Худуоһунньук Лилия Ушницкая: «Худуоһунньук үлэтин туох даҕаны үтүрүйүө суоҕа»

Ксилография, линогравюра ньыматынан оҥоһуллубут үрүҥ-хара хартыыналар саха искусствотын биир ураты хайысхата. Валериан Васильев, Афанасий Мунхалов, Эллэй Сивцев үлэлэрэ барыбытыгар даҕаны оҕо сааспытын санатар буолуохтаахтар. Бүгүҥҥү ыалдьыппыт — ксилография ньыматын баһылаан эрэр эдэр худуоһунньук, АГИКИ устудьуона Лилия Ушницкая.

Лилия бэйэтин үлэлэригэр “былыргылыы” ньыманан аныгы кэми ойуулуурга дьулуһар. “От охсуута”, “Муҥха”, “Эбээ” хартыыналарын көрдөххө, уруккуну өйдөөн кэлэр курдуккун.

— Лилия, бэйэҥ тускунан кылгастык билиһиннэр.

—Мин Дьокуускай куоракка төрөөбүтүм, ол эрээри олоҕум улахан аҥаара Сунтаар улууһугар ааспыта. 6 сыл Арктикатааҕы судаарыстыбаннай култуура уонна искусство институтугар “Живопись уонна графика” салаатыгар үөрэнэн, билигин дипломнай үлэбин суруйа сылдьабын.

— Хас сааскыттан уруһуйу сэҥээрбиккиний? Уонна идэлээх худуоһунньук буолуохпун баҕарабын диэн санаа хайдах кэлбитэй?

— Уруһуйдуурбун олох кыра эрдэхпиттэн сөбүлүүрүм, оннооҕор уһуйааҥҥа быыстапка “тэрийэр” этим (күлэр). Оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан уруһуй куруһуоктарыгар эбии дьарыктанарым. Худуоһунньук үөрэҕин туһунан оскуолабытыгар АГИКИ уһуйааччылара тэрийбит бэсиэдэлэрин кэнниттэн толкуйдаан саҕалаабытым. Онно устудьуоннар үлэлэрин көрөн, эмиэ худуоһунньук буолуохпун баҕарар эбиппин диэн санаа киирбитэ. Ити курдук оскуола кэнниттэн АГИКИ-га туттарсан, үөрэхпин сөбүлээн, номнуо түмүктээн эрэбин.

— Ханнык худуоһунньуктар үлэлэрэ эйиэхэ иэйиини биэрэрий?

— Саха худуоһунньуктарыттан мин графика хайысхатыгар үлэлиир маастардары сэҥээрэбин: Эллэй Сивцев, Валериан Васильев, Афанасий Мунхалов, Владимир Карамзин линогравюра, ксилография, офорт ньымаларынан оҥорбут айымньылара үлэлиирбэр тирэх буолаллар. Үөрэххэ туттарсарбар бу ньымалары баһылыаҕым диэн ыраламмат да этим. Биһиги үөрэхпит биир үчүгэйэ — уһуйааччыларбыт бары даҕаны идэтийбит, биллиилээх худуоһунньуктар: Михаил Старостин, Иосиф Шадрин, Туйаара Шапошникова о.д.а. Онон улахан маастардар харахтарын далыгар сылдьан үөрэнэр олус интэриэһинэй. Тугу, хайдах айарга, суруйарга куруук сүбэ-ама буолаллар. Уһуйааччыларбыт бары живопись хайысхатыгар үлэлииллэр эрээри, кинилэр айбыт уобарастара ханнык баҕар идэлээх, ханнык баҕар  хайысхаҕа үлэлиир дьону көҕүлүүр.

— Эн айар үлэҕэр үксүн ксилография ньыматын туттаҕын. Ааҕаччыларбытыгар ксилография диэн тугун быһаарыаҥ дуо?

—Ксилография — хаптаһыҥҥа эбэтэр фанераҕа кыһан уруһуйдаан баран, кырааска көмөтүнэн ону кумааҕыга түһэрии. Бу олус уустук, элбэх физическэй күүһү, тулууру, бириэмэни эрэйэр үлэ. Ол эрээри саҕалаатым эрэ устунан ылларан, тугу барытын умнан туран үлэлиибин. Бириэмэ улахан аҥаарын уруһуй идеятын толкуйа ылар. Оттон маһы кыһар киһиттэн бэйэтиттэн тутулуктаах, миэхэ ортотунан икки нэдиэлэ барар.

— Тоҕо чуолаан бу хайысханы таллыҥ? Линогравюра быдан чэпчэки буолбатах дуо?

— Линогравюраҕа мас оннугар линолеуму тутталлар, быдан пластичнай уонна кыһарга чэпчэки матырыйаал. Ол эрээри мин ксилографияны ордоробун, тоҕо диэтэххэ уруһуйгар мас бэйэтин оһуора түһэрэ быдан кэрэ көстүүлээх.

— Ханнык тиэмэлэргэ ордук айымньылаахтык үлэлиигиний?

— Үксүн сахалыы тыыннаах хартыыналары уруһуйдуурбун ордоробун. Холобура, “Саха кыыһа”, “Саха уола” үлэлэрим үөрэҕим сорудахтара этэ. Чопчу хайдах оҥоруохтаахпытын ыйбатах буоланнар, сахалыы тыыннаах, оһуордаах оҥорорго санаммытым. Уопсайынан, мин оҕо сааһым дэриэбинэҕэ ааспыта, төрөппүттэрим тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктаналлар, дьиэ кэргэнинэн айылҕаҕа тахсан балыктыырбыт, отоннуурбут. Бу барыта өйбөр хатанан хаалан, билигин хартыыналарбар тиэмэ буолаллар диэн саныыбын. Холобура, “От охсуута” диэҥҥэ араас кэм хаартыскаларыттан аймахтарым уобарастарын тиспитим. Дьиэ кэргэним туһунан эттэххэ, төрөппүттэрим айар үлэни талбыппын өйүүллэр, тоҕо диэтэххэ бэйэлэрэ эмиэ айар куттаах дьон эбит. Эһээм Анатолий Яковлевич —ырыаһыт, убайым — гейм-дизайнер. Ийэм, эбээм, эдьиийдэрим, кийиитим баайаллар, таҥас тигэллэр, саха киэргэллэрин оҥороллор.

— Уруһуй атын ньымаларыгар холоноҕун дуо?

— Живопись хайысхатыгар үлэлиибин, гуашь, акварель көмөтүнэн уруһуйдуубун. Хомойуох иһин, арыы кыраасканан үлэлииргэ үөрэппэтэхтэрэ. Ковид пандемиятын кэмигэр бары кэтэхтэн үөрэнэн, практическай үөрэх суоҕун кэриэтэ этэ. Компьютернай графиканан эмиэ үлэлиибин, билиҥҥи кэмҥэ бу хайысха худуоһунньуктара олус ирдэнэллэр.

— Атын тиэхиньикэнэн, матырыйаалынан үлэлиэххин баҕараҕын дуо?

—Литографиянан дьарыктаныахпын баҕарабын, ол аата тааска анал кыраасканан уруһуйдаан, кумааҕыны ууран бэлэм хартыынаны оҥороллор. Манна бу ньыманан ким да үлэлээбэт, мин билэрбинэн Москубаҕа үөрэтэллэр. Миэхэ бу саҥа уопут курдук буолуо этэ. Маны кытары, мин санаабар, офорт тиэхиньикэтэ симэлийэн эрэр. Тимир лиискэ уруһуйу кыһыйан, кислота көмөтүнэн хартыына тахсан кэлэр.

— Быыстапкаларга кыттыбытыҥ дуо?

—“Үрдэл”, “Арт-ситим”, “Үлэ кыбартаалыгар”, “Худуоһунньук дьиэтигэр” уонна АГИКИ-га бэйэтигэр тэриллэр быыстапкаларга кэмиттэн-кэмигэр кыттабын. Уруһуйдартан ураты арт-эбийиэктэри көрдөрөбүн, соторутааҕыта  “Саха кээмэйэ” диэн үлэни оҥортум: былыргы сахалар туттар кээмэйдэрин (былас, сүөм, уллуҥах устата уо.д.а.) мунньан, биир эбийиэккэ хомуйбутум. Дипломнай үлэм эмиэ саха кээмэйигэр олоҕурар, арт-эбийиэктэн быдан киэҥ. Ону билигин кэпсиир кыаҕым суох, бүтэрдэхпинэ биирдэ дьон сыанабылыгар таһаарыам этэ. Ону кытта ситэриллэ илик үлэлэрбин тиһэҕэр тиэрдэр баҕалаахпын. Быыстапкаларга үксүн кафедрабыт кытыннарар, үөрэхпин бүтэрдэхпинэ даҕаны салгыы кыттар былааннаахпын. Бу сыл сэтинньитигэр “ҺӨҔҮҤ: Саха тыла — худуоһунньук хараҕынан” быыстапкаҕа бэлэмнэнэ сылдьабын.

— Дьэ, кырдьык да, үөрэххин бүтэрэриҥ чугаһаата. Идэлээх худуоһунньук ситиһиилээхтик үлэлииригэр туох нааданый?

— Худуоһунньук үөрэҕин чэпчэки курдук саныыллар: паараҕа кэллиҥ, уруһуйдаатыҥ уонна онон бүттэ диэбит курдук. Мин санаабар, хас биирдии киһи талбыт идэтин таптыахтаах, ордук айар үлэһит. Дьон сакааһынан эрэ муҥурдаммакка, саҥаны айарга-тутарга бэйэтиттэн күүс булунуохтаах. Элбэҕи көрө-истэ, кинигэлэри ааҕа, искусствоны үөрэтэ сырыттахха эрэ айар үлэ табыллар.

— Эн санааҕар, аныгы ыччат төрүт култууратын төһө интэриэһиргиирий? Уонна тоҕо?

— Аныгы ыччат көмөтүнэн, сахалыы графика иккистээн тыын ылан эрэр диэн көрөбүн, дизайнҥа, рекламаҕа элбэхтэ туттуллар буолла. Холобура, “Холбон” рок-бэстибээл афишалара уонна уопсайынан билиҥҥи рок бөлөхтөр, мусукааннар бэйэлэрин мерч табаардарыгар график худуоһунньуктар үлэлэригэр олоҕураллар.

Мин санаабар, эдэр ыччат саха төрүт култууратын бэйэтин норуотун историятын, култууратын, төрүт үгэстэрин атын омуктарга билиһиннэрэр сыалтан үөрэтэр. Ону таһынан билигин саха киинэтэ сайдан, ыччат төрүт култууратын интэриэһиргииригэр олук уурда, киинэттэн саҕалаан олоҥхоҕо кытта тиийэллэр. Холобура, АГИКИ-га устудьуоннар бэйэлэрин олоҥхолорун кытта суруйаллар, Станислав Иванов “Хорсун-хоодуот Хатан Боотур” олоҥхото электроннай кинигэ буолан тахсыбыта, мин онно иллюстрацияларын уруһуйдаабытым.

— Инникигэ туох былааннааххыный, баҕа санаалааххыный?

— Биллэн турар, быыстапка тэрийиэхпин баҕарабын, ол эрээри үлэм аҕыйаҕа бэрт. Уонна кыратык кыбыстабын даҕаны. Барыта бэйэтин кэмигэр. Дипломнай үлэбин көмүскээн баран айар эйгэҕэ үлэлээбит киһи диэн баҕа санаалаахпын, мастарыскыай арынан, дьоҥҥо маастар-кылаастары тэрийиэхпин баҕарабын. Онон бу сыалбын ситиһэргэ үлэлии-хамсыы сылдьабын. Билигин худуоһунньуктар түмэллэргэ эбэтэр типографияларга фрилансер быһыытынан үлэлиэхтэрин сөп, онон үлэ баарынан баар эрээри, искусственнай интеллект мэһэйдэри үөскэтиэн сөп. Оннооҕор маҕаһыыҥҥа киирдэххэ нейросеть иҥнэри-ханньары “уруһуйдара” атыыга турар буолаллар. Ол да буоллар худуоһунньук үлэтин ким даҕаны, туох даҕаны үтүрүйүө суоҕа.