Инсультан хайдах харыстаныахха?

Аныгы киһи үксэ “инсульт” диэн тылтан куттанар буолла. Кырдьыга даҕаны, “охсор охсуу” буулаан, олоххун биирдэ соторо эмискэччитэ ынырыктаахай дьыала эбээт. Бу ыарыы туһунан ханнык эмэ өйдөбүллээх буоллаххына, куттуура-салыннарара чахчы. 
Инсульт өлөр өлүү испииһэгэр үһүс “бочуоттаах“ миэстэҕэ турар.  Инсульт кэнниттэн тыыннаах хаалбыт киһиэхэ бу уодаһыннаах ыарыы дьайыыта олоҕун тухары биллэр – кыайан хамсаммат, сатаан саҥарбат буолуу, мэйии үлэтэ кэһиллиитэ о.д.а. Онно эбии иккистээн инсуллаан иэдээним эбиллиэ диэн мэлдьи ааспат-арахпат куттал аргыстаһар.

Нина Егоровна Иванова – Нэс Дэлэгэй «Инсультан хайдах харыстаныахха” кинигэтиттэн

Инсульт диэн тугуй?

Инсульт уонна мэйии хаанын эргиирин кэһиллиитэ – бу биир өйдөбүл. Сүрэх уонна мэйии бэрт синньигэс тымырдарын устун өлбөт мэҥэ уутун курдук хааммыт сүүрүгүрэрин тухары сүрэх тэбэр, мэйии үлэлиир. Орто дойдуга ананан төрүүрбүтүгэр үгүс элбэх үрэх холбоспутун курдук тымырдарбыт ыраас буолан, хааммыт ханна да харгыһы көрсүбэккэ, биир кэмник сүүрүгүрэр.

Инсульт икки төрүөттээх – тымырга хаан баттааһына уонна атеросклероз (тымыр сыанан бүрүллүүтэ). Дьиҥинэн, атеросклероз киһи төрүөҕүттэн, ас арааһын аһыыр буолуоҕуттан, биллибэтинэн үөскүүр.

Тымыр ханан эмэ бүөлэниитэ ишемическэй инсульт дэнэр. Мэйии ишемията диэн бу мэйиигэ кислород киирбэккэ өлүктүйүүтүн этэллэр. Ньиэрбэ килиэккэлэрэ сүрдээх уйаннар, кислород тиийбэтэ да, аҕыйах мүнүүтэнэн өлөн киирэн бараллар. Ишемическэй инсульт үксүн түүн эбэтэр сарсыарданан буолар. Онтон мэйиини хаанынан хааччыйар тымыр быһа бардаҕына, эбэтэр мэйии бүрүөһүнүгэр хаан халыйдаҕына, геморрагическай инсульт буолар. Ишемическэй инсульт кутталлаах уонна содула улахан. Ыарыһах уҥа өттө баралыыстаатаҕына, саҥаҕа кэһиллии тахсыан сөп, хаҥас өттө буоллаҕына, өй-санаа өттүнэн оҕустарыы ылан, чугас да дьонун кыайан билбэт, бэйэтэ хас саастааҕын да өйдөөбөт, ханна да баарын быһаарбат буолар.

Инсульт бастакы сибикилэрэ:

— Киһи төбөтө ыалдьар;

— Мэйиитэ эргийэр;

— Төбөтө куугунуур, тыас баар курдук буолар;

— Сылааргыыр;

— Тырыттар, кыыһырыах санаата кэлэр;

— Толкуйдуур дьоҕура бытаарар;

— Умнуу-тэмнии элбиир;

— Туох да төрүөтэ суох илии, атах ыарыыр, утуйан хаалар, дыыгыныыр;

— Тыл булдьуйан ылар.

Бу этиллибит бэлиэлэртэн иккиттэн ордуга эйиэхэ сотору-сотору биллэриттэн сэрэхэчийиэххэ наада. Онон невропатолог бырааска кэмигэр көрдөрөр ордук.

Инсульт ыарыытыгар тиэрдэр төрүөттэр

— Экология туруга (тулалыыр эйгэҥ туруга, климат, сүлүһүннээх эттиктэр дьайыылара уонна тарҕанар инфекциялар);

— Социальнай-экономическай турук (олорор, үлэлиир усулуобуйаҥ, төһө кыахтаахтык олороруҥ, эмтэнэр-томтонор кыах сайдыыта, бэйэҥ киһи быһыытынан көмүскэлиҥ, үөрэх уонна култуура);

— Дьиэ кэргэн туруга (олоҕуҥ уонна иитиллэр усулуобуйаҥ хайдаҕа, ханнык эрэ ыарыыга төрүкүттэн дьайдарыыҥ, бэйэҥ этиҥ-сииниҥ туруга);

— Икки бастакы ситим олох уопсай сайдыытыттан, онтон үһүс эргиир бэйэбититтэн эрэ тутулуктанар.

Санаа оонньооһуна уонна стресс

Киһи туохтан да долгуйбакка эрэ сылдьыбат. Ардыгар санаа долгуна саба халыйан кэлэр, онтон сылтаан мунчаарар кэм баар буолар. Оччоҕо хааныҥ баттааһына үрдүүр, сүрэҕиҥ тэбиитэ түргэтээн, сүрэххин сэлибирэтэр, ноҕоруускалыыр. Итинтэн сылтаан хааныҥ сүүрэр тымырын үлэтэ кэһиллэр. Бэйэни харыстанар сыалтан бу тэттик сүбэлэри туһан:

— Хоргутар, хомойор, атаҕастаммыт-баттаммыт, өлбүт-сүппүт эн курдук сананыма, оннук турукка кииримэ, бэйэҕин күүстээх курдук санан;

— Бэйэҥ кыаххар эрэллээх буол;

— Бэйэҕин кэрбэнэ сылдьыма, баҕар, бүгүн кыайбатаххын хаһан эрэ сатыыр буолан туруоҥ этэ;

— Утуйар усулуобуйаҕын сөптөөхтүк тэрин.

Хаан баттааһына

Үрдүк хаан баттааһыннаах киһи мэйиитин үлэтэ кэһиллэр. Хаан баттааһына өр сылларга биллибэккэ сылдьан баран, эмискэ өрө туруон сөп. Бу ыарыы араак, диабет уонна үгүс сааһыран эрэр дьону эрэйдиир артроз курдук ыарыылары кытта биир кэккэҕэ турар. Аҥаардас Арассыыйаҕа сыл аайы хаан баттааһына үрдүүрүттэн 1,7 мөл. киһи күн сириттэн барар. Бэлиэтээн эттэххэ, табах тардар дьон инсулька хаптарар куттала икки төгүл үрдүк.

Онон хаан баттааһынын сэрэтэргэ, харыстанарга,  маннык быраабылаларынан сирдэт:

— Хааныҥ баттааһынын кээмэйдэнэ сырыт;

— Наһаа элбэх чэйи, кофены иһимэ, сыалаах аһынан үлүһүйүмэ;

— Тымыргын ыраастаа, кэҥэт;

— Иирсэр-харсар, тымтар кыдьыктаныма.

Атеросклерозтан сэрэнии

Атеросклероз – хаан тымырдарын үлэтин кэһиллиитэ, алдьаныыта-кээһэниитэ. Сүрэх-тымыр ыарыыларын саҕалыыр. Атеросклерозтан мэйии үлэтэ кэһилиннэҕинэ, инсульт охторон түһэрэр. Билигин уостан түспэккэ туттуллар «холестерин» диэн тыл суостаахтык, суодаллааахтык иһиллэр. Холестерин сыа уонна белок булкадыһыга буолан, туох баар килиэккэ састаабыгар киирсэр, араас элбэх гормон үлэтигэр кыттыһар. Онон организмҥа баар буолуохтаах.

Саха отоһуттарын эмтиир сорох ньымалара уонна эмтэрэ

— Улаханнык кырбаммыт киһиэхэ былыр анаан сүөһү өлөрөннөр, сылаастыы ол сүрэҕин эмтэрэллэрэ үһү.

— Өр хаампатах босхоҥ оҕону сэттэ суол төрдүгэр олордон эбэтэр суоракка, сүөһү сылаас ханнын сааҕар уган эмтииллэрэ.

— Араас кыра быстах ыарыылары сэттэ сиринэн сиэл ойуулаах талаҕынан далбаатаан эмтииллэрэ. Ол талаҕы «далбыыр» диэн ааттыыллара.

— Олус арыгыһыт киһиэхэ арыгыга табах ыаһын булкуйан баран иһэрдэллэрэ. Оннук эмтэммит киһи арыгы сытыгар да турбат буолара үһү.

— Онтон олус табахсыт киһиэхэ табах сэбирдэҕин үүккэ буһаран баран иһэртэхтэринэ, күүскэ хотуолаан баран, эмиэ табах сытыгар да турбат буолара.

— Этиҥ түспүт тиитин тырыыҥкатын ол-бу куһаҕан киртэн-хахтан, куһаҕан тыынтан, иччиттэн эҥин арчыланарга (ыраастаныы) тутталлара.

— Сата тааһынан былыр сылгы, ынах сүөһүттэн кыра ыарыылары, бырдаҕы, онтон да атын сүөһү хаанын уулуур үөнтэн-күрдьэҕэттэн далбаатаан кыйдыыллара. Ол кыйдыылларыгар: «Очук, очук! Арчы, арчы! Дьай бөҕө дьалбарыйдын! Көлдьүн бөҕө көтөҕөһүннүн!» – диэн тылларынан алгыыллара.

— Киһи атаҕа наһаа тиритэр, ууланар буоллаҕына, эһэ түүтүнэн суулаан эмтииллэрэ. Оттон эһэ тииһин тиискэ таҕайан, тиис ыарыытын эмтииллэрэ.

— Эһэ сыатын куртах уонна сэллик ыарыыга сиэтэн эмтииллэрэ.

— Саһыл этин эмиэ сэлликкэ, былчархайдьыкка эҥин буһаран сиэтэн эмтииллэрэ.

— Уокка, итии ууга буһууну суор куорсунун уокка сиэтэн, ол күлүн буспут дьэҥкир арыыга булкуйан баран оҕунуохтаан эмтииллэрэ.

— Ис ыарыытын (үөһүрүүнү) дулҕаны кырбаан, ууга оргутан баран, онон угуттууллара. Ол кэнниттэн ыарыһах адьас тымныйыа суохтаах.

— Оҕо да, улахан киһи да сирэйэ, этэ кыһыл ымынах буоллаҕына, аал уокка ас биэрэ-биэрэ, алгыы-алгыы, хататынан саҕан эмтииллэрэ.

— Саҥардыы тахсан эрэр харах кэлтэһэтин үүттээх күлүүс тылынан, кэлтэһэҕэ ыкса тутан баран, үс төгүл күлүүһү аһардыы эрийэн эмтээн оһороллоро.

— Тэтиҥ сэбирдэҕин ууга буһаран, сэлликкэ иһэллэрэ.