Байанайыҥ аргыстастын!

1900 сыллаахха, о.э. 121 сыл анараа өттүгэр, улуу убайбыт Өксөкүлээх Өлөксөй “Байанай алгыһа” диэн хоһоонун суруйбута. Төһө да үйэттэн тахса кэм аастар, бу айымньыга суруйааччы көрдөһөр тыллара бүгүн да булчут уоһуттан тахсаллар диэн саараабакка этиэхпин сөп. Ол курдук, Өксөкүлээх баай хара тыатыттан, күөх боллохтон, улуу үрэхтэртэн, туруук хайа иччилэриттэн аал уотун айах тутан көрдөһөр-ааттаһар.

Билиҥҥи да булчут ити үгэстэртэн, сиэртэн-туомтан туораабат, ханна да сырыттын, булчут суруллубатах сокуоннарын тутуһар, сирин-дойдутун күндүлүү, көрдөһө сылдьар.

Аныгы да дьон булчут эр дьону, уолаттары олус убаастыы көрөр. Былыр-былыргыттан, өбүгэбит саҕаттан, бултааһын диэн уустук дьарык, булчут киһи олус тулуурдаах, мындыр буолар. Саха булчуттара Лаамы хайатыттан саҕалаан Илиҥҥи муоранан, Сахалин арыыларынан, Таас Дьааҥы турууктарынан, Бүлүү тукулааннарынан, Хотугу Муустаах байҕал арыыларынан, Амур, Токко, Учур, Халыма өрүстэринэн, Дьэһиэй сирдэринэн сылдьыталаан, үрүҥ эһэни, баабыры, күндү түүлээх арааһын бултаһан кэлбиттэрэ.

Сүүстүү эһэни, бөрөнү, хастыы да сүүс тайаҕы бултаабыт, “тииҥи харахха, улахан кыылы сүнньүгэ, куhу-хааһы көтүппэт, куобаҕы сүүрдүбэт” ураты бэргэн ытааччылар, уос номоҕор киирбит чулуу булчуттар олоро сылдьыбыттара биллэр.

Саха айымньыларыгар булт таарыллыбатах кэпсээнэ, сэһэнэ аҕыйах буолар. Ол курдук, кыһыҥҥы муҥха бэйэтэ биир туспа кэпсээн, илимнээһин, улахан кыылга бултааһын, тайахтааһын элбэхтэ суруллааччы.

Мин бүгүн ааҕааччыларбар, Байанай ыйынан сибээстээн, суруйааччыларбыт булт тиэмэтин, сиэрин-туомун таарыйбыт кэпсээннэрин бэйэм бибилэтиэкэбиттэн булан наардаан эһиэхэ таһаарыам.

Маны тэҥэ Байанай ыйыгар идэһэ дьоро киэһэлэрэ салҕаналлар. Дьылыттан көрөн, урут идэһэ алтынньы ыйга сүүскэ бэриллэр буоллаҕына, билигин, дьылбыт хойутаан, ыал идэһэтин сэтинньигэ туттар буолла. Маныаха Далан “Тыгын Дархан” романыгар идэһэни сэтинньигэ сииллэрэ кэпсэнэр.

“Оокси! Бултаах даа дойдуга түбэспиппин”, - диэн сөҕөн, икки өттүгүн охсунна. Ол охсуммутугар, туох эрэ “хах” дии түстэ. Өйдүөн өҥөйөн көрбүтэ – икки өттүгэр икки хабдьыны дэлби охсон кээспит эбит...
Дьэ, доҕоор, киһи даа эрэ барыта сөҕүөн курдук сирэ буолла. Дьоллооҕум аанньа дьоллооҕу Баай Байанай соруйан маннык бултаах сири булларар буоллаҕа дии...”
“hоокси! Бу туох ааттаах дьикти бултаах сирэй, доҕоор? Дьоҕойон өлөөрү гыннаҕым дуу?” – диэн саһылы тииккэ үмтү сыбаата. Онуоха туох эрэ “чыыр” дии түстэ. Онтон тиит төрдүгэр туох эрэ өлөөрү атаҕынан тэбиэлэнэр тыаһа иһилиннэ... Баран көрбүтэ – тииҥ тэбиэлэнэ сытар эбит.
Дьоллоох Сэмэн туран: “Кэбиис-кэбис, тэскилиэххэ... бу туох эрэ абыгар түбэстим... Манна хаалан наһаа сомсустахха – сэттээх, сэмэлээх буолуоҕа, - диэн түүннэри көһөн түҥкэлийбит, итиннэ дэлбэритэ түспүт, онно умсарыта түспүт. - Көр, дьоллоохтор ол курдук бултаах сиргэ түбэһэллэр эбит. Булчут бастыҥа дэлэҕэ даҕаны куттанан бултан куотуо дуо? Дьэ, бултаах сир эбит...”

Платон Ойуунускай, “Бултаах сир”, 1935 с., 151 сир.

“Сайын тугу бултаабыттарын ыалга барытыгар, кэргэн ахсаанынан тэҥҥэ түҥэтэн, аһыыллара. Булт суох кэмигэр, киэһэ ыалтан биирдии табаны өлөрөн сииллэрэ. Таба өлөрөр ыал дьиэтин таһыгар оҕо-уруу, эмээхсин-оҕонньор бөҕө мустара. Өлбүт таба этин ыал барыта үллэстэн, сарсын киэһээҥҥэ диэри сиэн бүтэрэллэрэ. Оннук, аһа-үөлэ суох да кэмҥэ, мэлдьи тот, көрдөөх кэм буолара. Оттон балыксыттар, булчуттар кэлэр киэһэлэрэ – дьиҥнээх бырааһынньык буолара. 
Тыаҕа барбыт булчуттар кэлиилэрэ оннооҕор кэтэһиилээх, үөрүүлээх кэм буолара. Саастарын тухары маска сылдьа үөрэммит улахан булчуттар, эсэһиттэр, кыылдьыттар бааллара. Биирдэстэрэ кэллэҕинэ, атыттара, икки-үс эдэр, хорсун, кыайар-хотор дьоннору батыһыннаран, хардары ыраах, атын, бэйэлэрэ уруккуттан билэр тыаларыгар бараллара. Эт ыҥыырдар сүүрбэччэлии көтөл табаны сэтиилэнэллэрэ. Муораҕа киирбэккэ, быданан сылдьар кыыл табалары, тайаҕы, сиэгэни, туртаһы, арыт дэҥ кэриэтэ, эһэни даҕаны бултууллара. Үчүгэйдэппит буоллахтарына, үс-түөрт хонугунан, эргийэллэрэ. Арыт, уонча да хонон баран, кураанах сылдьан, эстэн-быстан кэлэллэрэ эмиэ баара. Онон кэтэһэ сылдьар буоланнар, булчуттар кэлэн үөһэ оломунан туораан эрэллэрин хайаан да ким эмэ көрөн хаһыытыыр: “Кыылдьыттар иһэллэр!” Оччоҕо дьон бары, тордохтортон тахсан, ыҥыырдыбыт хааһахтара төһө көппөҕөрүн, табалара төһө кэдэҥнииллэрин, бадарааҥҥа батыллалларын көрөн, өлгөм бултаахтарын эндэппэккэ билэллэрэ. 

Болот Боотур, “Сааскы дьыбардар”, 78 сир.

“Ол дьоро киэһэ өркөн өйдөөх өйө өһүллэрэ, саталаах саҥалаах саҥата сайара: дорҕоон-дьаҥсал олоҥхоһуттар олоҥхолууллара, кэрэ-бэлиэ кэпсээнньиттэр кэпсииллэрэ, ыллам-чабаан ырыаһыттар ыллыыллара! Сүрэх тэбэр, сүргэ көтөҕүллэр үтүөкэн да кэмнэр кэлэн бараллара! Ити сэттис ыйга, сэтинньигэ буолара.

Урааҥхай сахалар сүөһүнү сүүскэ биэрэн өлөрөллөрүн аньыыргыыллара. “Дьөһөгөй тойон, Ала Мылахсын хотун оҕолоро барахсаттары сүүскэ биэрэн, сирэйин кэрдэн өлөрөр – аньыы!”- дэһэллэрэ. Ол иһин үөстээн өлөрөллөрө. Ол аата, сүөһүнү түөрт атаҕын түөрт аҥы чырбаччы тардан охторон баран, иһин хайытан, онон илиилэрин батары биэрэн сиһин үөһүн быһа тардаллара.

Быа түспэтэх сүөһүтүн тутан үөстээн өлөрөр бэт уустук буолара. Үксүгэр дьон хаһыа да буолан өлөрүллэр cүөhү түөрт атаҕын үс үөстээх кирис өтүүнэн сөрүү тардан охторон баран, чырбаччы тардан биэрэллэрэ. Ол гынан баран, тойонноро Тыгын Дархан тэлгэһэтигэр тахсан көрөн турдаҕына, чаҕар уолаттар дьороҕой тутууларынан киэн тутта, дьорҕоот быһыыларын көрдөрөн, туох да быата-туһаҕа суох эт илиилэринэн сүөһүлэрин тутан биэрбиттэрэ.

Идэһэ өлөрүүтэ оҕо аймахха оонньуу-көр, үөрүү-көтүү этэ. Ис ырытааччылар, эт эттээччилэр оҕолорго үөс тардар, чоҕочу, быар эҥин быһан-отон биэрэллэрэ. Ол ону оҕолор үтэһэҕэ үөлэн, оһоххо саллаллара, чоххо быраҕаллара, oһox иэдэһигэр сыһыараллара. Убаһа быарыгар эриллибит чоҕочуттан кыһыл чоххо таммалаан сырдьыгыныыр сыа-арыы үчүгэй да сыттаах буоллаҕа!”

Далан, “Тыгын Дархан”, 152-153 сир.

“... - Ээ! Нохолоор, бэчимэҕит ойбон мууһугар иҥиннэ. Төлөрүтүҥ! - Уҥа кынат ойбонун аннынан сүүрэрэ тохтообут үтүмэҕи, атырдьаҕынан баттыы-баттыы, үтэн имиллэҥнэтэ турбут Харатаай, бэчимэһиттэргэ эргиллэн, дьарыйда. Босхо барыахтаах үтүмэҕи илиитин иминэн билээри, атырдьаҕынан бигии-бигии, ойбонун үрдүгэр дагдаллан туран, иннигэннээх ойбон диэки сүүрэн такынайар Өлөксөйөөн оҕонньору, көрөр.

- Хаҥас кынаттар, тохтооҥ! Муҥха иэнин холбоччу тардан эрэҕит, - диир Уйбааскы, ыксыыр быһыынан, кынаттар диэки, илиитинэн сапсыйбахтыыр.

Чараас хаарынан дэхситик бүрүллүбүт күөл мууһунан, туорах курдук ыһыллыбыт да буоллар, тус дьарыктаах үлүһүйбүт муҥхаһыттары дьүөрэлэһиннэрэн, утуу-субуу биир сүрүннээн хаамтарар, хаһыылаах-ыһыылаах, ордук мындыр үлэ улам үмүрүйэн, тахсыы чардаатыгар дьон сыыйа-баайа тоҕуоруһан истилэр”.

Николай Уус, “Булт ыарахан тыына”, 251-252 сир.

“... Бүүчээн айаҕа түбэспитин кэннэ булчут кэлэн икки мутугу эбэтэр талаҕы быһан ылан бүүчээн аннынан хаарга анньар. Хас да булчут буоллахтарына, бары көх-нэм буолаллар. Төһүү мастара тостуор дылы бүүчээннэрин эргитэ сатыыллар: “Ыат-татай, оҕолоор! Турар хайа туллан сыттаҕа дуу? Бу хайаан аан дойдуга батан сылдьыбытай?” Дьэ итинник наһаа улахан булду бадьыыстаһар курдук букунаһаллар. Булчут бүүчээнин сүгэн-көтөҕөн дьиэтигэр кэллэҕинэ: “Дьэ, хайа, туох кыылый? - диэн дьоно утары сүүрэн тахсаллар, бары көмөлөөн көтөҕөллөр, кыайбатаҕа буолан сосуһаллар. Аны ааҥҥа батан киирбэт буолла диэн ааннарын сүгэнэн кэҥэппитэ буолаллар, айдаан бөҕөнөн дьиэҕэ киллэрэллэр. Өһүөҕэ соруйан синньигэс маһы кыбытан баран бүүчээннэрин ыйыыллар, мастара тосту баран кыыллара дэлби кэлэн түһэр. “Бу тойон эһэбитин быа кыайыаҕа дуу, мас уйуоҕа дуу?” – дэһэ-дэһэ  кыылларын үстэ төхтүрүйэн ыйыыллар. Эттииллэригэр эмиэ биир айдаан, бу бэйэлээх уҥуоҕу хотор сүгэ көстүбэт, аны туран этин буһаралларыгар сөптөөх иһит көстүбэккэ эмиэ биир мучумаан буолар. Бу абыычай тутуһуллубатаҕына, бүүчээн инникитин түбэспэт буолар дииллэр. Ону сэргэ булчут бултаабыт булдун, кээмэйиттэн уонна ахсааныттан көрөн, хаһан да мыыныа суохтаах диэн туоһулаан көрдөрөр”.

“Баай Байанай бэлэҕэ” Булчут улахан кинигэтэ, 192 сир