Кээтии

Кыра дэриэбинэ уһугар самнархай дьиэ харааран турар. Сыныйан көрдөххө, дьиэ тас оҥоһуга барыта баар: булуус, ампаар, сарай, гараас. Ол быыһыгар, «миигин умнубуттара ыраатта» диэбиттии, оҕурсу үүннэрэр тэпилииссэ салапаана кур-хар тыаһаан, сааскы хахсаат тыалы кытта тэҥҥэ тэлибирии турар. Дьиэҕэ дьон олорор сибикитэ биллибэт диэҕи, күүлэ аана сүрэҕэлдьээбиттии “кыыкыр” гына аһыллыбытыгар, нүксүйбүт кыра уҥуохтаах эмээхсин тахсан дьиэ таһын олоотуу турда. Санаатыгар, кими эрэ кэтэһэр курдук, күн аайы итинник тахсан турар идэлээх...

Кээтиилээх Бүөккэ оҕо кэтэспиттэрэ ыраатта. Холбоспуттара номнуо уонча сыла буолла да, ол тухары, саатар, биирдэ да оҕо үөскээн көрбөтөҕө. Туох аньыыта-харата иҥпитэ буолла? Сороххо оҕо ыһан кэбиһэр, сороҕу матарар. Кинилэр да күн-дьыл бардаҕын аайы ыксаабыттара, көрдөрүнэ, эмтэнэ сатаабыттара да – суоҕун курдук суох этэ. Кээтии, дьон оҕолорун дьыссааттан, оскуолаттан ылан сиэттиһэн иһэллэрин көрдөҕүнэ, наһаа ымсыырара. Бүөккэтэ, кини санаатыгар, оҕоҕо наадыйбат курдук тутта сатаабытын иһин, син биир хас киэһэ ахсын аһыы олорон: «Ити Ылдьаа уола, Сүөкүлэ кыыһа», – диэн мичилийэ кэпсиириттэн дьахтар уйан сүрэҕэ кэргэнэ оҕоҕо ымсыырарын билбэтэ кэлиэ дуо. Иккиэйэх бэйэлэрэ тугу гыныахтарай. Соло буллаллар эрэ, Бүөккэтэ уус буолан, дьиэлэрин ис-тас өттүн сиэдэрэйдик оҥороро, ону Кээтии кырааскалаан, тупсаран иһэрэ. Бөһүөлэккэ ытыктанар ыал буолбуттара, дьон “маннык үчүгэй ыал эрээри оҕолоро суох” диэн аһыналлара. Аны сайынын оҕуруот ыһаллара. Биир күн Бүөккэтэ үлэтиттэн сүргэтэ көтөҕүллэн, үөрэн аҕай киирбитигэр, дьиибэргии көрбүтэ. Онтуката хоонньугар сутурук саҕа кып-кыра куоска оҕотун уктубут эбит. Кээтии үөрэн, күлүм аллайа түспүтэ. Ол киэһэ наар куоска оҕотун бүөбэйдээн тахсыбыттара.

Буолумуна, дьиэҕэ сэргэхсийии таҕыстаҕа. Кээтии уу сылытан кирдээх куоска оҕотун сууйан кэбиспитэ. Оо, онно куоска оҕото мөхсөн сарааппайданарын көрө-көрө, иэрийиэхтэригэр диэри күлсүбүттэрэ.

Куоскаларын Мээчик диэн ааттаан кэбиспиттэрэ. Онтон ыла Мээчик дьиэ саамай муҥур хаһаайына буолбута. Саас эдьиийин аах үбүлүөйдэригэр куоракка киирэ сылдьан, аттынааҕы остуолларыгар икки дьахтар кэпсэтэрин истибитэ. Биирдэстэрин балта алтыс оҕотун ыарахан сылдьарын, тиийиммэттэрин-түгэммэттэрин, киһитэ хаайыыга олорорун, син балачча сылынан тахсыаҕын, оҕону ииттэрэ биэриэҕин диэн кэпсээн муҥатыйа олорорун кулгааҕын уһугунан истэн, «хаарыаны» диэн аһарбыта. Күн-дьыл аргыый аҕай биир тэҥник устан испитэ. Ол аайы Мээчиктэрэ улаатан, мэниктээбэт, наар сытан тахсар, баара-суоҕа биллибэт буолбута. Дьиэлэригэр эмиэ чуумпу сатыылаабыта. Биир оннук киэһэ Кээтии кэргэнин кулгааҕар «оҕото иитэ ылыахха» диэн сипсийбитэ. Киһитэ «хантан» диэбитигэр, Кээтии үөрэ түспүтэ. Дууһатын аала сылдьыбыт ыар санаата чэпчииргэ, хараҕа сырдыырга дылы буолбута. Өр сүбэлэһэн баран, Кээтии куоракка киирэн, билэн-көрөн тахсарыгар быһаарыммыттара. Өрөбүл күн Кээтии куораттаабыта. Дьонугар тиийэн туох наадаҕа киирбитин кэпсээбитигэр, эдьиийэ аах сөпкө быһаарыммыккыт диэн хайҕаабыттара. Сарсыныгар эдьиийин кытта Оҕо дьиэтигэр сэбиэдиссэйи кытта көрсөн туох докумуон наадатын билэн, үөрэн-көтөн дьиэлэригэр кэлбиттэрэ. Киэһэ Бүөккэтин куоракка киирэригэр ыҥырбыта. Дьэ, ити курдук оҕо талар күннэрэ үүммүтэ. Хомойуох иһин, үкчү бэйэлэрин курдук сирэйдээх-харахтаах саха оҕото суоҕа. Ол оннугар нуучча, омук оҕолоро сыталлара. эдьиийдэрин сүбэтинэн, уочараттаатахха, баҕар, саха оҕото онуоха диэри кэлиэ диэн буолбута. Аньыырҕаан, оҕо таҥаһын-сабын ылбакка төннүбүттэрэ. Кэтэһэн кэлтэй буолбуттарын кэннэ «уочараккыт кэллэ» диэн ыҥырбыттара. Эмиэ да үөрэн, эмиэ долгуйан, куоракка киирбиттэрэ. Бүөккэ оҕо мала-сала ыла маҕаһыыннарынан барбыта. Кээтии оҕотун көрө Оҕо дьиэтигэр айаннаабыта.

Оо... Омук оҥорбут оҕото...

– Ылбат буоллаххытына, атын дьон кэтэһэн олороллор. Оҕо доруобай, кыыс, – диэн быраас чаҕаарбыт куолаһа Кээтии кулгааҕын чуҥкунаппыта. Уһуну-киэҥи санаабакка, оҕолонуох баҕатыгар «ылабын» диэбитэ.

Ситэри онно «суох» диэбитэ буоллар даа...

* * *

Сардаанчык аҕатын оҕото буолбута. Наһаа атаах, киһи тылын истибэт гына бас-баттах ыыппыта. Туох баар үчүгэй, күндү барыта Сардаанаҕа баара. Арай биирдэ кыыстара оскуолаттан кэлэн баран  сиэркилэ иннигэр туран бэйэтин өөр да өр көрүммүтэ уонна: «Аҕаа, тоҕо эрэ эһиэхэ майгыннаабаппын ээ», – диэн муҥхааллаан турбута. Онно Кээтиилээх Бүөккэ хайдах буолуохтарын билиминэ тэпсэҥнии түһээхтээбиттэрэ. Хайдах гыныахтарай, бу сыллар усталарын тухары кистэл оҥостубуттарын кыыстарыгар кэпсээн биэрбиттэрэ. Бу күнтэн ыла кыыстара дьиэтигэр хойутуур, уруогуттан күрүүр буолбута. Ону сэмэлээн дьоно мөхтөхтөрүнэ, куттаан «эһигиттэн барыам», хаһааҥҥыттан эрэ билэргэ дылы «ийэбин аҕынным» дии-дии, киһи куйахата күүрүөх сарылыыра. Ол аайы Бүөккэ кыыһын ааттаа да ааттаа буолара. Маҕаһыыҥҥа куурка кэлбитин көрөн баран, ыллараары, ол соро буолбута. «Харчы кэллэҕинэ» диэбиттэрин үрдүнэн, кыыстара «эһиги миигин таптаабаккыт!» диэн ыххайан турбута. Хайдах гыныахтарай, сүбэлэһэн баран, дьонтон харчы иэс ылан кэтэрдибиттэрэ.

Сороҕор урукку чуумпу олохторун кыыстара истибэтигэр ахтан ылаллара. Оскуоланы бүтэрэр сылыгар Сардаана киһи хараҕар быраҕыллар кыыс буолбута. Үөрэххэ туттарсан киирэригэр эмиэ атын эрэйи көрсүбүттэрэ. Эдьиийин аахха олордубуттара, ону сөбүлээбэтэх аатыран дьиэ куортамнаабыттара. Кээтии кыыһын кытта олорсубута. Кыыһа түүннэри сүтэн хаалара, ону мөхтөҕүнэ, эмиэ биир айдаан буолуо диэн саҥарбат да буолбута. Сардаана биир үчүгэйдээх этэ: ол үөрэҕэр. Инньэ гынан, хата, үөрэххэ киирбитэ. Кыыһын оннун булларан, дойдутугар тахсыбыта. Сардаана бастаан сотору-сотору тахсар этэ. Онтон олох да сүппүтэ. Биирдэ эмэ харчыта ыытыҥ диэн төлөпүөннээтэҕинэ, үөрүү буолара. Ол кэнниттэн эмиэ сүтэн хаалара. Кинилэргэ олох да наадыйбат этэ. Доруобуйаларын, хайдах олороллорун да ыйыталаспата.

Арай биирдэ кыыстара эргэ тахсыбытын, сөбүлээбэт үөрэҕин бырахпытын туһунан төлөпүөнүнэн кэпсээбитэ. Кээтиилээх Бүөккэ оҥостон, тэринэн, күтүөттэрин көрө куораттаабыттара. Бүөккэ күтүөтүн көрөн баран саҥатыттан маппыта. Хоҥсоҕор муруннаах, хап-харанан чолбоодуччу көрө сылдьар харахтаах, бар түү, эбиитин нууччалыы сатаан да саҥарбат киһиэхэ кыыстара иилистэ сылдьарын көрөн баран, ийэлээх аҕа сиргэ силлээбиттэрэ. Бүөккэ кыыһын кытары кэпсэтэн көрбүтэ да, туһа суоҕа. Сардаана аҕатын тааҕы-таах хаһыытаан кэбиспитэ. Хомойон, кэлэйэн, дьиэлэригэр тахсыбыттара. Кыыстара ууга тааһы бырахпыттыы сүппүтэ. Биир күн буоста үлэһитэ тэлэгирээмэ аҕалан биэрбитэ. Ис хоһооно «дойдубар төннүөхпүн харчыта ыытыҥ» диэн этэ. Ийэлээх аҕа бу тэлэгирээмэттэн кыыстара били омугун батыһан атын дойдуга тиийбитин дьэ билбиттэрэ. Бүөккэ ыксаабыта. Харчы өлөрө куоракка дьиэ тутуһа киирбитэ. Түүн Кээтии утуйа сыттаҕына төлөпүөн өрө тырылыы түспүтэ. Ылбыта, кыыһа ытаабыт куолаһа:

Миигин быыһааҥ, харчыта ыыта охсуҥ, манна кырбаан өлөрөөрү гыннылар, – диэтин кытары сибээс быстан хаалбыта. Кээтии уута сонно көппүтэ. Кыыһын бастаан утаа үөхпүтэ, онтон  эмиэ да аһыммыта. Кини билбэт этэ сарсыныгар өссө улахан охсуулаах куһаҕан сурах күүтэрин...

Сааһын тухары бииргэ олорбут Бүөккэтэ ииппит кыыһын иннигэр үлэлии, харчы өлөрө сылдьан дьиэ үрдүттэн сууллан өлбүт сураҕын түүл-бит курдук истибитэ. Кэргэнэ үлэлээбит хамнаһын биэрбиттэрин барытын кыыһыгар ыыппыта. Онтон ыла кэтэспитэ бэһис сыла буолла. Бастакы санаатыгар, аҕатын кистииллэригэр кэлиэ диэн кэтэспитэ да – суох. Ханна сылдьара дуу, өлбүтэ дуу биллибэт.

Айуу-айа, – Кээтии эмээхсин оронугар токуллан олорон, табахтаан бусхатарын быыһыгар сотору-сотору сөтөллөн хахсыйар. Аргыыйдык аан аһыллан сэбиэт кыыс киирэн дорооболоһоот:

Кээтии, соҕотоҕун хайдах маннык олоруоххунуй, онон биһиги сүбэлэһэн баран эйигин кырдьаҕастар дьиэлэригэр киирэр докумуону оҥороору гынабыт.

Хаһан эрэ бу дьиэҕэ итинник кэпсэтии тахсыа диэн ким сэрэйиэ баарай.

Кыыскын биэс сылы быһа кэтэстиҥ да кэлбэтэ, онон бардаххына сатанар. Ол оннугар, кэллэҕинэ, ылыа буоллаҕа дии.

«Маннык соҕотох олоруох кэриэтин... синэ биир» –диэн эмээхсин улаханнык саҥарбыта кураанах дьиэни сатарытта.