Быа синньигэс сиринэн быстар

Коронавирус уонна массыанньыктааһын иннэлээх сап курдук биир ситимнээх өйдөбүллэр буоллулар курдук.

Бу ыарыы туруоҕуттан, массыанньыктааһын дойду үрдүнэн сытыырхайда. Үлэ-хамнас, олох-дьаһах бары өрүтэ виртуальнайдык оҥоһуллар буолан, төлөпүөн, интэриниэт кэннигэр саһа сытааччылар күннэрэ таҕыста. Прокуратура чахчытынан, ааһан эрэр 2021 сыл 9 ыйыгар Саха сирин олохтоохторуттан массыанньыктар 235 мөлүйүөн солкуобайы сойбоппуттар. Бу көрдөрүү 2020 сыл ити кэминээҕи чахчытынааҕар 30,4%, ол аата 2232 буруйунан элбэх. 235 мөлүйүөн солкуобай диэн – элбэх харчы. Холобура, 2020 сыл кулун тутар ыйыгар, аһаҕас источниктар кэпсииллэринэн, бастаан утаа хамсык ыарыытын сэрэтэр тэрээһиннэргэ диэн уопсай ааттаан куорат бүддьүөтүгэр 122, 05 мөл. солк. тыырбыттар. Ол иһигэр 6 мөл. солк. инбэлиит оҕолорго туһаҕа тахсыбыт, 7 мөл. солк. – оскуола оҕолоро дистанционнайдык үөрэнэллэригэр атыылаһыллыбыт планшет сыаната, 59 мөл. солкуобайга эмиэ оскуола оҕолоругар сухой паек бэриллибит, 10 мөл. солк. курдук үп үс обсерваторы (АГАТУ, “Абырал”, “Чэбдик”) үлэтин хааччыйыыга, 10 мөл. солк. курдук бу обсерватордарга ыарыһахтары уонна медперсоналы тиэйиигэ үлэлээбит тырааныспарга төлөммүт, куорат уулуссаларын, пааркалары, атын даҕаны уопсастыбаннай миэстэлэри дезинфекциялааһыҥҥа 12 мөл. солк. тыырыллыбыт о.д.а. Бу харчыны икки бүк баһыйар сууманы быйыл биһиги дьоммутуттан тохсунньу – балаҕан ыйдарыгар массыанньыктар суйдаан ылбыттар. Саныахха ыарахан...

Массыанньыктааһын уонна коронавирус быстыспат ситимнээх буоллулар диэн бу иннинэ суруйбуппар эргилиннэххэ, бу ыарыыттан дьаахханан, дьон “Актемра” диэн эми хааччынар буолбуттар. Онтубут соҕуруу эрэ баар быһыылаах. Ону даҕаны үксүн – массыанньыктарга.

«Бэҕэһээ биллэриинэн элбэх да киһини кытта кэпсэттим. Сорохтор адьас саарбах баҕайылар. «Аа, Актемра дуо, баар-баар. Ыксаа! Ыксаа!» – диэн хаһыытыыр быластаах дьахтарга кытта түбэһэ сырыттым. Паникалатан харчыны ыыттарар массыанньык дуу диэн куттаммытым. Киһини дэлби психологически баттыыр эбиттэр. Үгүстэрэ чегэ да, сертификата да суох биэрэбит дии олороллор. Өйдөөн көртүм, барыта биир дьон эбит. Москваҕа олорор билэр киһибитинэн сакаастаабыппыт. Биир аптекаҕа 78 000 солк. 200-тээх «Актемра” баар диэни истэн баран истэҕинэ, утары эрийбиттэр. Кэтэҕинэн эрэ атыылыыбыт, ол иһин уу харчыга, туох да кумааҕы биэрбэппит диэн сэрэппиттэр. Онон тохтоон хаалбыта. Биир киһи аны бэйэтэ эрийэн, итинтэн 125 тыһ. солк. ылаары гынар эбиккит, миигиттэн 115 тыһ. солк. ыл диэн соһуппут. Ити курдук, тиһэҕэр, халы-мааргы дьону кытта кэпсэтэн бириэмэ бөҕө сүүйтэрэн, эдьиийбитин быһаабатыбыт...» – диэхтиир билэр кыыһым. Аны соторутааҕыта Москваҕа сымыйа «Актемраны” атыылыыр бүтүн ыскылаат баарын туһунан сонун тахса сылдьыбыта. Олохпут итинник. Быраастар коронавирус ыарыыта киһини кэбирэх өттүнэн сиир дииллэринии, массыанньыктар эмиэ сити суолунан киирэн, эмэн, суйдаан эрэллэр.

Аны бу коронавируһу утары вакцина кытта массыанньыктарга «туһалаан» эрэр. Төлөпүөнүнэн эрийэн, вакцина ылбыт буоллаххына «1» сыыппараны баттаа диэн баран, каарталарын харчытын барытын устан ылар ньымаламмыттар. Бүтүн аан дойду үспүйүөннэрин кэтии, чинчийэ олорор курдуктар да, ити массыанньыктар өтөрүнэн кыайтарыа суохтар.

Дьон бүтүн дьиэни-дьиэнэн, тыраахтарынан-массыынанан «атыылаһан”, ытыстарын соттоллоро элбээтэ. Арассыыйа бэрэсидьиэнэ Владимир Путин дойду саамай кыр өстөөхтөрүнэн дьадайыыны уонна доруобуйа харыстабылын кыһалҕаларын ааттаан турар. Онуоха эбии массыанньыктар дьоһун «кылааттаахтарын» бары көрө-билэ олоробут.

Бу, холобура, Мииринэй 46 саастаах олохтооҕо массыанньыктарга 4 мөл. солк. ытыска ууран биэрбитин туһунан суруйаллар. Киниэхэ “Москваттан силиэдэбэтэл» эрийэн, массыанньыктар кини ВТБ каартатыттан уурунуутун устаары гыммыттарын эппит уонна харчытын Центробааҥҥа көһөрөрө ордугун итэҕэппит. Коронавирус турбатаҕа буоллар диэххэ, бу ыал, бука, харчыларыттан итинник улгумнук босхолонуо суох этилэр. Бааҥҥа эт атахтарынан кэлэн-баран, сирэй-сирэйгэ көрсөн, быыһаныахтарын сөбө. 

Соторутааҕыта аны РГМУ (Арассыыйатааҕы гуманитарнай университет профессора дьиэтиттэн ытыс соттубут. 76 саастаах Игорь Яковенкоҕа эмиэ Центробаан «үлэһиттэрэ» эрийэн, эмиэ массыанньыктар кыбартыыратын атыылаары гыналларын «сэрэтэргэ» туох эрэ кумааҕыларын илии баттатарын ааһан, харчытын барытын атын счекка угарга, аһары баран кирэдьиит ыларга итэҕэппит. Бу барыта хас да төлөпүөнтэн, атын-атын структуралартан ыгыы-түүрүү, куттааһын, «үтүөнү баҕарыы» түмүгэр оҥоһуллубут афера. Хамсык ыарыыта манна барытыгар эмиэ ыар буруйдаах. Быраастар кэтээн көрүүлэринэн, бу ыарыы ордук киһи уйулҕатыгар охсор. Ыалдьыбыт дьон тутан туран умнуган, истигэн, куттас буолуу курдук ньиэрбэ ыарыыларыгар ылларымтыа буолар эбиттэр. Массыанньыктар ону билэн, быа синньигэс сиринэн быһыннаҕа, киһи кэбирэх сиринэн бүттэҕэ ити.

Статистика чахчытынан, массыанньыктааһын сүрүннээн күнүс 10.00 – 18.00 чч., ол аата үлэ чааһыгар тахсар эбит. Үлэ чааһыгар буоллаҕына, маннык буруйу оҥоруу сүрүннээн үлэлиир саастаах, ол аата харчылаах дьону хаарыйар. Чуолаан, массыанньыктар угаайыларыгар сүрүннээн 30-49 саастаах дьон (59%) киирэр диэн бэлиэтээбиттэр. Күөгэйэр күннэригэр, олох үөһүгэр үлэлии-хамсыы сылдьар, харчылаах дьону, ордук чараас уйулҕалаах  дьону дьахтар аймаҕы (60%) өмүтүннэрэн, куттаан, соһутан отоойкоҕо олордон эрдэхтэрэ.

Массыанньыктааһын хамсык ыарыытын кытта биир аалсыһар өрүттэрэ – дьон үлэтэ суох хаалыыта. Үлэтэ суох хаалбыт киһи түргэн харчыга наадыйара ханна барыай. Кирэдьиит, дьиэ куортамын төлүөххэ, аһыахха-таҥныахха наада курдук күннээҕи кыһалҕалары кэлиҥҥигэ көһөрөр кыаллыбат, онон ыйы-ыйынан иэскэ киирбит дьон түргэн уонна өлгөм харчыга итэҕэйэллэрэ, ымсыыраллара баар суол. Этэргэ дылы, кинилэр буруйдара буолбатах, олох хаамыытын тэбиитэ.

Сэрэниҥ, массыанньыктар!

— Биллибэт нүөмэртэн эрийэр буоллахтарына, ылымаҥ. Хат-хат эрийэр буоллахтарына, “хара испииһэккэ” киллэриҥ. Төлөпүөҥҥүт нүөмэрин уларыппыт буоллаххытына, ол туһунан чугас дьоҥҥутугар биллэриҥ.

— Төһө да саарбахтаатаргыт, интэриэһиргээтэргит, төттөрү эрийимэҥ. Мунаахсыйар буоллаххытына, бааҥҥыт официальнай нүөмэригэр эрийиҥ.

— Алҕас билбэт нүөмэргитин ылбыт да буоллаххытына, каартаҕыт нүөмэрдэрин, смс-кодтары – ханнык да тус информацияны биэримэҥ. Каартаҕытын сүтэрбит буоллаххытына, сонно-тута бааҥҥытыгар биллэрэн, блоктатыҥ.

— Чугас дьоҥҥут алдьархайга түбэспиттэрин “тыллыыр” түгэннэригэр – син биир кэпсэтимэҥ, туоһулаһымаҥ. Төлөпүөнү арааран баран, тустаахха эрийиҥ.

— Баан диэнтэн кэлбит иһитиннэриилэргэ барытыгар итэҕэйимэҥ. Массыанньыктар баан нүөмэрин сыыппараларын кытта уларытан тахсыахтарын сөп.

— Биллибэт сайт нөҥүө аатыылаһарга төлөпүөҥҥүт, сүрүн каартаҕыт дьиҥнээх нүөмэрдэрин биэрэргэ тиэтэйимэҥ.

— Билбэт сайтаргытыгар киирэ, регистрациялана сатаамаҥ.

— «Счеккут хатаммыт” диэн иһитиннэрииттэн уолуйумаҥ. Каартаҕытын таһааран, онно ыйыллыбыт нүөмэргэ эрийэн чопчулаһыҥ.

— Билбэт дьоҥҥутугар кирэдьиит ылан биэримэҥ. Счеккутугар сытар харчыны ким эрэ этиитинэн «онно-манна күрэтимэҥ».

— Сетевой хампаанньалар, брокерскай хонтуоралар, о.д.а. мүөттээх тылларыгар киирэн биэримэҥ. Түргэн харчы диэн суох. Оннук кыах баара буоллар, киһи барыта байан-тайан олоруо этэ.