Бастакы бултааһын

Аҕабар Андрей Христофорович Аммосовка аныыбын

Хоту сир кыыдааннаах кыһына ааһан сандал саас кэлиитэ эр дьон барыта булт түбүгэр түһэр, айылҕа уһуктуута тыаҕа талаһар.

Мин иккис кылаас үөрэнээччитэ биир үтүө күн аҕабын кытта кустуу барыстым. Мууһа ситэ уулла илик, кытыыларынан ырбыылаах Айаан диэн күөлгэ киирдибит. Садьыйаал диэн кырдьаҕас оҕонньортон тыы уларсан, дурда оҥостон эрдэ тэриммиппит. Хоно сытан кус маныыр, илим үтэн балыктыыр санаалаахпыт.

   Киэһэлик биир сиэллээх бараах олорорун көрөн баран "бу куһу ытан көр" диэтэ аҕам. Мин 20-лээх (курковка) сааны сүгэ сылдьабын. Бу саа прикладын кыччатан оҥорбута. Аҕам саабын иитэн биэрдэ. Бэйэм саа эрэ саҕа да буоламмын, кыайбаппын, туох баар күүспүнэн кыҥыыбын да, саам умса бара турар. Ону көрөн аҕам "чэ мин санныбар уур" диэн баран иннибэр тобуктаан олордо. "Ыксаама, үчүгэйдик кыҥаан баран ытаар" диир. Мин тыыммакка да кыҥаан-кыҥаан баран ытан саайдым, бэйэм төкүнүйэн охтон түстүм. Арай көрбүтүм, барааҕым үөһэ көтөн эрэр. "Ээ, чэ буоллун" диэтэ аҕам, мин хомойон ытыы сыстым. Онтон арай бараахпыт үөһэ тахсан баран таастыы сууллан түстэ, дьэ үөрүү бөҕөтө буоллубут. Ордук аҕам үөрдэ, оҕом булчут буолсу диир. Дьиэбитигэр тиийэн аҕам кустарын кытта ийэм мин бараахпын буһара охсубута. Убайдаах эдьиийбэр хайдах кустаабыппын үөрэ-көтө кэпсиирбиттэн айаҕым сабыллыбат буолбут. Аһыы олорон "бастакы булкун бэйэҥ сиэхтээххин", - дии-дии аҕам куһум этин иннибэр уурбута. Бастакы булт наһаа да минньигэс буолар эбит этэ.

   Сарсыныгар эмиэ баран хоннубут, кус аҕыйах этэ. Сарсыарда дьиэбит диэки тыыбытынан устан истибит. Садьыйаал тыыта түөрэккэй баҕайы тыы, кыратык хамсаатахха тиэрэ барыах курдук. Илиммитин көрдүбүт, балык син иҥнибит. Арай ойоҕос талахтар быыстарыттан кустар устан таҕыстылар. Ону көрөн аҕам "кус ытабыт дуу, дьиэбитигэр барабыт дуу, бу тыыбыт  түөрэккэйэ бэрт, манна олорон ытар сэрэхтээх", - диир. Онуоха мин "ыт ээ" диэбиппин өйдүүбүн, оҕо буоллаҕым, билигин санаан сонньуйабын. Аҕам биһигини оҕо курдук аһара атаахтаппакка, улахан дьон курдук кэпсэтэрэ, таптыырын таһыгар таһааран биллэрбэтэ. Бэйэтэ олус сымнаҕас, элэккэй киһи этэ.

   Аҕам "чэ ытан көрүөххэ" диэн баран ытта, мин кулгаахпын ытыстарбынан бүөлэммитим да үрдүнэн саа наһаа улаханнык тыаһаата. Дөйөн ыллым быһыылааҕа. Арай таҥаһым илийэн барда, тыыбыт уунан туолан эрэр эбит. "Паапа, тыы иһигэр уу киирдэ", - диэн хаһыытаатым. Онуоха "сэрэн, хамсаама" диир. Арай кэннибин хайыһан  көрбүтүм, аҕам төбөтө эрэ ууттан быган турар эбит. Соһуйдум, ытаатым. Аҕам саатын прикладын уларыппытыттан, сороҕор икки уоһа тэҥҥэ эстэр буолан хаалбыт этэ. Оннук икки уоһа эстэн аҕам түөрэккэй тыыттан ууга көтөн хаалбыт эбит. Миигин сэрэнэн санныбар таҕыс диэтэ, тыыны эргитэн баран тимирдэн кэбистэ. Ол үрдүгэр тахсан олорон "хайдах буолабыт, хайа диэки барабыт" диир, саппыкылары ылан эмиэ тимирдэн кэбистэ. "Уҥа диэки быһалыы харбаатахха боротуока баар, ол дириҥ уонна күүстээх баҕайы сүүрүктээх, онно атахпыт иҥиирэ тартаҕына бүтэбит, ол кэриэтэ утары барыахха, ол ыраах да буоллар чычаас, 250-300 миэтэрэ курдук" диэтэ. "Ытаама, олох түргэнник барыахха", - диир.

   Мин ибис-инчэҕэйбин, онно эбии иэдээҥҥэ түбэстибит диэн сыҥсырыйа сылдьабын. Ол курдук муустан халтарыйа-халтарыйа, оҥхойдорго түһэ-түһэ сүүрэбит, хаста да ууга умсан ыллым эҥин. Бэрт өр хааман дьэ кэтэһиилээх биэрэккэ тахсан таҥаспытын ыктыбыт.

   "Чугастыы Саһыл Гаанньа өтөҕөр барыахха наада. Олох сүүрүүнэн барабыт, аара тоҥон хаалыахпыт" диир. Миигин сиэтэн баран сүүрдүбүт, мин кэнникинэн соһулла сылдьабын, атаҕым сири билбэт буола тоҥно. "Саҥар, ону-маны кэпсээ, оччоҕо тоҥуоҥ суоҕа" диир. Онуоха мин "тохтоон сынньана түһүөххэ" дии сатыыбын да саҥам кыайан тахсыбат да буола тугум барыта хам тоҥон хаалбыт, саатар ардах түһэн эбии үлүйдүбүт. Аҕылааммын күөмэйим аһыйар аҕай. Хараҕым кытта хараҥаран ылла.

   Биирдэ өйдөммүтүм өтөххө кэлбит эбиппит, аҕам миигин сыгынньахтыы оҕуста, онтон-мантан таҥас булан таҥыннарда, суорҕанынан суулаан кэбистэ. Мин сылааска тартаран утуйан хааллым.

   Арай уһуктубутум, оһох оттуллубут, дьиэ иһэ сылыйбыт, өссө чэй оргуппут уонна хааһы буһарбыт этэ. 

   Аҕам кэпсииринэн, испиискэбит илийэн, бу үүтээҥҥэ испиискэ булбакка, мантан чугас соҕус Дьарааһыннар өтөхтөрүгэр сүүрбүт. Хата “дождевик” диэн салапаан булан бүрүммүт. Тиийбитэ, остуолга испиискэ бөҕөтө сытар үһү, үөрбүт аҕай, арай, арыйталаан көрбүтэ барыта кураанах эбит, абарбыт аҕай, арыый уоскуйан барытын арыйталаан бүтэһик хааттан биир соҕотох маһы булбут. Ону дэлби ыга суулаан, салапааннаан, хоонньугар уктан кэлбит. Хаппыт мастары хомуйан, оһоҕор ыбылы симэн баран, дьэ айыылартан үҥэн көрдөһөн баран умаппыт. Уота күлүбүрэччи умайбытыгар наһаа үөрбүт.

   Онтон дьэ сынньанан, кыратык куурдунан, итии чэй иһэн, сэниэ ылан баран дьиэбитигэр бардыбыт. Мин улахан баҕайы таҥас кэтэн нэһиилэ хаамарбын өйдүүбүн. 

   Аҕам айылҕаҕа сылдьа үөрүйэх буолан ыарахантан толлубат буоларга, бултуурга, балыктыырга үөрэппитэ. Баара буоллар өссө да элбэххэ үөрэтиэ эбит. Чугас дьоҥҥутун харыстааҥ, истиҥ тылларынан үөрдэ сылдьыҥ диэн бу ахтыыбын түмүктүүбүн.

Антон АММОСОВ, ХИФУ ГРФ салаатын устудьуона.