Дьиэ ис барааныгар өҥү талыы

Биһиги олохпутугар, тулалыыр эйгэбитигэр араас өҥ, дьүһүн баар. Бэйэбит да билбэппитинэн, биһигини үөрдэр, толкуйдатар, нус-бааччы санааҕа киллэрэр сүдү күүстээхтэр. 
Дьиэбит да иһигэр сөбүлээн туттар, талан ылбыт, барсар диэбит өҥнөрбүт кыраһыабай эбэтэр тупсаҕай көстүүнү эрэ үөскэппэттэр. Ону сэргэ, биһиги өйбүт-санаабыт уларыйыытыгар, сүргэбит көтөҕүллүүтүгэр көмөлөһөллөр.
Саха сирин айылҕата дьыл-кэм уларыйарыттан өҥүн сүүс араас дьүһүҥҥэ кубулутар. Онон саха киһитэ өҥү көрүүтэ айылҕаны кытары быстыбат ситимнээх.
Аныгы киһи сөбүлүү көрбүт дьүһүнүн булара, талан ылара бэрт судургу суол.

Үрүҥ

Үрүҥ өҥ саха өйдөбүлүнэн – уйгу-быйаҥ өҥө, олоҕу, дьолу түстүүр. Ийэ үүтэ, хаар уонна уһун кыһыммыт – бу барыта ырааһы, сырдыгы бэлиэтииллэр. Үрүҥ күн, Үрүҥ Аар Тойон, Үрдүк айыылар сырдыгынан сыдьаайаллар.

Дьиэҕэр кэлэн дуоһуйа сынньаныаххын, холку турукка киириэххин баҕарар буоллаххына, маҥан өҥү туһан. Кини кэтэх урсунугар ханнык баҕарар дьүһүн, ойуу ордук тупсан көстөр.

Бу өҥ көмөтүнэн хоһу кэҥэтэн көрдөрүөххэ сөп. Үрүҥ өҥү туһаныы сүрүн ирдэбилэ – дьиэ ис бараана судургу буолуохтаах.

Мас дьиэҕэ ордук араҕас өҥү кытта барсар.

 Оттон чаҕылхай, хара өҥнөрү кытта туһаннахха, дьиэҥ аныгылыы сэргэх көстүүлэнэр. От күөҕэ уонна маҥан – бу айылҕа бэйэтэ оҥорон таһаарбыт дьүөрэлээһинэ.

Маҥан уонна халлаан күөх – үгэс буолбут холбооһун, атын өҥнөрдөөҕөр ордук дьиэтээҕи нус барааны үөскэтэр.

Аны саамай «ыарахан», ыллыҥ да туһаммат өҥҥүн – кыһылы маҥан өҥ көмөтүнэн дьиэҕэ табыгастаахтык киллэриэххэ сөп.

Үрүҥ өҥү көҥүлгэ, ырааска уонна кичэллээх буолууга тардыһар, баҕа санааҕа ылларымтыа дьон талаллар. Кинилэр чуумпуну уонна или-эйэни туохтааҕар да үрдүктүк сыаналыыллар.

Үрүҥ өҥ, туох да саарбаҕа суох, мас дьиэ ис барааныгар ордук табыгастааҕынан ааҕыллар.

Кытархай (оранжевай)

Кытархай араҕас өҥ – үөрүү уонна дьол өҥө. Сылаас сыһыаны үөскэтэр, нус барааны хайа да атын өҥнөөҕөр ордук тириэрдэр.

Биһиги мас дьиэлэрбит дьүһүннэрэ бу өҥҥө ордук чугас. Арҕааҥҥы дойдулар үгэстэринэн мас кырааскаланар эбэтэр таҥастанар, эллэнэр. Оннук оҥоруу, чочуйуу биһиги олохпутугар киэҥник киирэ илик. Мас бэйэтин дьаалатынан, айылҕатынан, таһаарар сытынан киһи олоҕор туох эрэ дириҥ өйдөбүлү биэрэр.

Бу кыһыл көмүс өҥнөөх, көмүс араҕас өҥ олоҕу үтүө эрэ өттүнэн көрөргө көмөлөһөр. Дьиэ ис барааныгар ыалдьытымсах уонна сэргэх настарыанньаны үөскэтэр. Кини фонугар халлаан күөхтэн саҕалаан, от күөх өҥ араас эгэлгэлэригэр тиийэ, хара, тэтэркэй, рубин өҥнөр чаҕылыччы оонньууллар, киһи хараҕын тардар сэргэх бэлиэ быһыытынан барсаллар. Кытархай араҕастыҥы мастан оҥоһуллубут дьиэ тээбиринэ муодаттан тахсыбатаҕа хаһыс да үйэ буолла.

Бу дьүһүнү баҕа санааҕа ылларымтыа, сэрэйэр дьоҕурдаах, оттомноох, үгүһү толкуйдуур дьон сөбүлүүллэр. Кинилэр олоҕу таптыыллар, эйэҕэстэр уонна хаһан баҕарар көмөҕө кэлэргэ бэлэмнэр.

Кытархай араҕас өҥү үгүстүк аһыыр сиргэ тутталлар. Ол гынан баран, бу дьүһүн дьиэҕэ дэлэйдик туттуллара киһиэхэ салгытыылаах буолуон сөп.

Халлаан күөҕэ

Халлаан күөҕэ дьүһүн, аата да этэринии, халлааны, салгыны, ууну санатар уонна киһиэхэ уоскулаҥы, чуумпуну, көҥүлү биэрэр айылгылаах.

Бу сибиэһэй, толору күүстээх халлаан күөҕэ өҥ элбэх дьүһүнү кытта дьүөрэлэһэр. Холобур, халлаан күөҕэ уонна маҥан өҥү бииргэ туһаннахха, дьиэҕэ ураты нус барааны биэрэр. Оттон араҕас дьүһүнү кытта дьүөрэлээтэххэ, харахха быраҕыллар, чаҕылхай көстүү үөскүүр. Халлаан күөҕэ уонна от күөҕэ – бу айылҕаҕа өрүү көрөр дьүһүннэрбит. Онон, дьиэҕэ да эрэллээхтик бииргэ туһаныахха сөп.

Халлаан күөҕүн дьоһуннаах, толкуйга түһэр уонна ускуустубаҕа чугас дьон талаллар. Кинилэр өрүү сайда, саҥаттан саҥаны билэ-көрө сатыыллар, үөрэххэ дьулуһаллар.

Дьиэҕэ элбэх халлаан күөҕэ, кини хараҥа дьүһүннэрэ биһирэммэт, санаа тууйуллуутугар тириэрдиэн сөп.

От күөҕэ

Күөх мутукча тыллыыта саха киһитигэр олус күндү. Бу – кэтэһиилээх саас кэлиитэ, айылҕа уһуктуута, олох салҕаныыта.

Ол тэҥэ, от күөҕэ өҥ сырдык, кэрэ санааны эрэ үөскэтэр: олох, итэҕэл, доруобуйа, уу-чуумпу, куттал суох буолуута… Айылҕаҕа баар барыта. Тоҕо диэтэххэ, күөх – бу айылҕа бэйэтэ.

От күөҕэ өҥ араас эгэлгэтэ дьиэ ис барааныгар туһанарга саамай табыгастаах дьүһүнүнэн буолар.  Холобур, сырдык өт күөҕэ истиэнэлээх хос салгыннаах, тымныы тыыны үөскэтэр. Оттон чаҕылхай от күөҕэ өҥ хоһу ураты эниэргийэнэн толорор. Бу өҥү ордук сибэкки ойуулаах таҥастары, хараҥа мастан оҥоһуллубут миэбэли кытта дьүөрэлиир табыгастаах. Кинини ордук саалаҕа уонна утуйар хоско туһанарга сүбэлииллэр.

Бу – өйдөөх, бэйэтин кыаҕар эрэнэр, дьаныардаах, өһөс майгылаах дьон өҥнөрө. Кинилэр дьиэ-уот тэрилэ бары өттүнэн тупсаҕайын сөбүлүүллэр.

Күөх өҥ атын ханнык да дьүһүннээҕэр киһини уоскутар, сынньалаҥҥа угуйар күүстээх.

Араҕас

Араҕас – күн уонна саас өҥө. Киһиэхэ күүһү-уоҕу биэрэр, айар куту уһугуннарар, сылаас сыһыаны үөскэтэр, истиҥ кэпсэтиигэ ыҥырар айылгылаах. Бу өҥү былыр-былыргыттан араастаан дьүһүннүүллэр: саһархай, сырдык саһархай, чүмэчи араҕас, күдэн араҕас, алтан араҕас, ыыс араҕас, сабыдал араҕас уо.д.а.

Бу өҥ биир уратытынан хоһу кэҥэтэр, сырдатар. Араҕас дьүһүнү үксүн айар үлэҕэ чугас, баай фантазиялаах, дьон болҕомтотун тардары сөбүлүүр, кэпсэтинньэҥ дьон талаллар. Кинилэр инникигэ эрэмньилээх, сырдык санаалаах, барыны билэ сатыыллар, көҥүлгэ тардыһаллар.

Араҕас өҥү дьиэҕитигэр туһаныаххытын баҕардаххытына, текстильтэн саҕалыыр оруннаах: түннүк, утуйар орон сабыыта, сыттык хаата, миэбэл сабыылара. Истиэнэни сырдык, саһархай кыраасканан эбэтэр чаҕылхай оһуордаах саһархай обуойунан киэргэтиэххэ сөп.

 Көбүөр, иһит-хомуос саһархай өҥнөөх буоллахтарына, дизайнердар от күөҕэ, сырдык халлаан күөҕэ, фиолетовай дьүһүннэри кытта тэҥҥэ туһанарга сүбэлииллэр. Аныгы олох тыынын араҕас уонна хара өҥ дьүөрэлэһиитэ үөскэтэр. Утуйар хоһу, сааланы, куукунаны уонна сайыҥҥы күүлэни саҥалыы тыынныахха сөп.

Сиэрэй уонна хара

Сиэрэй уонна хара – аныгы дьиэ ис барааныгар киэҥник киирбит өҥнөр. Сиэрэй уонна кини эгэлгэ араастара: сур, өркөҥү, бороҥ, күрэҥ, солоҥу, тииҥ көхсө.

Сиэрэй – бу сөрүүн салгыннаах, олус мааны өҥ. Биллэр-биллибэттик арахсар эгэлгэлэрин сөпкө туһаннахха, мас дьиэҕэ олус барсар. Сиэрэйгэ чаҕылхай өҥнөрү холбоон туһаннахха, соһутар көстүү үөскүөҕэ. Оттон маҥан, үрүҥ, араҕас дьүһүннэри кыбытан киллэрдэххэ, дьиэҕит олус сиэдэрэйдик, баайдык көстүө.

Сиэрэй өҥү уйан, улахан быһаарыыны ылыныах иннинэ өр толкуйдуур дьон талаллар.

Хара сырдыгы бэйэтигэр иҥэрэр уонна сырдыгы баттыыр буолан, кинини сүрүн өҥ быһыытынан туттуу биһирэммэт. Арай, олорор дьиэҕэ буолбакка, дьон сынньанар сиригэр, аныгы оҥоһуулаах эрэстэрээннэргэ, кафеларга туттуохха сөп. Хара өҥү дьиэ тээбиринигэр уонна чаҕылхай, араас өҥнөөх кыра малы-салы кытта туһанар табыгастаах.

Хара – баһылаппат, тутулуга суох, кириитикэлииллэрин сөбүлүүр, дьылҕаларын да кытта мөккүһүөн сөптөөх дьон өҥө.