Доруобуйа холбукатыттан сүбэлэр

Коронавирустан, пневмонияттан эмтиир айылҕа эмэ

Бэс иннэлэрин ортотунан быһыта кырыйталанар, оргутуллар уонна ол паарыгар соттору бүрүнэн олорон куҥҥэ үстэ-түөртэ 10 мүнүүтэ устата тыыныллар. Ыалдьыбыт уонна итинник эмтэммит дьон этэринэн, 2-3 күнүнэн үтүөрдэр үһү. Өссө чэй курдук оҥостон иһэллэр, күөмэй сайҕаналлар эбит.

Бэйэни көрүнүү

Отон хатаалы суох оҥорорго, сирэй өҥүн тупсарарга, пигментацияны сырдатарга, тириини сымнатарга о.д.а. туһалыыр. Сирэй тириитин тупсарарга 5 мл отон сүмэһинэ, оччо олива арыыта, 5 г ыҥырыа буоската наада буолаллар. Ыҥырыа буоскатын иһиккэ уган, оргуйбут ууга туруоран ууллараҕын, арыыны, сүмэһини эбэҕин. Сүүрбэ мүнүүтэ сирэйгэр сылаас маасканы тутаҕын.

Буруонан харыстаныҥ

Былыр-былыргыттан араас омуктар, олор истэригэр сахалар, кытыан (можжевельник), үөрэ ото (полынь) уонна боҕуруоскай от (чабрец) буруотун куһаҕан дьайтан, араас сыстыганнаах бактериальнай, вируснай уонна грибковай ыарыыттан харыстанарга ситиһиилээхтик туһаналлара.

Ону таһынан, ньиэрбэ уонна буккуллуу ыарыыларын эмтииллэрэ үһү.

Ааспыт 1000 сыл саамай улуу киһитигэр Чыҥыс Хааҥҥа дьону булгуччу кытыан буруотунан буруолатан баран киллэрэллэрэ диэн кэпсээн баар.

Туркменистаҥҥа билигин коронавирус бириэмэтигэр бэрэсидьиэннэрин ыйыытынан буруолатыы ньымата официальнайдык көҥүллэммит, эмтээһин биир көрүҥэ буолбут.

Онон дьиэҕитин-уоккутун, бэйэҕитин даҕаны буруолата сылдьыҥ...

Доруобуйа холбукатыттан сүбэлэр

1. Сиикэй балык хараҕын оҥон ылан, көрөр ыарыыны саба баайдахха, искэнэ тардар.

2. Иһэн хаалыыга (отекка) – укуруоп, ромашка, петрушка уутун иһиллэр.

3. Утуйуох иннинэ 3-5 устуука гороҕу ууга илитэн баран, сарсыарда аайы  сиэтэххэ – кэҕэрдэри (изжоганы) суох оҥорор.

4. Тиис, миилэ ыарыытыгар, стресскэ – хаппыыста хас да сэбирдэҕин төбөҕөр ууран былаатынан баайыллар.

5. Хортуоппуйу хахтыын оргутан, ол уутун истэххэ – сүһүөх ыарыытын мүлүрүтэр, тостубут уҥуох силимнэһэрэ түргэтиир.

6. Ириҥэлээх бааска сүбүөкүлэни хааһы курдук оҥорон баран саба уурдахха, түргэнник оһордор.

7. Уулаах отону уонна мүөтү тэҥ өлүүскэни холбоон, булкуйан сиэтэххэ, сөтөлү хоҥнорор.

8. Сүһүөххэ туус элбээтэҕинэ, подсолнух силиһин оргутан иһиллэр.

Барыанньалыыбыт

Отону ыраастаан баран тута тоҥорорго угабыт. Сиирбитигэр иһиккэ ириэрэбит, үрдүгэр балачча саахар кутабыт. Үс күн устатыгар сөп буола-буола көрөн булкуйаҕын. Эбэтэр ирбит отону саахардаан баран эрийтэрэбит, блендердиибит. Саахарын амсайан көрөн эбиэххэ сөп.

Отону оргуйбутунан уу үрдүгэр саба кутан сууйан ылыахха сөп. Саахары кытта хардарыта кутан, иһиккэ чаас курдук туруорабыт. Сүмэһинэ тахсыбытын кэннэ уокка туруорабыт, биэс мүнүүтэ тэптэрэн ылабыт.

Сугун

Сугуну эмтээх диэн улаханнык хайгыыллар. Диабеттаахтарга, ис ыарыытыгар туһалыырын, айах бааһыгар, төбүрүөҥҥэ сугун сүмэһининэн соттоллорун, куртахтара мөлтөх дьон саахара суох сугуну сарсыарда аччык искэ биир-икки ньуосканы сииллэрин суруйаллар. Сүрэх ыарыһахтар сэбирдэҕин оргутан иһэллэр. Өссө сугуну харахха туһалаах дииллэр. Холобур, күһүҥҥү кэмҥэ күҥҥэ иккитэ-үстэ балтараалыы-иккилии ыстакаан сугуну сии сырыттахха, харах ордук сытыытык көрөр буолар диэн интэриниэккэ кэпсииллэр. Онтон температураланнахха икки остолобуой ньуоска сугуҥҥа биир ыстакаан оргуйбутунан ууну кутуҥ уонна хаппахтаан баран чаас устата туруоруҥ. Сиидэлээн баран, сугунун ыган ылыҥ, кыратык саахар эбэтэр мүөт кутуҥ. Ыстакаан үс гыммыт биирдиитинэн күҥҥэ иккитэ-үстэ иһиҥ диэн сүбэлииллэр.

Уулаах отон

 Сахабыт сиригэр саамай киэҥник тарҕаммыт үүнээйи. Отоҥҥо аскорбиновай кислота 11-13 мг %-на баар буоллаҕына, сэбирдэҕэр аскорбиновай кислота 26,4 мг % уонна арбутин бааллар.

Хааннара аҕыйах дьон отону бэйэтинэн сииллэр, хойуу муоруһу иһэллэр. Тымныйыыга отонтон утаҕы иһэр түргэнник үтүөрэргэ көмөлөөҕө биллэр. Маны сэргэ быар, бүөр ыарыытыгар, гастрикка, сүһүөх ыарыытыгар, хаан баттааһынын намтатарга киэҥник туттулларын суруйаллар. Клара, Петр Токумовтар «Төрөөбүт дойдубут эмтээх үүнээйилэрэ» кинигэлэригэр: “Хаан үрдүк баттааһыныгар отон сүмэтэ ордук туһалаах. Хаан баттааһына түргэнник түһэр уонна наһаа хамсаабат”,- диэн сүбэлииллэр.

Собо үөһэ – эмтээх

Собо ыраастыылларыгар үөһүн тэспэккэ бүтүннүү ылан тоҥороллор. Күөмэй ыалдьаары гыннаҕына, биир үөһү ылан ыстакаан аҥаара сылаас ууга суурайаллар, онон күөмэй сайҕаналлар. Ириҥэтин, кытарбытын начаас суох оҥорор, ангиналаахтарга туох да ааттаах эмп.

Собо үөһүн элбэҕи мунньан, ыстакаан аҥаара үөскэ соччо буокканы кутан, хараҥа сиргэ туруоран көөнньөрүллэр, онтон уура сылдьан эт быһыннаҕына, иҥиир хоҥуннаҕына, бүлгүрүйүүгэ соттон эмтэнэн үтүөрэр дьон бааллар. Ол настойканан тиис ыарыйдаҕына сотуллар, тиис иһигэр баатаны илитэн угуллар.

Бэйэни көрүнүү

Сирэй тириитин сымнатарга сугуҥҥа бэрт кыратык мүөт, иэдьэгэй эбэҕин. Булкуйан хааһы курдук оҥороҕун, ол кэннэ сирэйгэр соттон баран, 15-20 мүнүүтэ сыта түһэн ылаҕын. Сөрүүн уунан суунаҕын.

Барыанньалыыбыт

Төһө сугуну ылаҕын да, оччо саахары үрдүгэр кутан, биир хонук туруораҕын. Кыра уокка бэрт түргэнник тэптэрэ охсон ылаҕын, сойутаҕын. Барыанньаны бэйэтинэн сиири сэргэ, минньигэс бөрүөккэ, бэчиэнньэҕэ туттуохха сөп.

Тоҥоруллубут сугуну ириэрэҕин, уунан сайгыыгын. Барыанньалаары ылбыт сугуҥҥар балтараа төгүл элбэх саахар кутаҕын. Саахарын амсайан көрөн эбиэххин сөп.

Эмтээх мастар уонна талахтар

Саха сиригэр үүнэр мастар уонна талахтар киһи доруобуйатыгар олус туһалаахтар, хайдахтаах да ыарыыны эмтиир күүстээхтэр.

Хатыҥ уутун, эдэр сэбирдэҕин, үнүгэһин (почки), сүнньүнэн, эмп быһыытынан тутталлар. Үнүгэһин көөнньөрөн, бүөр, быар, үөс, хабах ыарыыларын эмтииллэр. Оттон сэбирдэҕин эккэ-хааҥҥа бэссэстибэ солбуһуута кэһилиннэҕинэ, битэмиин тиийбэтигэр туттуллар. Хатыҥ уута арамачыыска, күөмэй ыарыытыгар үчүгэй.

Тэтиҥ үнүгэһин хабахха, арамачыыска тутталлар, цистити түргэнник үтүөрдэр дииллэр. Хабах уонна бүөр ыарыыта бэргээтэҕинэ, эдэр күөхтүҥү хатырыгынан эмтэнэллэр. Бу хатырык гастриты эмиэ эмтиир.

Харыйа туох да туһата суоҕа буолуо диэххит. Оннук буолбатах эбит. Мутугун көөнньөрөн, күөмэй ыарыытыгар, тымныйыыга, тыынар уорган ыарыытыгар эмиэ иһиэххэ сөп.

Бэс лабаатын төбөтүн, үнүгэһин, сымалатын эмп быһыытынан туһаналлар. Холобур, бэс үнүгэһэ боруонханы эмтиир. Оттон буспут уутун арамачыыстаах дьоҥҥо, астмалаахтарга, водянкалаахтарга биэрэллэр. Үнүгэһин көөнньөрөн, сэллик ыарыытыттан эмтииллэр. Оттон бэс мутуга цингалаабыт, битэмииннэрэ тиийбэккэ ыалдьыбыт дьоҥҥо туһалаах. Мутугун көйөрөн суунуу сүрэххэ, ньиэрбэҕэ бэртээхэй эмп буолар эбит.

Сарбынньах (рябина) мас отоно битэмиин тиийбэтиттэн үөскүүр ыарыыны бохсор. Дабылыанньалаах дьон сарбынньах отонуттан утах оҥостон иһиэхтэрин сөп. Аҕыйах хааннаах, бүөрдэригэр таастаах, арамачыыстаах дьоҥҥо эмиэ олус туһалаах. Оттон сарбынньах хатырыга киһи мэйиитин тымырыгар үчүгэй, эбиитин умнуган буолууттан харыстыыр.

Хаппырыас (черемуха) сөтөлгө, бронхикка, сэбиргэхтэтиигэ туһалаах. Отонун оргутан, убаҕаһынан сүүрдэ сылдьар (иһэ ыалдьар), дизентериялаабыт дьону, сыстыганнаах колиты эмтииллэр. Сибэккитин буокканы кытта көөнньөрөн, сүһүөх ыарыытыгар, арамачыыска сотоллор. Сибэккититтэн, отонуттан оҥоһуллубут утаҕы мүөтү кытары булкуйан баран, бэссэстибэ атастаһыыта кэһилиннэҕинэ иһэллэр.

Тэтиҥ хатырыгын 20-25 см уһун гына хастаан, хас да итинник хатырыгы утуйаргар моонньуҥ уонна биилиҥ анныгар уктаҕын. Маннык үс ый устата утуйдаххына, моонньуҥ уонна биилиҥ хондуруостара ааһан хаалаллар. Атаҕын иҥиирэ тардар киһи тэтиҥ чууркатын ылан оронугар ууран, атаҕын онно тэбэн сыттаҕына, сотору кэминэн ыарыыта ааһыа. Маны таһынан 20 г тэтиҥ хатырыгын ылан 200 мл ууга оргутан баран 1 суукка устата туруоруллар. Ол кэнниттэн күҥҥэ 3 төгүл биирдии остолобуой ньуосканан иһэн ноор ыарыытын эмтииллэр.