Баайдар эмиэ ытыыллар

Агаша оскуолаттан дьиэтигэр кэлиэн олох баҕарбат. Эмиэ итирик ийэлээх аҕата, онно эбии тэҥҥэ исиһэр дьахталлар, эр дьоннор дьиэни толору мустан, маатыры, табах буруотун, арыгы дьаардаах сытын ортотугар остуол тула олорор буолуохтаахтар. Онон кыыс төһө кыалларынан оскуолатыгар уһуннук сылдьа сатыыр, олох табылыннаҕына, дьүөгэтигэр Тоняҕа тиийэн уруогун ааҕар, аһыыр, бириэмэтин уһата сатыыр. Онтон хайыай, дьиэтигэр син биир тиийээхтиир буоллаҕа. Кини тиийэригэр дьоно син сөп буолан, сорохтор тарҕаһан, сорохтор утуйан, ийэтэ салыбыраан-илибирээн тугу эрэ астаабыта буола сылдьааччы, аҕата мууһун-маһын дьаһайбыта буолан киирэр-тахсар.

Ити быыһыгар ийэлээх аҕата Агашаны олуһун диэн күүскэ таптыыллар, хаһан да мөхпөттөр, атаҕастаабаттар. Санааларыгар кыыстарыгар биллэримээри сарсыардаттан оскуолаҕа барбытын кэннэ арыгылаан саҕалыыллар уонна, син чаһыны көрөллөр быһыылаах, кэлэрин саҕана бэйэ бодолорун тардыммыта буолаллар.

Ол да буоллар Агаша дьоно куруук арыгылыыр буолбатахтар. Син үлэлээх-хамнастаах курдуктар. Аҕата Ыстапаан олохтоох балыыһаҕа харабыллыыр, онон түүнүн хоно барар, ону таһынан күнүс күн өрүү-өрүү баран балыыһа, амбулатория таһын харбыыр, ыраастыыр, оттон ийэтэ Сүөкүлэ онно санитарка. Эмиэ икки хоно-хоно баран сууйан-тараан кэлэр. Дьоно олус чэнчистэр, аһаабат-сиэбэт кэмнэригэр дьиэлэрэ ып-ыраас буолар, остуол хотойорунан ас-үөл бастыҥа астанар.

Агаша дьоно арыгылыахтаах күннэрин эндэппэккэ билэр, ол иһин ол күннэргэ ити оскуолатыттан хойутуур.

Кини дьонугар соҕотох оҕо, кэтэһиилээх мааны кыыс. Кини иннинээҕи убайа, дьонун бастакы оҕолоро икки сааһыгар ыарахан ыарыыттан төннүбүт, онтон биэс сыл буолан баран Агаша төрүүр. Дьоно сүрэх баастаах буолан оҕолорун олус диэн ис-истэриттэн биэбэйдииллэр, таптыыллар, күннээх халлааҥҥа быктарбаттар, бэл, уһуйааҥҥа да биэрбэттэр. Кыыс оскуолаҕа баран син “топ” курдук үөрэнэр, Ыстапааннаах Сүөкүлэ үлэлииллэр. Оччолорго Ыстапаан кулуупка хачыгаардыыр, киэһэ аайы хочуолунайга олохтоох арыгыһыттар мустан көрүлүүллэр, дьиэттэн үүрүллүбүттэр хоноллор, уопсайынан, эр дьон хорҕойор сирэ буолар. Ыал аҕата арыгыттан туора турбат, сыыйа иһэрэ элбээн барар, ол да буоллар сааһыгар сымнаҕаһынан аатырар буолан содуомнаабат, айдаарбат. Сыыйа Сүөкүлэтэ арыгыга убанар, ол да буоллар хайалара да үлэлэригэр хойутаабаттар, үлэ күнүн көтүппэттэр, борогууллаабаттар. Онон тэрилтэлэригэр да, оскуолаҕа да Агаша дьоно арыгылыылларын үгүстэр билбэттэр.

Кыыс 8-9 кылаастарга үөрэнэ тахсыбытыгар дьоно барахсаттар оҕобут улаатта диэн, бэйэлэрэ да сааһыран буолуо, аһыыллара-сииллэрэ аҕыйаан барар. Кинилэр биир баҕа санаалара диэн күҥҥэ көрдөрбүт көмүс чыычаахтарын үөрэхтээх киһи оҥорон, кыһалҕа диэни билбэккэ олох олордун диэн таҥараттан көрдөһөллөрө. Кинилэр оҕолоро дьиэлэнэн-уоттанан, үчүгэй киһиэхэ кэргэн тахсан, сиэн бэлэхтиирин ыраланаллара. Ол курдук да буолбута.

Агаша оскуола кэнниттэн тута үрдүк үөрэххэ киирбитэ. Кыыс үрдүкү кылааска тахсыытыгар хайдах эрэ салайар, дьону тылыгар киллэрэр талаана арыллан барбыта. Ол курдук оскуолаҕа бастыҥнара буолбута, араас тэрээһиннэргэ кылааһын оҕолорун тылыгар киллэрэн, начаас онно-манна кытыннарар этэ. Агаша этэн-тыынан бардаҕына, оҕолор тоҕо эрэ аккаастыыр диэни билбэттэр этэ. Бу оннооҕор учууталлар харахтарыгар быраҕыллыбыта. Агашаттан туох эрэ салайааччы, дьаһал-иһэл, хотун хаан тахсыыһык диэн сылыктыыллара.

Кыыс үөрэнэ сылдьан ол-бу атыылыыр ситимнэргэ киирэн, үөрэҕин да умнан барбыта. Өйө-санаата тугу эрэ атыылаан, эргинэн харчы оҥоруу, омук сириттэн сакаастаан ылан ону батарыы, өссө эбиитин “сетевой” диэн ыарыы кэлэн, дьону онно угуу, киллэрии саҕаламмыта. 90-с сыллар бүтүүлэригэр Саха сиригэр биир улахан хампаанньа атаҕар туран киирэн барбыта. Агаша онно биир бастакынан киирэн, дьону аһатар, кэрэ, тупсаҕай оҥорор кулууптары арыйан, онно хаһаайка буолан, өрөспүүбүлүкэ хас да улууһугар туочукалары арыйталаан, олох аҕыйах сыл иһигэр, этэргэ дылы, иирэ байбыта. Ол кэмнэргэ бэйэтин ханыылыы, эмиэ киирбит-тахсыбыт, эрбэҕин иһигэр сэттэтэ эргийэр, сытыы-хотуу киһини кытта билсэн, таптаһан ыал буолбута. Күтүөтү дьонугар билиһиннэрэ тахсарыгар омук күндү массыынатынан айаннаабыттара, этэргэ дылы, кини дэриэбинэтигэр биир да онно ханыылыы массыына суоҕа. Биллэн турар, Агаша дэриэбинэтигэр кини “соратниктара” эмиэ бааллара, онон хотуннара кэлэрин истэн олус бэлэмнэммиттэрэ, долгуйбуттара. Кыыс ийэлээх аҕата эмиэ хомунан-иминэн, остуол хотойорунан астаан, күтүөттэрин күүппүттэрэ. Агаша кыаҕыран, харчыланан баран, бастатан туран, дьонугар сабыс-саҥа дьэндэйбит дьиэ туттаран биэрбитэ. Онон кими да кыбыстыбакка көрсөр дьиэ-уот, мааны олбуор, сылаас гараас барыта баара. Били балыыһаларыттан уураппыта, аҕата Ыстапааҥҥа аралдьыйдын диэн сылгы үөрэ атыылаһан биэрбитэ, ийэтэ Сүөкүлэ дьиэҕэ олорор, ас астыыр, кулуупка араас куруһуоктарга, мустууларга сылдьар мааны хаһаайка буолбута.

***

Билигин Агаша икки уоллаах, биир кыыстаах элбэх оҕолоох, сиэннэрдээх баай олохтоох дьахтар. Харчы диэтэххэ хаһыытыыр харчы, үөгүлүүр үп, хас да дьиэ-уот, массыына барыта баар. Ол эрэн, билигин кэлэн санаатаҕына, кини суох буолар түбэлтэтигэр, анараа дойдуга тугу да илдьэ барбат, этэргэ дылы, хаһар ииннэрин миэтэрэттэн да ордугу эбэн биэриэхтэрэ суоҕа. Хара үлэһит, хамначчыт, дьиэтэ-уота суох киһи буоллун эбэтэр кини курдук мөлүйүөнүнэн харчылаах хотун буоллун, бары биирдик көмүллэллэр, атаарыллаллар. Агафья кэлин ол туһунан элбэхтэ саныыр буолла. Тоҕо диэххит? Тоҕо диэтэххэ абааһы, кырыыстаах хамсык ыарыыта кини тапталлаах төрөппүттэрин утуу-субуу илдьэ барбыта. Онно буруйдаах Агаша бэйэтэ, ыалдьыбытын билбэккэ, дьонугар тахсан сыһыарбыта. Барахсаттар, олус күүскэ ыалдьан, бииргэ балыыһаҕа киирэн бараахтаабыттара. Аны туран ыал буолбут икки уола иһээччи буоланнар, кийииттэрэ хардары-таары арахсан бардылар. “От жира бесятся” диэн итини этэн эрдэхтэрэ. Туох да бэлэмҥэ улааппыттара, хара үлэ диэни билбэккэ омук сиринэн үөрэҕи сырса сылдьыбыттара. Билигин сиэннэрин да көрөрө ахсааннаах. Күҥҥэ көрдөрбүт соҕотох кыыһа Швейцарияҕа олорор, кэргэн, оҕо суох, кэлэр да санаата суох. Оскуоланы бүтэрээтин кытта мааны сиргэ үөрэттэрэ ыыппыта, ол айыыта онон. Тэйдэ, барда, бырахта. Кэргэнинээн ат эккирэтэр дьиэҕэ ыраах-ыраах толугураһа сылдьаллар. Санаалара түһэн, үөрүүлээх сонуннара да суох. Бизнестэрэ бэйэтэ үлэлиир, кинилэр салайан, дьаһайан эрэ биэрэллэр.

Баайдар эмиэ ытыыллар диэн маны этэн эрдэхтэрэ. Ый аайы сүүһүнэн тыһыынча сиэптэригэр түһэр да, ханна да ыытар, туттар наадалара суох курдук. Саха санаабыта барыта баар. Арай бу кэнники кэмҥэ Агафья эдэрбиттэн син харчылаах, үптээх эрээри, төрөппүттэриттэн ураты ханна да дук гымматах, кимиэхэ да көмөлөспөтөх эбиппин диэн толкуйдуура элбээтэ. Үтүөнү оҥоруу үс бүк эргиллэр диэни оччолорго долоҕойугар хоннорботох эбит. Син дьон көрдөһөрө ээ, ыалдьыбыт дьонугар, күрэхтэһиигэ бириискэ, дойдутугар ыһыахха. Суох, хараҕа бүөлэнэн дуу, хайдах дуу, көмө уунар диэни билбэт эбит этэ. Билигин дьэ бу өйдөнөн, ол көмө оҥорботох, кыһалҕалаахха утары уумматах буолан, олоҕо маннык огдолуйда дуу диэн саныыр, толкуйдуур буолла. Онтон эмискэ хараҕа аһылла түһэн, дойдубут туһугар диэн быстах хомуурга барбыт уолаттарга, бааһырбыттарга, кинилэр төрөппүттэригэр көмөтө оҥоруохха диэн биллэриилэри көрдөөн барда. Онтон таах мээнэ быар куустан олоруохтааҕар Волонтердар штабтарыгар баран үлэлэһэр эбиппин диэн саныы түстэ. Ол кэннэ дойдутугар баһылыкка эрийэн, төрөөбүт нэһилиэгэр туох көмө наадатын, Саҥа дьылынан кыаммат ыалларга бородуукта ас наборун, оҕолорго бэлэх оҥоруом этэ диэн испииһэк көрдөөтө, астаах-үөллээх массыына ыытыах буолла.

Дьэ ити кэнниттэн хайдах эрэ тута чэпчии түстэ, Саҥа дьыл абылаҥар куустаран кэлиэх-барыах, үөрүөх-көтүөх санааланна. Ол курдук штабка бараары таҥна-симэнэ, тула холоруктуу сырыттаҕына төлөпүөнэ тырылаата, арай мааны кыыһа Феклушка саҥата: “Маамаа, эһигини наһаа аҕынным, кэргэн тахсан эрэбин, Саҥа дьылга иккиэ буолан тиийиэхпит”, - диэн санааҕа-онооҕо баттатан кэбирии сылдьар ийэтигэр өлбөт мэҥэ уутун курдук сылааһынан, сырдыгынан сыдьаайан киирэн, Агаша саҥарбат да буолуор диэри хараҕыттан уу-хаар баһа, биир кэм төлөпүөнү ууруу олордо.