Күрэх бүттэ, эһиилгигэ бэлэм саҕаланна!

Үгүс сыллары нөҥүөлээн,

Үгэс үөрүйэхтиин көрсөн,

Мааны дьонун-сэргэтин талаанын

Аҕыс кырыыта

Алгыстаах аартыкка арыллан-аһыллан,

Уруйдаах уран тыыннаах

Уһун суола субуллар,

Кустук араас өҥүнэн

Дьиримнии дьэргэйэр!

Иис-күүс көмөтүнэн оһуор-мандар да ис хоһоонноох, тугу эрэ этэрдээх, кэпсиирдээх-сэһэргиирдээх буолан, саха таҥаһа норуот култууратын быстыбат ситимин тута сылдьар. Бу хайысхаҕа күүстээх үлэ барарын түмүгүнэн кэлиҥҥи сылларга саҥа ааттар-суоллар, бииртэн-биир көрүөхтэн кэрэ, сөхтөрөр, кэрэхсэтэр үлэлэр бааллар. Ыытыллар үлэ биир бэлиэ, киэҥ далааһыннаах түһүлгэтинэн Туймаада ыһыаҕар сылын аайы ыытыллар «Саха талба-мааны таҥаһа» диэн күрэх буолар диэттэххэ, омун буолбатах. Бастатан туран, бу үлэ, биллэн турар, күн бүгүн Евгений Николаевич Григорьев салалтатынан үлэлиир-хамсыыр Дьокуускай куорат Олохтоох дьаһалтатын, Дьокуускай куорат дьаһалтатын иһинэн  Култуура уонна духуобунас сайдыытын управлениетын (салайааччы Ли Индира Петровна) өйөбүллэринэн үп-харчы өйөөһүннээх, бэлэх-туһах туттарыылаах буолара махталлаах суол.

Уонунан сылларга мунньуллубут баай уопут хомулунна, дьон-сэргэ биирдиилээн сылдьардааҕар түмсүүлээх буолуу ордугун өйдөөтө, биирдиилээн иистэнньэҥнэр ыһыахха бэлэмнэнэн уһун кыһын күн эгэлгэтин тиктэр буоллулар уонна саамай сүрүн уларыйыы тигии хаачыстыбатыгар, дириҥ ис хоһоонугар ситиһилиннэ. Ол — норуот историятын хасыһыы, чинчийии, үөрэтии, археология  матырыйаалларын таба туһаныы түмүгэ. Бу барыта сайдыы, өй-санаа өттүнэн байыы-тайыы, дириҥээһин, норуот улуутун таһаарыы көстүүтэ.

Быйылгы 2023 сыллааҕы күрэх хаһан да буоларын курдук кэмигэр, бэриллибит бириэмэтигэр саҕаланна, күрэх саҕаланыан инниттэн күүстээх үлэ барбыт буолан даҕаны, кыттааччылар да уопутурбуттарыттан барыта чуолкай, мунуу-тэнии суох. Бу маннык көстүү тэрээһини кэккэ сылларга Вилена Михайловна Константинова эппиэтинэстээхтик ыытарыттан тахсарын бэлиэтээн этиэххэ наада. Барыта, этэргэ дылы, буолуохтааҕын курдук дьоһун, сырдык, ыраас иэйиилээх.

Маастардар ис сүрэхтэриттэн тахсыбыт айымньыларын төрөппүт оҕолорун курдук таптаан, санааларын ууран ситэрэн-хоторон,  кичэйэн-хочойон, канону тутуһан, тигии ирдэбиллэрин толорон, тириини таҥастааһын бары түһүмэҕин илиилэринэн оҥорон, астаан, имитэн-хомутан, киэргэллэри, аксессуардары – араас элбэх аналлаах киэргэл малы – сыа-сым курдук тутан кэлбиттэрэ көрөргө-истэргэ истиҥин ааһан, толору уобараһы биэрэн, кырдьыга да, улуу төрүттэрдээх дьоһун норуот буоларбытын толору дакаастаатылар.

Ол туһунан дьүүллүүр сүбэ бэрэссэдээтэлэ, этнограф, саха таҥаһын чинчийээччи, историческай билим хандьытаата, М.К. Аммосов аатынан Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университет Хотугулуу-Илиҥҥи олорор норуоттар тылларын, култуураларын үөрэтэр институтун дассыана С.И. Петрова «Туймаада хочотун ыһыаҕын биир бастыҥ күрэҕиттэн санаалар» диэн ыстатыйатын ааспыт нэдиэлэҕэ kiinkuorat.ru саайтан аахпыт буолуохтааххыт.

Светлана Ивановна бастатан туран тигии таһыма үрдээбитин, сыр-мыр, биир күн иһинэн тигиллибит таҥас суоҕун бэлиэтиир. Маны сэргэ быйылгы саха таҥаһын күрэҕэ тугу көрдөрбүтүн анаарар:

1. Иистэнньэҥнэр сахалыы уонна аҕыйах ахсааннаах норуоттар таҥастарын үгэс буолбут ньыманан тигиигэ болҕомто уураллара көстөр.

2. Оҕуруо, алтан, үрүҥ көмүс киэргэтии элбээбитэ бэлиэтэннэ. Урукку курдук чаҕылыйа оонньуур стразылары, пайеткалары кытта аппликациялаах таҥастар суохтар.

3. Иистэнньэҥнэр болҕомтолорун ордук былыргы 17-18-с үйэтээҕи таҥастар ылар буолбуттар. Онно матырыйаалы сөпкө туһаныы элбэхтик көстөр, дьиэ сүөһүтүн, ойуур кыылын тириитин, кылааннаах түүлээҕи ордук туттар буолбуттар. Ону таһынан тымныыттан харыстыыр хаттык таҥаһы киллэрии дьүүллүүр сүбэни үөртэ.

4. Илиинэн тигии ньыматыгар болҕомто ууруллар буолбут. Ол эбэтэр таҥастар күрэх эрэ иннинэ тигиллибэтэхтэрэ, сылаалаах, өр кэмнээх үлэттэн тахсыбыттара көстөр. Тириини таҥастаан, төрүт ньыманан имитэн, кырааскалаан тикпиттэрэ харахха быраҕыллар.

5. Аҕыйах ахсааннаах төрүт олохтоох норуоттар иистэнньэҥнэрэ элбээбитэ төрүт иис култууратыгар болҕомто ууруллар буолбутун көрдөрөр.

6. Ыал таҥаһын күрэҕэр былыргы да үгэскэ олоҕуруу, аныгы да таҥаска болҕомто ууруу бар.

7. Ол эрэн сыыһа-халты син биир баар. Холобур, сорох үлэлэргэ атын омук тигиитин ньыматын туттуу, судургутутуу, ону кытта хаачыстыбаны тутуспат буолуу көстөр. Төрүт таҥаһы тигиигэ өҥ-дьүһүн дьүөрэлэһиитигэр болҕомто ылыллыбата сөхтөрөр. Ити тула элбэх кэпсэтии, маастар-кылаас, лиэксийэ ыытыллар.

8. Төһө даҕаны ааттаах-суоллаах маастар уонна көннөрү ииһи умсугуйааччы тэҥҥэ кыттыбаттарын туһуттан үһүс сылын номинацияларынан араарыы баарын үрдүнэн норуот маастардарын кыттыыта сылтан сыл мөлтөөн иһэр. Ону сэргэ норуот маастардара кэлин саҥа үлэлэринэн кыттыбат буолбуттара бэлиэтэннэ.

Тэрийэр бөлөх кэлиҥҥи сылларга бириистэргэ улахан болҕомто уурара буолбута кэрэхсэнэр. Быйыл Хаҥалас улууһуттан ордук  элбэх иистэнньэҥ кытынна уонна элбэх бириистээх миэстэҕэ тигистэ. Ол аата улуус дьаһалтата уонна култууратын отдела ити боппуруоска болҕомто уураллар. Ол курдук, Хаҥалас улууһугар кэлиҥҥи сылларга саха таҥаһын сөргүтүүгэ үс улахан бырайыак үлэлээтэ: Покровскай куорат уонна Чкаловка нэһилиэгин иистэнньэҥнэрэ Ксенофонтовтар таҥастарын сөргүтүүлэрэ, Нөмүгү иистэнньэҥнэрэ М.М. Носов «17-с үйэтээҕи ыһыах» хартыынатын тыыннаахтыы дьүһүйүүлэрэ, Дьэр нэһилиэгин иистэнньэҥнэрэ Маһары Бозеков саҕанааҕы таҥастары тигэн ыһыахха таһаарыылара.

Онно дьаһалта төһө кыалларынан матырыйаалынан уонна үбүнэн өйүүрэ кэрэхсэнэр эрэ.

Онон самаан сайыммытын көрсө Туймаадабыт хочотун маанылаах ыһыаҕын биир бастыҥ күрэҕэ этэҥҥэ ыытылынна, эһиилги күрэххэ  бэлэмнэнии саҕаланна!