Дьэ, кыыс да кыыс!

Биһиги бииргэ төрөөбүт сэттэ оҕоттон түөрдэ кыыспыт. Ийэм хара өлүөр диэри кыргыттарыгар махтанара, кыыс оҕо барахсан баара дьолум диэн ааттыыра. Онтон абаҕам аах биэс уол быыһыгар соҕотох кыыстаахтара. Онон кырдьаҕас саҥаһым, соҕотох кыыстара да биһиэхэ куруук ымсыыраллара, эдьиийбит “эһиги элбэххит наһаа да үчүгэй” диирэ.

Оҕо – төрөппүт сиэркилэтэ

Сахалыы сэмэйдик да буоллар, испэр оҕолорбунан киэн туттабын. Сорох ардыгар, үксүн оҕолор улаатыыларын саҕана дьүөгэлэрим, кэлин үлэлии киирбит кэлэктиибим дьоно: “Оҕолоргун хайдах ииппиккиний? Туох кистэлэҥ баарый”,-  диэн ыйытааччылар. Манна үксүгэр эппиэт биир буолааччы: “Бэйэм, бэйэбит холобурбутунан”,- диэн. Мин быһа-бааччы ити тыллары туттубаппын диэн этиэхпин баҕарабын. Мин оҕолорбор оннук көрдөрөр үтүө холобурдарым суохтар этэ, саатар иистэнэр дуу, олорон турбат үлэһит, хачыгырайа сылдьар дуу, туох эрэ интэриэһинэй дьарыктаах ийэ да буолбатахпын. Көннөрү этэр этим: “Эһиги төрөппүт сиэркилэтэ буолаҕыт, туох эмит үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥордугут да, тута «ити ким оҕотой, төрөппүттэрэ кимнээҕий?” диэн ыйытыахтара”, - диэччибин. 

Ханнык баҕарар төрөппүккэ оҕото этэҥҥэ үөрэнэн, ыал буолан, атаҕар туран үлэһит буолуута уонна, кылаабынайа, киһилии киһи, дьоҥҥо сөбүлэтэр, аптарытыаттаах үтүө доҕор буолара – бу кини орто дойдуга кэлэн иэһин толоруута, өбүгэлэрин удьуордааһына, бэйэтин кэнниттэн үтүө кэнчээри дьону хаалларбыт дьоло диэн сыаналыыбын.

Кыыс–ийэ ууһун удьуора

Олох хаамтаҕын, хамнаатаҕын ахсын кыыс туһунан өйдөбүл сыҕарыйан, уларыйан иһэр. Кэлин, сайдыы тутула эргийдэҕин аайы, кыыс туһунан санаабыт имиллэн иэччэхтэнэр. Кэпсээннэргэ, сэһэннэргэ  олоҥхо кыргыттара өрүү холобур, киэргэл буолбуттара элбэх. Билиҥҥи кыыс өйдөбүлэ урукку былыргы кыргыттартан ураты. Ордук кыыс ис туругар, мааны майгытыгар болҕомто тохтообот буолла, ол эрээри аныгы кыыһы иитии туһунан кыргыттардаах ийэлэр санааларын билсиэҕиҥ.

Любовь Кузьмина, Амма, түөрт оҕо ийэтэ:

— Кыыс оҕону чопчу маннык иитиэххэ диэн соругум суох, ол эрээри кыыс оҕону хайдах ииппиппин кыргыттарым улааппыттарын кэннэ көрөн сыаналанным. Икки кыыһым иккиэн ыал ийэлэрэ, үтүө кэргэн буолан олохторун оҥостон олороллор. Бэйэбит эдэр кэммитигэр үлэ үөһүгэр сүүрүү-көтүү буолан сырыттахпыт, онуоха бастакы оҕобут кыыс буолан абыраммыт эбиппит. Сүөһү иитиитэ, оҕуруот-ас олордуута, үлэҕэ бардахха, кыргыттар утуу-субуу улаатан, барыны бары бэйэлэрэ гынар буолаллара, улаханнык соруйтарбыттарын да өйдөөбөппүн. Билигин санаатахха, барытын бэйэлэрэ оҥорор эбиттэр. Дьиэ үлэтэ, ас астааһына, бырааттарын көрүү-истии. Оҕо төрөппүтүн көрө сылдьан үтүктэр эбит диэн чахчы. Төрөппүт бэйэтин холобурунан иитэ  сылдьар эбит. Кыыһы харыстыы тутан, нарыннык сыһыаннаһан иитэр ордук диибин. Кыыс оҕо хаһан да син биир ийэҕэ чугас сыһыаннаах буолуохтаах диэн өйдөбүллээхпин. Кыргыттарым билигин миэхэ дьүөгэлэрим курдуктар. Ханнык да тиэмэҕэ, үөрүүнү, ыараханы да тэҥҥэ үллэстэр, сүбэлэһэр дьонум буоллулар. Онон, кыыс оҕо ийэ дьүөгэтэ, кыната, дууһата дии саныыбын. Кыыс –омук анала диэн этии баар, ол аата кыыс бэйэтин ийэ ууһуттан арахсан, атын ийэ ууһугар кэргэн тахсан, ол ийэ ууһун тэнитэ барара этиллэр, олох туора дойдуга барыы диэн буолбатаҕа буолуо.

Надежда Иванова-Аржакова, Дьокуускай:

— Уопсайынан, кыыс да, уол да иитиитэ уустук боппуруос. Ол гынан баран биһиги саҕана оҕону иитии үлэнэн буолар этэ. Кыра эрдэҕиттэн бэйэтин сатаан көрүнэр, улахан оҕо кыра оҕоҕо туох баар сатыырынан көмөлөһөр гына иитэллэрэ уонна оччотооҕу оҕо оҕоттон үтүктүһэн иһэр идэлээҕэ. Ол кэмҥэ дьон майгыта, сыһыана да ураты сылаас, болҕомтолоох эйгэлээх этэ, оҕолорум бары оннук эйгэҕэ улааппыттара, ол эмиэ сүҥкэн оруоллааҕа. Ийэм бэйэбин үлэнэн ииппитэ, олох кырабыттан ийэбин кытта эрдэ тураммын кыһыннары-сайыннары ынах ыаһарым, күнүс, киэһэ ньирэй тутабыт, өрүү ийэбитигэр тугу эрэ көмөлөспүт киһи диэн санаалаах улааппытым. Оҕо саастан матаран куруук үлэлэппиттэрэ диэн санаа төрүт суох, ийэбин наар аһына-харыһыйа улааппытым. Билигин кыргыттарым бэйэбэр сыһыаннара оннук. Ийэм ыарыйдаҕына, түүнү быһа утуйбат этим. Мин ханна эмэ бардахпына, ийэм миигин өрүү суохтааччы. Бэйэм ийэ буолан баран оҕолорбун эмиэ үлэнэн иитэрим. Кыра кыыһым икки саастааҕар арай биирдэ иһит сууйда уонна ол уутунан муоста сууйан барда. Ону мин мөхпөтүм, оҕо үлэтин хаһан да сирбэт этим, хаттаан бу үлэ оҥоһуллуо да буоллар, оҕону хайҕыыр оруннаах. Оччоҕо оҕо үөрэ үлэлиир буолар. Оҕолорум кыраларыттан дьоҥҥо оттоһон, оскуолаҕа кырааскалаһан, ханнык да үлэттэн толлубаттар даҕаны, мин да тохтоппот этим. Оҕо үлэттэн туох да буолбат. Мин иитиим үлэнэн уонна эйэргэһиинэн этэ. Кыыс оҕо баар ыалыгар дьиэ кэргэн эйгэтэ олох чуумпу буолуохтаах. Аҕабыт хаһан да арыгы испэт, олус холку майгылаах киһи этэ, төрөппүттэрим эйэ-дэмнээхтик олорбуттара. Дьиэ кэргэн эйгэтин иһигэр биир да куһаҕан тылы истибэтэхпит. Аристократтыы иитиилээх этибит. Бэйэм да ыал буолан баран кыргыттарбын эмиэ оннук чуумпу олоххо, харыстаан, сибэкки курдук тутан ииппитим. Ону сэргэ, кыргыттарбар ханнык да ыалдьыт, ханнык да киһи буоллун, өрүү чэйдэ кутар буолуҥ диэн ииппитим, билигин кыргыттарым сүрдээх ыалдьытымсахтар.

Люлия, Дьокуускай:

— Бастакы оҕом кыыс буолбутугар, ийэҕэ чугас, көмөлөһөөччү, бырааттарын, балыстарын көрсүө диэн наһаа үөрбүтүм. Уопсайынан оҕону бэйэ холобурунан иитии үчүгэй, кыыс оҕо ийэтэ тугу гынарын бэйэтэ көрө сылдьан оҥорор, киниэхэ эбии дьаһайыы, этии ирдэммэт. Кыргыттарым мин тугу гынарбын барытын сатыыллар, ыраастар, асчыттар. Кыыс омук анала диэн ол аата талан ылбыт кэргэн киһитин дойдутун иккис дойду оҥосторбут, ол кыыс, дьахтар анала. Холобур, бэйэм кэргэним дойдутун олус сөбүлүүбүн. Онтон ийэ уонна кыыс сыһыаннарыгар ардыгар өйдөспөт түгэннэр да баар буолуохтарын сөп, ордук кыыс сааһын ситэр кэмигэр. Билиҥҥи оҕолор мунньустан сотору-сотору көрсөллөрө олус элбэх, ардыгар ол үөрэхтэригэр мэһэйдиир, оннук түгэҥҥэ кыыскынаан аргыый-наллаан эйэргэһэн кэпсэтии, ийэ өттүттэн өйдүүрэ, өйүүрэ сүҥкэн оруоллаах. Ол эрээри урукку бэйэм кэмим уонна билиҥҥи оҕолор кэмнэрэ чыҥха атыттар, көрүүлэрэ, санаалара, олоххо сыанабыллара өйдөһөргө олох ураты. Ханнык да түгэҥҥэ ийэ бэйэ оҕотун эрэнэрэ ордук буолуо. Миигин ийэм бэйэтин холобурунан ииппитэ, оччотооҕу оҕолор улахан дьон тылыттан тахсыбат этибит. Ону бэйэбит оҕолорбутуттан ирдиирбит билиҥҥи кэмҥэ сөп түбэспэт эбит.

Александра Куличкина, Уус-Майа:

— Мин үс кыыстаах ийэбин. Кыргыттарым оҕо саастара 90-с хобдох сылларга ааспыта. Ол эрээри дьиэ үлэтин, кыыс оҕо бары дьарыгын сатыыр буола улааппыттара. Бэйэм саныырбынан, уолу да, кыыһы да иитиигэ улахан ураты суох курдук. Үөрэҕи үлэ курдук ылынан үөрэнэр оҕо үлэни да үлэ курдук толорор буолар. Кыргыттарбын кытта өйдөспөтөх түгэннэрим элбэхтэр бөҕө буоллаҕа. Күннээҕинэн өйдөспөт буолуу син биир баар. Оннук түгэннэри тутатына быһаарсар уонна иллэһэр ордук. Оттон сиэннэрим – аныгы кэм кыргыттара. Онон ийэлэринээҕэр чобуолар, санааларын аһаҕастык этинэллэр. Инники өттүгэр көрүүлэрэ, баҕа санаалара урукку кэм кыргыттарынааҕар баһырхай. Сороҕор интэриниэт да көмөлөһөр быһыылаах. Ийэ кыыс оҕону арыый намчытык, атаахтата соҕус, ол эрэн тулуурдаах гына иитиэхтээх. Оччоҕо инники олоҕор арыый чэпчэки буолара дуу. Кыыс оҕоҕо аҕа оруола, истиҥ сыһыана, ийэтигэр дьүөгэ буолара оҕо эрдэҕиттэн иитиллиититтэн тутулуктаах. Тус бэйэм кыргыттарым миэхэ дьүөгэлэрим тэҥэлэр. Кыыс оҕо ийэ, аҕа удьуорун салҕыыр, сиэн оҕолорунан ааттарын ааттатар, бэйэтин омугун элбэтэр аналлаах кэлэр. Кыыс оҕо харыстаннаҕына уоттаах кыым умуллубат. Ол иһин былыр өбүгэлэрбит төрүүр төлкөтө түстэниэҕиттэн ыла улаатар сааһа буолуор диэри ураты эйгэни тэрийэллэрэ. Онон, кыыһы кыыс  курдук иитиэххэ, ийэ кутун үргүтүмүөххэ!

Вера Петровна, Дьокуускай:

— Ыраах улууска олорор аймахтардаахпыт. Куоракка кэллэхтэринэ, куруук биһиэхэ түһэллэр. Икки уол, биир кыыс оҕолоохтор. Уолаттара ыал буолбуттара ыраатта, кыыстара оҕоломмута, үлэ булан манна куоракка көһөн кэллэ. Дьоно ону батыһан эмиэ кэллилэр. Оҕо көрсөллөр, кыыстарын үлэлэтэллэр. Урут кэлэн баралларыгар, кылгас кэм эбитэ дуу, кыыс туох да наһаа үчүгэй иитиилээх, үтүө санаалаах, төрөппүттэрин наһаа таптыыр, убаастыыр дии саныырым. Инстаграмыгар көрдөххө, кини саҕа ийэтин таптыыр оҕо суох, хаартыскалара элбэҕэ, куруук бииргэ, куруук сибэкки дьөрбөтө бэлэхтэһэн түспүт буолаллар. Арай соторутааҕыта кыыс биһиэхэ күүлэйдии кэллэ. Ким эрэ төлөпүөннээтэ, “мамочка” диэн  таҕыста, ийэтэ эрийдэ. Дьэ доҕоор, били кыыһым, этэргэ дылы “абааһы кыыһа, Кыыс Кыскыйдаана” буола түспэт дуо. Ийэтигэр бардьыгынаан сүрдээх, туохха эрэ мөҕөр, “кэм эн буолуо, акаары” эҥин дэтэлиир. Мин дьэ көрбөтөхпүн көрөн, истибэтэхпин истэн, соһуйан, дөйөн олордум эбээт. Тус бэйэм оҕолорум миэхэ хаһан да инник сыһыаннаспаттар, кэпсэппэттэр. Онтон төлөпүөнүн талыр гына бырахта, мин соһуйбуппун көрөн кыратык кыбыһынна быһыылаах, таҥнан тахсан барда, мин туох да диэхпин билбэккэ, ол курдук олорон хааллым. Сүрдээҕин диэн ийэтин аһынным эрэ. Онон дьэ кыыс да кыыс барахсан диэбиппин биир түгэнинэн сотон кэбистэ.