Хэллоуин хантан кэлбитэй?

Хэллоуин – католиктарга баар Сибэтиэйдэр күннэрэ диэн бырааһынньык иннинэ бэлиэтэнэр күн. Алтынньы 31 уонна сэтинньи 1 күнүн түүнүгэр буолар. Ордук англия тыллаах дойдуларга киэҥник тарҕаммыт бырааһынньык.

Саамай далааһыннаахтык  хэллоуины Великобританияҕа, Хотугу Ирландияҕа, Америка холбоһуктаах штаттарыгар уонна Новай Зеландияҕа бэлиэтииллэр. Элбэх көрдөөх-нардаах уонна мистиканы кытта ыкса сибээстээх бырааһынньык буолан бу күн үгүс атын дойдуларга киэҥник бэлиэтэнэр буолбут, ол иһигэр биһиэхэ эмиэ бэлиэтиир муода кэллэ.

ХАҺАН ҮӨСКЭЭБИТЭЙ
Хэллоуин, ханнык баҕарар европейскай бырааһынньык курдук, христианство тарҕаныан иннинэ үөскээбит. Кельт омуга билиҥҥи Франция сиригэр тарҕанан олорбута. Кельтар бэйэлэрэ тыллаах, языческай итэҕэллээх уонна халандаардаах этилэр – сыллара икки аҥы хайдара: кыһын уонна сайын. Халлаан хараҥарар, сир үлэтэ тохтуур кэмэ алтынньы 31 күнүттэн саҕаланара – сыл түмүктэннэ дииллэрэ. Үүнүүлэрин барытын бу күн хомуйан бүтэрэллэрэ.

Саҥа дьылы көрсүү уонна сир үлэтин түмүктэниитэ биир нэдиэлэ устата бырааһынньыктанара. Бырааһынньык ортото алтынньы бүтэһик күнүгэр түбэһэрэ – Самайн (сайын бүтүүтэ) диэн ааттанара. Үүнүүнү бэйэ-бэйэлэрин  кытта үллэстэр үгэстээхтэрэ уонна ордук өлбүттээхтэргэ болҕомто уураллара. Сыл бүтэрин уонна саҥа сыл бастакы күнүн түүнүгэр анараа дойдуга аан аһыллар, өлбүт дьон дууһалара, абааһылар дьоҥҥо кэлэллэр диэн өйдөбүллээхтэрэ.

Абааһы сиэртибэтэ буолбат туһуттан кельтар кыыл тириитин кэтэн, түүн дьиэлэриттэн тахсан, улахан кутаа уот тула мусталлара. Дьиэлэригэр абааһыларга анаан араас ас-үөл астаан хааллараллара. Икки кутаа икки ардынан дьиэ кэргэнинэн хааман ааһаллара. Кыра уот үрдүнэн атыллаан ыстаналлара. Уот күүһэ дьону ыраастыыр, Саҥа сылга ыраас киирэргэ көмөлөһөр диэн итэҕэйэллэрэ.

Бу бырааһынньыктарыгар сүөһү идэһэлэнэллэрэ, сүөһү уҥуоҕунан уоту күндүлүүллэрэ. Онтон уот умайан бүппүтүн кэннэ уҥуох көөбүлэ хайдах сытарынан инникилэрин билгэлэнэллэрэ.

Оҕуруот аһынан араас фигуралары быһан, киһи хомойуутун, үөрүүтүн көрдөрөр фигуралар эмиэ былыргы кельт омуктан кэлбиттэр. Үксүн турнепс диэн эриэппэ үүнээйигэ быһаллар эбит. Самайн бырааһынньыгыттан хас биирдии киһи оннук эриэппэ иһигэр кутаа уот чоҕуттан уктан барыахтааҕа. Маннык сырдатар лаампа куһаҕан тыыннары кыйдыыр аналлааҕа. Билиҥҥи тыкванан быһан иһигэр чүмэчи туруорар үгэс мантан саҕаламмыта.

Кельтар бырааһынньыктара көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэн испитэ. Кэнники кинилэри римляннар ылбыттарыгар христианствоны ылынар уонна языческай итэҕэллэрин умнарга күһэллибиттэр. Ол эрэн католицизм кэлбитигэр Самайн бырааһынньык таҥара дьиэтин Сибэтиэйдэр күннэрин бэлиэтиир бырааһынньыгын кытта холбоһон, саҥаттан сайдан барар.

БЫРААҺЫННЬЫК СИМВОЛЛАРА

Хэллоуин киэһэтигэр дьон карнавал мааскатын кэтэр, маассабай күүлэйдэр, көр-нар тэриллэр. Бу бырааһынньык саамай сүрүн символа – тыкваттан быһыллыбыт банаар. Кельтар үүнүү үлэтэ түмүктэммитин бэлиэтээн турнепс быһан, лаампа оҥорон абааһылартан харыстанар эбит буолллахтарына, кэнники Америкаҕа сыаната чэпчэкитин уонна элбэхтик үүнэрин иһин тыкваны быһар буолбуттара.

Хэллоуиҥҥа саамай тарҕаммыт көстүүмнэр ахсааннарыгар киирэллэр: вампир, оборотень, араас монстр, ведьма, абааһы уо.д.а. Бырааһынньыктааччылар дьиэлэрин күһүҥҥү истиилинэн киэргэтэллэр, тыкваттан оҥоһуллубут банаардары түннүккэ, киирии ааҥҥа таһырдьа уурар үгэстээхтэр. Банаар таһынан өссө искилиэттэри, араас чуучулалары оҥороллор. Ооҕуй оҕус уйата, чүмэчи арааһа, сэбирдэх кытта киэргэлгэ тыһаныллыан сөп.

Үгэс быһытыынан, хэллоуин өҥнөрө – оранжевай уонна хара.

ДЖЕК БАНААРА

Сүүнэ улахан сиппит тыкваҕа кутталлаах сирэй быһыллар, иһигэр чүмэчи уматыллар – бу Джек банаара диэн ааттаах киэргэл. Бу туһунан Ирландия былыргы номоҕор кэпсэнэр.

Джек диэн тимир ууһа олус харам, харчыга хараҥарбыт, арыгыһыт киһи эбит. Дэриэбинэтин дьоно киниттэн олус салҕыбыттар, кинини кытта биир остуолга олоруохтарын да баҕарбат буолбуттар. Онуоха Джек Люциферга бэйэтигэр “иһиэххэ эрэ” диэбит. Люцифер бэйэтинэн сөбүлэспит. Арыгыларын төлүүр кэм кэлбитигэр Джек Люциферга “эн манньыат буолан кубулун” диэн көрдөспүт. Дьявол  сөбүлэһэн манньыат буолаатын кытта Джек харчыны сиэбигэр укта охсубут. Онно эрдэттэн бэлэмнэнэн уктубут тимир кириэстээх эбит. Люцифер билиэнтэн сатаан босхоломмотох, кириэстээх буолан сатаан тахсыбатах. Онуоха туохха сананаргар барытыгар көмө буолуом диэн эрэннэрэн туран босхолонор.

Ол кэннэ Джек Люциферы өссө биирдэ киитэрэйдиир. Үөһээ мастан дьаабылыката ылан кулу диэн маска таһаарар. Онно тахсан баран дьявол сатаан түспэт – Джек дьаабылыка үүнэр маһын эрдэттэн кириэс курдук быһыылаан кыспыт эбит. Онуоха дьявол Джек өллөҕүнэ кини дууһатын ылыа суох буолан босхолонор.

Тимир ууһа Джек Люциферы оннук балачча ыйааһыннаах манньаҕа ылан ыытан кэбиһэр уонна үйэтин туох да улахан кыһалҕата суохтук олорон моҥуур. Өлбүтүн кэннэ кини дууһатын ырайга да, аадка да ылартан аккаастаналлар. Ол иһин ханна барыан билбэккэ тыкванан банаар оҥостон, суолун онон сырдатынан илэ хаама сылдьыбыта үһү.

ХЭЛЛОУИН  ҮГЭСТЭРЭ

Бырааһынньык сүрүн үгэстэрэ – ыалы кэрийэ сылдьан минньигэс ас көрдөөһүн уонна мааска кэтии, араас атракционнар уонна оонньуу, көр-нар.

Былыргы кельтар кыыл тириитин кэтэн абааһылартан саһа сатыыллара, ону үтүктэн билиҥҥи хэллоуиҥҥа мааска кэтиитэ кэлбит. Бу бырааһынньыкка бэлэмнэнии омук сиригэр өссө сайын саҕаланар. Сүүс сыллааҕыта оҕо сирэйигэр мааска кэтэн дьону куттаабыта буолан оонньуур эбит буоллаҕына, билигин чахчы ынырык, дьон уйулҕатын хамсатар көстүүмнэри кэтиэххэ сөп. Сылга биирдэ оннук көрүлүүр бааламмат диэн ордук ыччат сөбүлээн абааһы буолар.
 

МИННЬИГЭҺИ КӨРДӨҺҮҮ

Хэллоуин минньигэс бэлэхтэрдээҕэ, оҕоҕо улахан болҕомто ууруллара ороһооспоҕо майгынныыр. Нуучча омук “святки” диэн бырааһынньыгар эмиэ майгыннатыахха сөп – оҕолор мааска, көстүүм кэтэн баран ыалы кэрийэллэр. Оттон биһиэхэ, сахаларга, бу омуктар бырааһынньыктара олох барсыбат диэн сөбүлээбэт, бопсор да дьоннор бааллар. Ол эрэн олох баран иһэр, ыччат атын омук култууратын түргэнник ылынар, билиэн-көрүөн баҕарар. Онон көр-күлүү быһыытынан хэллоуин бырааһынньыга олохпутугар киирбитэ ыраатта -  Дьокуускайга сынньалаҥ кииннэригэр, оскуолаларга тематическай биэчэрдэр сыллата буолаллар.
 

ХЭЛЛОУИН ООННЬУУЛАРА

Ханнык баҕарар баай историялаах бырааһынньык быһыытынан хэллоуин бэйэтэ туспа тутуһуллар үгэстэрдээх. Ирландияҕа уонна Шотландияҕа кыргыттар дьаабылыка хаҕынан инники олохторун билгэлэнэллэр. Дьаабылыка хаҕын быһаҕынан хахтыылларыгар төһө кыалларынан уһун гына быһан таһаарыахтаахтар. Онтон хаҥас санныларын нөҥүө кыыраталлар. Сиргэ түспүт дьаабылыка хаҕа ханнык буукубаҕа маарыҥныырынан кэргэн тахсыахтаах уолларын аатын таайаллар.

Англияҕа кэргэн тахса илик кыргыттар хараҥа дьиэҕэ көхсүлэринэн киирэллэр. Чүмэчи уотунан сирэкилэни тыктараллар. Олохторун аргыһа сиэркилэҕэ көстүөхтээх. Киһи төбөтүн уҥуоҕа көһүннэҕинэ – бу кыыс үйэтин тухары кэргэн тахсыбат диэн буолар.

ТУГУНАН КҮНДҮЛҮҮБҮТ

Бырааһынньык остуола күһүҥҥү үүнүүнү кытта ситимнээх буолан бүлүүдэлэр оҕуруот аһыттан, фруктаттан астаналлар. Омуктар бу күн дьаабылыканы хото астыыллар: карамельлаах дьаабылыка, сакалаакка умньаммыт дьаабылыка – саамай сүрүн минньигэстэрэ.

Великобританияҕа оҕолорго дьаабылыкаттан бэйэ оҥорбут кэмпиэттэрин түҥэтэр былыргы үгэстээхтэр эбит. Ол эрэн сорох дьон, оҕолор аны кэлбэт буоллунар диэн, дьаабылыка иһигэр иннэни угар буолбуттар. Онтон ыла былаастар бу үгэһи кытаанахтык бопсон тохтоппуттар.
Билигин Америкага «кэнди-корн» уонна  «кэнди-пампкин» диэн хэллуоин анал минньигэс аһын астыыллар. Түҥ былыргы ырысыабынан тыква уонна кукуруза аһын патокалаан, желатиннаан, саахардаан илиилэринэн төкүнүтэн кэмпиэт оҥороллор.

Ирландияҕа  «бармбрэк» диэн хэллоуин килиэбин астыыллар. Изюмнаах буулка иһигэр биһилэх, манньыат, биир горох, мас сыыһын уонна таҥас сыыһын кистииллэр. Кимиэхэ туох түбэһэринэн билэгэлэнэллэр: биһилэх – ыал буолууга; мас сыыһа – соҕотохсуйууга, горох -  соҕотох сорсуйууга, таҥас сыыһа – харчы тиийбэт буолуутугар, манньыат – байыыга-тайыыга.

***

Бастакыта хэллоуин кельтар култууралара тарҕаммыт сирдэригэр эрэ (Ирландия, Шотландия, Англия, Уэльс) бэлиэтэнэр күн этэ. 19-ус үйэҕэ Америкаҕа тиийбитэ. 20-ис үйэттэн аан дойдуну биир гына тарҕаммыта. Билигин хэллоуины ордук Азия дойдуларыгар бэлиэтииллэр. Сайдыылаах дойдуларга бу бизнес индустриятын биир хайысхата буола сайынна.

Арассыыйаҕа хэллоуин 90-ус сылларга кэлбитэ. Сахаларга барсар, барсыбат диэн мөккүспэккэ, бу бырааһынньыкка көннөрү көр-күлүү курдук сыһыаннаһыахха, оҕолорго өссө биир мааска кэтэр, бэлэх ылар көрдөөх түгэн быһыытынан ылыныахха сөп.