«Чэ, кэлин, кэлин, улааттаххына»

Саас. Сир харааран, харалдьык тахсан эрэр кэмэ. Сааскы туллуктар үөрдэрэ кырдалтан кырдалга, хонууттан хонууга көтөн холоруктууллар, көрүөххэ кэрэтэ сүрдээх. Арамаан оҕо сылдьан интэринээт оҕолорун кытары сыттык хаатын толору туллугу бултуулларын санаан кэллэ. Ол барыта үгүс сыралаах үлэттэн кэлэрэ. Сааскы туллукка оннук иирэн, оннооҕор кылааһыгар хаала сыспыттаах, аҥаардас оскуола уопсастыбаннай олоҕор көхтөөх кыттыытын иһин кылааһын таһаарбыттара. Арамаан булт абылаҥар ис сүрэҕиттэн ылларбыт буолан, төрөппүт уола Миикэни булт эйгэтигэр сыһыарыан баҕарбат, ол кэриэтэ үөрэхтээх киһи буолан, киин сиргэ олохсуйдун дии саныыр. Бэйэтин, дьиҥэр, үөрэҕэр бастыҥ киһини, туллуктааһын, кустааһын улаханнык атахтаабыта. Ол да буоллар оҕо саараннын диэн, аҕата былыр ох саа оҥорон бэлэхтээбитин санаан, уолугар ох саа оҥорон, хайдах ытарга үөрэттэ. Бу саас Миикэ саастыыта уолаттар бары ох саа оҥостон, кимиэнэ ырааҕы ытарый диэн күрэхтэһэн оонньууллара.

Ол онно уол сороҕор бастыыр. Миикэ быйыл 5 кылааһы бүтэрэр сааһа. Аҕата бултуу бараары хомунарын билэн, тэҥҥэ барсаары гыммытын ылбата, "Чэ, кэлин, кэлин, улааттаххына" диэн аҕатын этиитэ уол кулгааҕар өр да өр, хат-хат иһиллэргэ дылыта. Миикэ аҕатын кытары бу бүтэһиктээх көрсүһүүтэ этэ, мантан ыла уол аҕатын хаһан да харахтаан көрбөтөҕө. "Чэ кэлин, кэлин, улааттаххына" диэн аҕатын бүтэһик тылын дуораана уол кулгааҕар хаһан да умнуллубаттык, сүрэх бааһыныы хатаммыта. Номнуо 5 сыл ааһа охсор.

***

Кэтириинэ кэргэнэ сүтүөҕүттэн булт этин, күһүҥҥү эмис кус миинин испэтэҕэ ыраатта, урут, аҕалара баарына, булда-алда, балыга, куһа остуол хотойорунан ууруллара. Миикэ уол чугастааҕы ыалларынан кус түҥэтэ сүүрэрэ. Дьон хайдахтаах курдук күндүтүк саныырай, билигин ол суох, сатахха аны көҥүлэ суох сааланан баран сүүрдэххэ, төрөппүт буруйданар. Ол иһин Кэтириинэ уол 18 сааһын туоллаҕына сокуонунан саалыахпыт диэн аҕатын үрүҥ көмүс солотуулаах саатын сиэйпэҕэ ыга хатаан туруорар. Миикэ тэҥ саастыылаахтара, аҕалаах дьон, сааларын тута-тута көҥүллэринэн сүүрэллэр.

Таһырдьаттан Сэмэн диэн Арамаан аҕата уонна Охчут Миитэрэй киирэллэр. Оҕонньоттор иккиэн утарыта көрсөн олорон хаартылыыллар, кэпсэтэллэр. “Дьэ, уолбут Миикэ улаатта, киһи хара буолан эрэр, аҕата баара буоллар, булт абылаҥар ылларан улаатыа эбит. Оччоҕо куобах, кус этэ амсайыа этибит”, – диэн Сэмэн Миитэрэйгэ кэпсии олордо. Охчут Миитэрэй: "Дьэ, оннук бөҕө буоллаҕа", – диир. Ити курдук уруккуну-хойуккуну ахтыһа-ахтыһа оҕонньоттор хаартылыыллар. Охчут Миитэрэй ити дьоһуннаах кэпсэтии кэннэ санаата буолбата, дьиэтигэр кэлэн, алгыс этэ-этэ, ох оҥорон барда.

Сарсыҥҥы күнүгэр оҥорбут оҕун туппутунан Сэмэннээххэ сүүрэн элэстэннэ, үөрүүтүттэн доҕолоҥнуурун да умна быһыытыйбыт.

Уолбут Миикэ баар дуо?

Эһээ Миитэрэй, дорообо, туох сонун?

Миикэ, дорообо, төрөөбүт күҥҥүнэн, эйиэхэ бэлэхпин аҕаллым.

Бай, ол тугу аҕаллыҥ?

Дьэ, нохоо, уолбут эрэ буолларгын, Байанайыҥ тардыылаах, оноҕоһуҥ охторуулаах, илии тутуурдаах, өттүк харалаах киһи буол, – диэн алгыс тылын анаата уонна саһаан кэнниттэн былыргылыы оҥоһуулаах ох сааны аҕалан, уол иннигэр утары уунна

Махтал бастыҥа, бу маны хаһан да умнуом суоҕа, миэхэ саамай бастыҥ бэлэх, – диэтэ да, хап-сабар таҥнан, квадроцикл үрдүгэр түһээт, тус хоту диэки көтүтэ турда.

Уол хоту эргин сытар күөллэри, көрдүгэннэри кэрийэн, саҥа көтөн тарыпынайа сылдьар кустары эндэппэккэ түһэртээтэ. Аҕатын үөрэҕэ кэм өйүгэр баар эбит. Оннооҕор кэлэн иһэн кыракый арыыттан үс куобаҕы бултуйда. Инньэ гынан киэһэ дьиэтигэр сэттэ кустаах, үс куобахтаах барар буолла. Бу күн биир куобаҕы, икки куһу Охчут Миитэрэйгэ илдьэн үөртэ. Сэмэннээх дьиэлэригэр дьоһун киэһэ олохтонно, аҕалара өлүөҕүттэн сибиэһэй булт этин сиэбэтэх бэйэлэрэ сыанан аҕаатылар. «Дьэ, уолбут аҕатын туйаҕын хатарар киһи буолсу», – дии-дии эһэтэ Сэмэн оҕонньор сиэнин булдуттан уокка бэристэ. Уот иһиттим диэбиттии, өрө күүдэпчилэнэн умайан ылла.

***

Миитэрэй биир сарсыарда айа тутуурдаах Сэмэннээххэ кэллэ. “Буойуулаах баһыгар таалалаах этибит дии, ол онно баран маныахха эрэ, таарыйа уолбутун Миикэни айа тардарга үөрэтиэхпит”, – диэтэ. Дьэ, оҕонньоттор хомунан, уолларын илдьэ Буойуулаах таалатыгар аныгы дьон сиэринэн квадроциклынан үктэтэн тиийдилэр. Таалалара ото-маһа үүнэн, чыҥха атын буола уларыйбыт, суол-иис кэм баар, үчүгэй. Арай Сэмэн сүрдээх улаханнык хаһыытаан баран сиргэ тобуктуу түстэ уонна: «Оо, барахсаным, ол иһин даҕаны", – диэтэ. “Эһээ, туох буоллуҥ?” – Миитэрэй оҕонньордуун Миикэ сүүрэн кэллилэр. Оҕонньор туохтан хаһыытаабытын тута сэрэйдилэр. “Чэ, ол иһин да биһигини ыҥырбыт эбит”, – дэстилэр. Сэмэн уолун кырамталарын сэрэнэн хомуйан, кыракый дьаама хаһа түһээт, көмөн, бэлиэ анньан кэбистэ. Айаларын иитээт: “Мантан чугас Майаҕатта Бэрт хара балаҕана баар этэ, уолбутугар ону көрдөрүөх”, – дэстилэр оҕонньоттор.  Өр-өтөр буолбакка, ойуур быыһыгар турар былыргы балаҕаҥҥа ойутан кэллилэр. Балаҕан ортотугар улахан сэргэ турар, онно сүрдээх улахан ох ыйанан турар. 

“Дьэ, бу Майаҕатта Бэрт Хара бултуур үүтээнэ, ойуур быыһа буолан ким да сылдьыбат, маны билэр кырдьаҕастар бука диэн биһиги эрэ хааллахпыт, онон эдэр киһиэхэ, эйиэхэ, көрдөрдөхпүт, кэлин сиэннэргэр кэпсиэҥ турдаҕа”, – диэтилэр. Ити курдук, уолга кистэлэҥ балаҕаны көрдөрөн аастылар.

Таалаларыгар тиийиилэригэр биир сүрдээх улахан кыыл атыыра өрө мөхсө сытарыгар түбэстилэр. Байанай баар! Оҕонньоттор сүһүөх-сүһүөҕүнэн арааран, бултарын көрүөх бэтэрээ өттүгэр астаан бүтэрдилэр, киһи бэркиһиэн иһин, таҥастара кыратык да хаан-сиин буолбата. Төһө да өлүгү буллаллар, ааспыт-ааспытынан, олох салгыы устар.

***

Сыл ааһар. Миикэ саас, күһүн устата Баай Байанай тугу бэрсэринэн бар дьонун үөрдэр. Аны физико-математическай колледжка үөрэххэ киирбит. Үөрэҕэр барыахтаах кэмэ тиийэн кэллэ. Уһун күһүн устата уол куска-куобахха иирдэ. Ол да буоллар "Чэ, кэлин, кэлин, улааттаххына" диэн аҕатын бүтэһик эппит тылын саныыр. Аҕатын өлүгүн булан, көмөн, санаатын ситистэ.

Миикэ эһэтэ Сэмэнниин таһырдьа хортуоппуй хостуу сылдьаллар. Миитэрэй оҕонньор эмиэ ох саа оҥорбут. "Миикээ, бу ох сааны үөрэххэр ылан бараар, ааспыттааҕы Майаҕатта ох саатыгар моһуоннаан оҥордум. Билигин аны күрэхтэр ыытыллаллар, онно кыттар буолаар. Саалаахтан самныма, охтоохтон охтума”, – диэн алгыс тыл этэн, уолга туттарда. Миикэ саҥа ох сааны илиитигэр ылаат, биир да өрөбүл күнү көтүппэккэ дьарыктанар.

***

Саас. Миикэ уол “Дохсуҥҥа” дьарыкка сылдьар. Биирдэ тренерэ Миикэҕэ уун-утары кэлэр уонна этэр: “Сотору ох саа өрөспүүбүлүкэтээҕи күрэҕэ буолар. Уус Алдан Чараҥар, эн онно кыттаҕын, үөрэххиттэн көҥүллэтиэм”.

Бу күнтэн ыла уол ыппыт оҕо, аптаах буулдьалыы, туһаайбыт сирин хоту элэҥниирэ. Бииргэ дьарыктанар табаарыстара бэркиһээн, бэйэ-бэйэлэрин кытары ботугураһан кэпсэтэр үгэстэммиттэрэ. Ол сүрүн төрүөтэ Миикэни күрэхтэн туоратарга диэн этэ. Уол көрбөтүгэр ох саатын суотабай төлөпүөннэригэр түһэрэн ылбыттара. Күрэх буолара үс күн хаалбыта, дьарык кэмигэр Савва диэн уол Миикэ барбыт кэмигэр оҕу тосту тута сатаан мэлийбитэ, хата, илиитин иҥиирэ тардыалаабыта. "Чэ, кэбис, иччилээх ох быһыылаах", – диэт, төттөрү уурбута.

Күрэх буолар күнүгэр Дьокуускайтан Чараҥҥа начаас элэҥнэтэн тиийдилэр. Кэлбит дьону охторун көрө-көрө испииһэктээһин саҕаланна. Уолаттары утуу-субуу испииһэктээн иһэн, Миикэҕэ кэлэн тохтоотулар, бэйэ-бэйэлэрин кытары ботугураһан кэпсэттилэр, харахтарынан имнэнсээт: "Эн ох сааҕын ханна, кимиэхэ оҥорторбуккунуй? Ирдэбилгэ эппиэттээбэт", – дэстилэр. Миикэ: "Сыырдаах бөһүөлэгэр, Охчут Миитэрэйгэ", – диэтэ. «Суох, биһиэхэ Охчут Охоноос эрэ оҥорбут охторо киирэллэр. Эн оххун күрэххэ киллэрбэппит, уопсай оҕунан ытар эрэ буоллаххына", – диэтилэр.

Уол хостон тахсан барда, санаата түһэн, ыскамыайкаҕа олордоҕуна, тренерэ Айаал ойон кэллэ:

Хайа, Миикэ, туох буоллуҥ, суруйтардыҥ дуо?

Суох, мин оҕум стандартка эппиэттээбэт үһү.

Ама хайаан оннук буолуой. Кылаабынай тренергэ барыахха.

Уол кинини батыспытынан кылаабынай тренер кабинетыгар ойон киирдилэр:

– Тимофей Петрович, мин үөрэнээччибин кыттар оҕуҥ стандартка кыайан эппиэттээбэт диэн туораппыттар. Хайыыбыт?

Аҕалыҥ эрэ оххутун. Ээ, бэрт дьикти оҥоһуулаах ох эбит. Ким оҥоһугай? – метровка ылан кэмнээтэ. – Стандартка эппиэттиир эбит.

Сыырдаах бөһүөлэгин олохтооҕо, Охчут Миитэрэй, Майаҕатта оҕугар дьүөрэлээн оҥорбута, – диир Миикэ.

Сыырдаах дуо? Мин Сыырдаахха Роман Семенович диэн однополчаниннаах этим. Ол баар дуу?

Ол мин аҕам, өлүгүн бу ааспыт сайын булан көмпүтүм...

– Оо, ол иһин даҕаны, кэлин суруйбат буолан хаалта, Дьокуускайга кэллэххинэ миигин кытта билсээр, – диэтэ уонна кумааҕы илииһигэр олорор аадырыһын суруйда. –  Чугас табаарыһым оҕото эбиккин, онтон билигин бу күрэххэ хайаан да кыттаҕын, киллэртэриэм.

Миикэ тренерин кытта үөрэ-көтө тахсан бараллар.

Күрэх саҕаланар. Миикэ улахан күрэххэ бастакытын кыттар, онон долгуйар. Бастакы түһүмэҕи орто көрдөрүүлээх түмүктээтилэр. Айаал Петрович оҕолоро бары да бэркэ кытыннылар.

Иккис түһүмэх сарсын ыытыллар.

Интэринээккэ баран хоннулар. Арай түүн уол түүлүгэр Майаҕатта Бэрт Хараны кытта тэҥҥэ бултаста. Сарсыарда уһуктан тренеригэр кэпсээтэ. Анарааҥҥыта: "Ол аата күрэхпит байанайдаах буолар эбит", – диэтэ.

Кырдьык, Миикэ уол 2-3 түһүмэхтэргэ биирдэ да сыыспакка, күрэхтэһии муҥур кыайыылааҕынан ааттаммыта, дьоно истэн үөрбүттэрэ. Уол кыттар кэмигэр аҕата кыра сылдьан ох саа оҥорон бэлэхтиирэ, кэлин Охчут Миитэрэй сөһүргэстээн олорон оҥорбут оҕун уунара барыта киинэ курдук элэстэнэн ааһара – Өрөспүүбүлүкэтээҕи «Улуу Хоро” ох ытааччылар күрэхтэрин муҥутуур кыайыылааҕынан ааттанар Михаил Черноградскай.