ХАРЫСХАЛЛЫЫН ҮС БЭЛИЭ КӨРСҮҺҮҮ

Олунньу 1 күнүгэр сарсыарда бассаапка Д Н.Макаров “Быраһаай, күндү Убайым Баһылай Харысхал!” диэн суругун көрөн, сүрэҕим “бар!” гына түспүтэ. “Тыый, кырдьык дуо?” диэн. Суһаллык билбитим, кырдьык эбит. Арчыына этэринэн, бээтинсэҕэ Амма көмүскэлин туһунан кэпсэтиигэ кини “Халбалыырбыт да чугаһаата быһыылаах да” диэхтээбит эбит. Сүрэҕэ куттал суоһаабытын таайбыт эбит буоллаҕа.

Мин 10 ч 04м. “Оо, эко-иэдээн бырааппын Харысхалы былдьаабыт дии. Ол иһин суруйбат буолан хаалбыт. Аата, соһумарын! Аата, сүрүн! Информационнай сэрии наһаалаабыт, элбэх хаарыаннаах  дьоммутун былдьаан. Быраһаай! Быраһаай, намчы эйгэлээх Амма быраатым Харысхал Баһылай!” диэн суруйан чугас дьоммор биллэрбитим. Саха чулуу уолун өрөспүүбүлүкэ тиһэх суолугар хараастан-айманан атаарда. Кырдьык даҕаны, бэртээхэй айылгылаах, бэртээхэй айымньылаах, бэртээхэй суоллаах киһи кини этэ.

Биһиги өр буола-буола көрсөр этибит. Кинини көрбөтөҕүм сэттэ сыл буола охсубут. Ахсынньы 8 күнүгэр: “Убай, этэҥҥэҕин дуо? Амма, Алдан харыстабылыгар ыйааһыннаах этиилэри оҥорбутуҥ” диэн суруйбута. Ол аата мин “Не пилите сук, на котором сидите”, “За Амгу буду бороться до последнего вздоха” суруйууларбын уонна Георгий Маслобойников, Сахамин Афанасьев иннилэригэр туруорбут боппуруостарбын аахпыт эбит. Мин айылҕаны көмүскээһин научнай-стратегическай боппуруостарынан дьарыктанар эколог эбит буоллахпына, Баһылай биһиги төрөөбүт Аммабыт көмүскэлигэр Ольга Иванова-Сидоркевич кэмиттэн турууласпыт суоллаах.

Салгыы “Тыгын Дархан” киинэ биһирэбилин уонна Тыгын, Лөгөй персонажтар  тула сахаларга хайдыһыылаах мөккүөр тахсыбытын туһунан эппитэ. Бу тиэмэҕэ маннык кэпсэтии буолбута.

Мин: “Уус-Алданнар, Лөгөйдөр санааларын өйдүөххэ наада”, – диэбитим.

Баһылай: “Киинэ сахалыы диалогын мин суруйбутум. Онон уус алданнар өстөнөр испииһэктэригэр режиссер кэнниттэн турабын”.

Мин: “Мин, чиэһинэй кэскил туһугар эдэркээн олоҕун сиэртибэлээбит Кыра Хабырыыс сиэнэ, ааспыт Гражданскай сэриинэн атааннаһан арахсыыны, трагическай сыыһаны хатылыыр кутталынан ааҕабын. Биһигини, Эллэй Боотуртан уопсай төрүттээх хаан-уруу саха омугу, таһыттан кэлэн, икки полюска арааран утарыта харсыһыннырбыттара. Ол алдьархайа билигин социальнай-экологическай иэдээнинэн, капитализм монополиятынан салҕана турар. Сир нэһилиэнньэтин сэттэ төгүл аччатан хаһаайынныыр бардам санаа идеята аныгы технологиянан быһаарыллар кэскилэ өйү-санааны бутуйан эрэр”.

Баһылай: “Мин эн этиигин ис сүрэхтэн  өйүүбүн. Ыйах-тыйах олоробут. Туох да буруйа суох дьону икки өттүттэн кыргыбыттарын утарабын. Ол хатыламматын туһугар кырдьыгы суруйабын”.

Онон бырааппын историческай чахчы икки утарыта харсыһыылаах мөккүөрүгэр булкуйан, хомнуу санаамаҥ  диэн бу түгэни аҕынным. Олох  диалектикатын өйдүөххэ наада.

22.12.2020. Убайыгар 70 сааһын туолбут отчуотунан “Забота-Арчы” хаһыакка тахсыбыт “Машина времени Василия Харысхала” ыстатыйаны уонна “Коврик” диэн нууччалыы бэчээттэммит саҥа кэпсээнин ыыппыта. Кылгас, үс страницалаах кэпсээнин сыл аҥаара (05.05-22.11.2020) толкуйдаан суруйбут уонна нууччалыы тылбаастаабыт эбит. Ийэ боростуой сөрүөтүгэр ыал хас да көлүөнэ историятын булан аахпыт. Дириҥ көрүүлээх уонна дидактическай суолталаах айымньы.

24-25.12.2020. Мин боччумнаах сонуммун кэпсээбитим. Кыайыы 75 сылыгар саха бастакы атомщигын Россия атомнай энергияҕа Госкорпорацията “Росатом” “За заслуги в развитии атомной отрасли” наҕараадалаан үөрдүбүтэ. Ядернай куйах символлаах мэтээл хаартыскабын көрөн баран Харысхал:  “Искренне уважаю за незаметный подвиг!”  диэн аҕыйах сыаналаах тылы суруйбута. Оттон Уус Алдантан төрүттээх доҕорум Афанасий Мигалкин маннык үөрбүтэ:  “Росатом” курдук аан дойдутааҕы таһымнаах тэрилтэ наҕараадата –  улахан бэлиэ. Ону биһиги Иоган Егоровичпыт ылбыта сахаларга ситиһии диэн билинэбин». Икки сэргэх сахалартан итинник эҕэрдэни туппутум. Ити тааһы көтөҕөн аатырыы буолбатах, дьылҕам уһулуччу сабыытыйата дойдубар биллибэккэ ааста.

29.12.2020 тиһэх сонуна ааспыт эбит. Кэргэнэ ыалдьан, айаннаан тохсунньу солото суох ааспыт.

Биһиги сэдэх көрсүһүүбүт дириҥ ис хоһоонноох, умнуллубат суолталаах эбит. Бастакы билсиһиибит түгэнэ өйгө хатамматах. Уоннуу сыл буола-буола, баара-суоҕа үстэ бэлиэтик көрсүбүт эбиппит. Ону минньигэстик санаан, Баһылай Харысхал сырдык кэриэһигэр анаан бу ахтабын.

Новосибирскайга

 28-29.09.1994 сыл. Миэхэ кэлэн хоммута. Оччолорго Академгородок биир саамай күөх Нижняя Ельцовка микрооройуонугар (сахаларга ону “Аллараа Бэстээх” алаас диэн тылбаастыыбын) олоробун. Мантан 4 км “Благовещенка” оҕуруот-даачабар  бэлисипиэтинэн барбыппыт. Урукку сыбаалканы күөх садка кубулуппут хорсун эко-үлэбит түмүгүн көрдөрбүтүм. Амма уолаттара элбэҕи сэһэргэспиппит да, ис хоһоонун бу диэн хатылыыр кыаҕым суох. Барарыгар “Аммаҕа саас этэ” кинигэтин бэлэхтээбитэ. “Хотоҕор оҕонньортон төрүттээх Иоган Егоровичка истиҥ санааны кытта - Хотоҕор оҕонньор биир сыдьааныттан - Баһылай Харысхал” диэн суруйбут эбит. Биһиги, Амма өрүс уолаттара, ити курдук Эрилик Эристиининэн сибээстээн аймахтаһар этибит.

Оччолорго В.Е. Васильев-Харысхал – ССРС  Суруйааччыларын союһун чилиэнэ, Саха ССР норуодунай дьокутаата. Ити драмата кини 30 сааһыгар өрөспүүбүлүкэтээҕи бириэмийэнэн хайҕаммыт этэ. Дьэ уонна итинник өлгөм ситиһиилээх эдэр киһи кыратык даҕаны муннун чочоппот, сэмэй, биир тэҥ эйэҕэс туттунуулаах. Тас көрүҥүнэн да тэбэр сүрэххэ тартарыылаах ыччат этэ.

Дьокуускайга

29.03.2003 сыл. Ити күн Дьоллоох Дьокуускайга киэһэлик көтөн тиийбитим. Тута “хараабылтан баалга” түбэспитим. Саха театрыгар  Харысхал “Эргиллиэм хайаан да...” испэктээгин маанылаан көрдөрбүттэрэ. Манна диэн этэххэ, Саха театрыгар түбэһэн сылдьа илик этим. Театр 63 артыыһа кыттыбыта. "Илин түннүгү" тобулбут бастакы саха атыыһыта Г.В. Никифоров - Манньыаттаах Уолун дьылҕата чаҕылхайдык арылыйбыта. Ол кэнниттэн дириэктэр Анатолий Николаев кабинетыгар ааптары кытары сэһэргэспиппит. Эҕэрдэлээбитим, үөрүүбүн үллэстибитим. Ол эрээри, испэр сэбиэскэй кэм олус хааннаахтык көрдөрүллүбүтүн ахсарбатаҕым. Ону киниэхэ кэлин эппитим. Суруйааччы ити омук сиригэр тахсыбыт сахалар историяларын чинчийэр үлэтин биир боччум түһүмэҕэ  этэ. “Ааспыт кэм аартыктарынан” кинигэтигэр суруйбута: “Убайбар Иоган Егоровичка, дойдуҥ хардыыта бу кинигэҕэ эйиэхэ көһүннүн - Харысхал”. 29.03.2003.

Соморсуҥҥа 

23-24.06.2013 сыл. Нэһилиэк баһылыга Петр Лебедев, “Амма кырдалын ыччата” экофорум тэрийээччитэ Саргылаана Неустроева ыҥырыыларынан мин икки бырааппын кытары О.П.Иванова-Сидоркевич дойдутугар ыһыахха тиийбиппит. Буолан баран, кини аймаҕар, бэртээхэй ыалга, Галина Иванова диэн учууталга түспүппүт. Егор Максимов Москваттан (“Бэс Чагда” санаторий ген.дириэктэрэ, кылаабынай бырааһа), Гаврил Васильев Хатастан “Амма-Чапчылҕан-Бөтүҥ-Абаҕа-Мээндиги-1-гы Чакыр-Соморсун” (237 км.). Былыр Аммаҕа мин 2-с кылааска фронтовик Г.М.Абросимовка үөрэммитим. Гражданскай сэриигэ К.Т.Максимов (1990-1960) - Егор аҕата Чапчылҕан сэриитигэр кыттыбыта. Абаҕаҕа Эрилик Эристиин кыыһа В.С.Еремеева (Яковлева) кэргэн тахсан олорбута. Мин онно 1956 с. сылдьан Саһыл Сыһыы историятын үөрэппитим. Ганя биһиги Эрилик “Кэриэс туолуута” сэһэнин дьоруойа Г.С.Яковлев-Кыра Хабырыыс сиэннэрэ буолабыт. Оттон Егор Максимов ийэтинэн Амма улууһун төрүттээччи, 1-гы Чакыртан төрүттээх А.П.Рязанскай кулуба сиэнэ. Лебедевтэр - Эрилик Эристиин Амматааҕы аймахтара. Онон эргиччи ситимнэээх, историческай ис хоһоонноох көрсүһүү буолбута. Ону историк-суруйааччы Баһылай Харысхал иилээн-саҕалаан ыыппыта. Ыһыах сарсыарда Арыы диэн үрүҥнэр хааннаах штабтара турбут сиригэр анаан илдьэн, элбэҕи кэпсээбитэ. Манна 1922 с. тохсунньу дьыбарыгар ревкомец эһэбитин Кыра Хабырыыһы Чурапчы Чакырыгар билиэн тутан,  доппуруостаан, сордоон баран ыппыттара. Амма утары биэрэгэр ытык Харама Хайа барытын истэ-билэ турара. Манна А.П. Рязанскай сайылыга турбут миэстэтигэр суруктаах, хаартыскалаах бэлиэ тааһы көрбүппүт.  Саҥа тахсан эрэр сардаана быыһынан хааман, былыт курдук элбэх кумаары сапсыйа, “билии хаата” Харысхал нарын куолаһынан кэпсээнэ тиһигэ быстыбакка салҕанан бара турбута. Аны ол көрсүһүү кэрэһитэ хаартыскалар сүрэхпин манньыталлар.

Мин 80 сааспын туоларбар 2018 с. В.Е. Васильев-Харысхал СӨ норуодунай суруйааччыта үрдүк аатын ылбытын истэн үөрбүтүм. Кини ааспыт бириэмэ чахчытын чинчийэн тилиннэрэр учуонай эйгэлээх үлэһит. Кырдьык даҕаны, кини бириэмэни төттөрү эргитэр алыптаах суруйааччы эбит. Оттон кини бэйэтэ ааспыт бириэмэҕэ куота охсубута абатыан! Кини өссө даҕаны экодухуобунай Кут Дабаанын салгыыр былааннаах этэ. 

80 сааcтарын ааспыт кырдьаҕастары дуоспуруннаахтык, ытыс таһынан, махтанан атаарыахтаахпыт диэн этэбин. Оттон эдэрдэр эрдэлээн хомотоллоро олус ыарахан. Кини доҕорум Владимир Ларионов курдук хара баттаҕа хагдарыйбакка эрэ бардаҕа. Быралыйар кэмнэргэ быраһаай, астык быраатым, Хотоҕор сыдьаана Баһылай Харысхал! Чэпчэки Салгын Кутуҥ эрчиминэн элбэҕи айан-тыктаран Орто дойдугун, Сахаҥ сирин киэргэттин-кэскиллээтин. Ийэ Куккуттан бириэмэнэн тэйэн, үөскээбит Буор Куккар  букатыннаах бокуойгун булан, Күн Сиригэр аналгын томточчу толорбут санааҕынан үйэттэн үйэҕэ Утуй, Уоскуй, Сынньан.

Новосибирскай куораттан убайыҥ Иоган Максимов

Максимов Иоган Егорович – техническэй наука кандидата, ССРС атомнай промышленнаһын уонна өҥнөөх металлургиятын бэтэрээнэ, наука, үөрэхтээһин, искусство уонна култуура Норуоттар икки ардыларынааҕы славянскай академияларын чилиэн-корреспондена, СӨ Духуобунаска Академиятын бочуоттаах чилиэнэ, Новосибирскай куоракка сахалар Общиналарын төрүттээччи, СӨ Айылҕа харыстабылын туйгуна, С.А. Новгородов аатынан бириэмийэ лауреата, Чурапчы улууһун Болугур уонна Чакыр нэһилиэктэрин бочуоттаах гражданина.