2. Тапталлааххар болҕомтоҕун хайдах уураҕын? Тапталгын хайдах биллэрэҕин? Хас биирдии киһи бэйэтэ баҕарар бэлэҕин доҕоругар утары уунар. Холобура, доҕоргун кытта айылҕаҕа тахсан күүлэйдииргин сөбүлүүр буоллаххына, эн ньымаҥ – “бириэмэ”. Кэргэҥҥэр хоһоон суруйан доргуччу ааҕан долгутаргын сөбүлүүр буоллаххына, эн “таптал тылын” – “комплимент, хайҕабыл”.