Алампаттан саҕалаан

1926 сыл сэтинньи 2 күнүгэр Саха АССР обкомун уурааҕынан "Чолбон" сурунаал төрүттэммитэ. Сурунаалы Саха АССР Үөрэҕириигэ наркомата уонна "Саха омук" култуурунай-сырдатар уопсастыба тэрийэн таһаарбыттара.

Саха литературатын төрүттэ-эччилэртэн биирдэстэрэ А.И. Софронов-Алампа бастакы эрэдээктэр быһыытынан сурунаал сайдар суолун тосхоллорун уурбута. Онтон ыла "Чолбон" сурунаал саха уус-уран литературатын, искусствотын уонна култууратын сырдатан, саха суруйааччыларын бастыҥ айымньыларын, нуучча уонна омук литератураларын чулуу үлэлэрин тылбааһын саха ааҕааччытыгар тиэрдэр бигэ далаһаҕа кубулуйбута номнуо 95 сыл буолла. Бу кэм устата “Чолбон” сурунаалга Алампаттан, Ойуунускайтан, Күндэттэн саҕалаан үгүс көлүөнэ саха суруйааччылара үлэлээн-хамсаан, айымньыларын бэчээттэтэн кэллилэр.

“Чолбон” сурунаал төрүттэммит историята 1922 сыл муус устар 27 күнүгэр ылыллыбыт Саха Автономиятын кытары быһаччы ситимнээх.  Оттон оччотооҕу Саха уобалаһа өрөспүүбүлүкэ быһыытынан статустаммыта бүгүҥҥү күҥҥэ саха норуотугар сүҥкэн улахан суолталаах. Саха Автономнай Сэбиэскэй Социалистическай Өрөспүүбүлүкэтин (Саха АССР) төрүттээбит саха чулуу дьоно М.К. Аммосов, П.А. Ойуунускай, И.Н. Барахов, В.В. Никифоров-Күлүмнүүр сыралаах үлэлэрин, күүстээх туруорсууларын түмүгэр Саха Автономията баар буолбута. Үүнэр көлүөнэ ыччакка тоһоҕолоон, устуоруйаҕа хайдахтаах курдук суолталаах үлэ оҥоһуллубутун саха билиҥҥи интэллигиэнсийэтин биир тутаах бэрэстэбиитэлэ, «Чолбон» сурунаал бас эрэдээктэрэ, Саха сирин Суруйааччыларын сойууһун бэрэссэдээтэлин солбуйааччы, кыраайы үөрэтээччи Гаврил Андросов САССР төрүттэммит устуоруйатыгар көрүүлэрин, САССР кытары быһаччы ситимнээх 95 сааһын бэлиэтиир “Чолбон” сурунаал үлэтин туһунан  үллэстэр.

Саха Автономнай өрөспүүбүлүкэтин тэриллиитэ: земство

— Саха сиригэр гражданскай сэрии уота күүдэпчилэнэ турар кэмигэр Саха Автономнай өрөспүүбүлүкэтэ тэриллибитэ. Бу биир күнүнэн быһаарыллар ыраас илиискэ илии баттааһын буолбатах этэ. Сүрдээх уустук умсулҕаннаах, мүччүргэннээх түгэннэрдээх, киһи тыына толуктаах даҕаны, бэйэтэ эпопея буолар. “Автономия” диэн тыл оччотооҕу кэмҥэ саха интэллигиэнсийэтин (билиҥҥи саха элиитэтин) өйүгэр-санаатыгар буһуута хаһааҥҥыттан саҕаламмытай диэн боппуруос турар. Мин бу боппуруоһу биир кэмҥэ үөрэтэн турардаахпын. «Сахаларга култуурунай автономия баар буолуохтаах» диэн эппит дьонунан, 1917 с. олунньутааҕы өрөбөлүүссүйэ кэнниттэн Василий Васильевич Никифоров-Күлүмнүүр, Алексей Дмитриевич Широких, Гавриил Васильевич Ксенофонтов, Роман Иванович Оросин, Семен Андреевич Новгородов буолаллар. Кинилэр оччотооҕу Саха сирин экэниэмикэтэ тутулуга суох буолуутун, оччотооҕу кэм түөрт таһымнаах бэйэни салайыныытын — земство нөҥүө көрөллөрө. Земство ол саҕана Арассыыйаҕа балачча сайдан эрэр, Сибииргэ саҥа киирэн эрэр билиҥҥинэн бэйэни салайыныы — муниципалитет көрүҥэ буолар. Ону сөптөөх хайысха диэн биһиги дьоммут хаба тардан ыланнар, хотугу уокуруктартан ураты Дьокуускай уокурукка – билиҥҥи киин улуустары, Бүлүү уокуругар уонна Өлүөхүмэ уокуругар киллэртээбиттэрэ. Земство таһыма  — нэһилиэк, улуус, уокурук уонна уобалас этэ. Уобалас земскэй быраабатын бэрэссэдээтэлинэн Күлүмнүүр талыллан үлэлээбитэ. Ол таһынан култуурунай автономия диэн тылы көтөхпүттэрэ уонна ити идиэйэҕэ киллэрэр Арассыыйаҕа федеративнай тутул баар буолуохтаах диэн, Саха федералистарын трудовой сойуустара саха интэллигиэнсийэтин бэлитиичэскэй баартыйатын тэрийбиттэрэ. Ол 1200 чилиэннээҕэ, оччотооҕу кэмҥэ сүрдээх улахан бэлитиичэскэй  күүс этэ. Ол саҕанааҕы казахтар аатырбыт “Алаш-Орда” баартыйалара 500-600 эрэ чилиэннээҕэ диэн чинчийээччилэр бэлиэтииллэр. 1919 c. ахсынньытыгар Сэбиэскэй былаас тулхадыйбаттык олохтоммута.

«Оруоһун саагабара»

1920 сыллаахха баартыйата суох интэллигиэнсийэ бөлөҕүттэн губревкомҥа сир оҥоруутун отделын сэбиэдиссэйинэн олорбут Роман Иванович Оросин автономия диэн боппуруоһу көтөхпүтүгэр, оччотооҕу бэлитиичэскэй  былаас уонна бэлитиичэскэй быһыыны-майгыны кэтээн көрөччү ЧК-лар бастаанньа оҥоруутугар буруйдаабыттара. “Оруоһун саагабара” диэн ааттаан 1920 с. атырдьах ыйыгар Дьокуускайга дьыала тэриллэн, саха интэллигиэнсийэтин чулуу бэрэстэбиитэллэрэ: Күлүмнүүр, Роман Оросин, Гавриил Ксенофонтов, Семен Новгородов, Георгий Ефимов, Илья Прядезников дьыалаҕа эриллибиттэрэ. Онно Емельян Ярославскай орооһон, кинилэр репрессияламмакка соҕуруу ыҥырылланнар, онно тиийэн ырааһыраннар Омскайга баар Сиббюро уонна Сибревком диэн бүтүн Сибиири дьаһайар дьаһалталарга тиийэн көрүллүбүттэрэ.

Ойуунускай дакылаата

Сибревком иһинэн Сибнац диэн Сибиир норуоттарын дьаһайар отделга Саха подотдела тэриллибитэ. Ол кэмҥэ Ойуунускай Омскайга тиийэн Саха подотделын салайбыта. Уонча саха үөрэхтээҕэ түмсэннэр автономия тэриллиитин, конституция барылын, судаарыстыбаннаска сыһыаннаах докумуоннары оҥорууга үлэлээбиттэрэ. Ойуунускай Сиббюро улахан мунньаҕар эттээх-сииннээх дакылаат оҥорон, Саха сиригэр экэнэмиичэскэй автономия баар буолуохтаах, өрөспүүбүлүкэ иһинээҕи баайтан-дуолтан өрөспүүбүлүкэ бэйэтин бүддьүөтүнэн хааччыныахтаах диэн улахан суолталаах этиини оҥорбута. Кинини биир өйдөөх-санаалаах дьон, Исидор Барахов, Максим Аммосов, Степан Аржаков өйөөбүттэрэ: Омскайтан саҕалаан Дьокуускайынан, Москванан сүрдээх элбэх үлэ-хамнас барбыта. 1922 с. саҕаланыытыттан автономия кэлэр сибикитэ биллэн барбыта, дьон бэлэмнэнэр үлэни ыыппыттара. 1922 с. муус устар 27 күнүгэр Бүтүн Арассыыйатааҕы киин ситэриилээх кэмитиэтин декретинэн Саха Автономнай өрөспүүбүлүкэтэ тэриллибитэ. САССР ревкомун бастакы бэрэссэдээтэлинэн уонна быстах кэмнээҕи совнарком бэрэссэдээтэлинэн П.А. Ойуунускай талыллан үлэлээбитэ.

ВЯОНУ

Ити кэмҥэ Уһук Илиҥҥэ Сибииргэ гражданскай сэрии бара турара. Сэбиэскэй Арассыыйа Японияны кытары сэриигэ кииримээри, 1920-с сс. бэлитиичэскэй  оонньуулар түмүктэринэн Уһук Илиҥҥи өрөспүүбүлүкэ диэн ааттаах (билиҥҥи Улан Удэттан саҕалаан Илиҥҥи Бурятия, Чита, Хабаровскай, Амурскай, Владивосток, Камчатка холбоһон) туспа судаарыстыба буолан олороро. Онно монархистар, хомуньуустар, эсердэр да бааллара, демократическай тутуллаах судаарыстыба этэ. Устуоруйа кэрэһилииринэн атамаан Семенов көмөтүнэн Буряттарга автономияны биэрбиттэрэ. Онтон кыбыттаран сэбиэскэй былаас Уда өрүс арҕаа өттүнээҕи буряттарга автономияны биэрэргэ күһэллэр. 1921 с. Ньылхаҥҥа буолбут Сэбиэскэй былааһы утарааччылар мунньахтарын бэрэстэбиитэлэ эсер Петр Куликовскай 1922 с. саҕаланыытыгар Владивостокка тиийэр. 1922 с. кулун тутар бастакы аҥаарыгар Чурапчыга буолбут Сэбиэскэй былаастан босхоломмут Саха уобалаһын сийиэһэ ВЯОНУ (временное якутское областное народное управление) диэн Георгий Семенович Ефимов бэрэссэдээтэллээх бырабыыталыстыбаны тэрийбиттэрэ. Кинилэр «Урукку Арассыыйа империятын үрдүнэн сэбиэскэй былааһы утары охсуһар бары бырабыыталыстыбалары билинэбит, бииргэ охсуһабыт» диэн позициялаахтара. Бу ВЯОНУ бэрэстэбиитэлэ Петр Яковлев арыый хойутуу эмиэ Владивостокка тиийэр. ВЯОНУ тэриллиитигэр киин улуустар делегаттара, Бүлүү, Верхоянскай уокуруктарын бэрэстэбиитэллэрэ кыттыбыт буолан чахчы легетимнэй судаарыстыбаннай тэриллиини үөскэппиттэрэ.

Саха киин ситэриилээх кэмитиэтин тэриллиитэ

Оччотооҕу хомуньуустар салалталара ону көрө олороннор Саха уобалаһыгар автономияны биэрэргэ тиэтэйбиттэрэ. Автономияны туһанан Аммосов, Ойуунускай уонна Барахов үрүҥнэргэ сылдьар саха дьонугар амнистияны биллэртэрэн бастаанньыстар хамсааһыннарын мөлтөппүттэрэ, дьону-сэргэни хаан тохтуутуттан быыһаабыттара. 1922 с. ахсынньы бүтэһик күннэригэр, 1923 с. тохсунньутугар Дьокуускайга Бүтүн Саха сиринээҕи сэбиэттэр учредительнай сийиэстэринэн Саха Автономнай өрөспүүбүлүкэтин бигэргэппиттэрэ. Саха киин ситэриилээх кэмитиэтэ диэн билиҥҥинэн парламент уонна бырабыыталыстыба өрүттэрдээх тэрилтэ тэриллибитэ. Бэрэссэдээтэлинэн Ойуунускай талыллыбыта. Саха киин ситэриилээх кэмитиэтэ Совнарком чилиэннэрин тэрийэн бигэргэппитэ, бастакы бэрэссэдээтэлинэн Исидор Барахов талыллыбыта. Автономия кылгас кэмнээх эпопеята итинник.

Бу сабыытыйа саха омугун судаарыстыбаннаһын иккис түһүмэҕин түстээбитэ. Тоҕо диэтэххэ, история наукатын доктора Анатолий Алексеев миэхэ биир интервьютугар «өбүгэлэрбит Саха сиригэр судаарыстыбаннас элеменнэрин илдьэ кэлбиттэрэ» диэн бэлиэтээн этэн турар. Кэлин 90-c сыллардааҕы суверенитет ылыныыта, мин санаабар, иккис түһүмэх салгыы сайдыыта буолар.

Саха инники кэскилэ

Арассыыйа иһинэн Саха Өрөспүүбүлүкэтэ тэриллибитэ 100 сыла туолуута саха омук өйө-санаата, тыла-өһө, култуурата судаарыстыбаннай тирэхтэрэ – барыта бу 1922 сыллааҕы улахан хамсааһыннартан үөскээбитэ диэн бэлиэтээн этиэхтээхпит.

Сүүс сылын кэнниттэн биһиги, аттаран, анааран көрөр билиҥҥи саха интэллигиэнсийэтэ, саха суруйааччылара өйү-санааны дьоҥҥо-сэргэҕэ тиэрдэр ытык иэспит дии саныыбын. Бу хайысхаҕа үлэ-хамнас барар. Биһиги салалтабыт, бэлиитиктэрбит, судаарыстыбаннай диэйэтэллэрбит интэллигиэнсийэ ырытан, арааран биэрбитигэр кыттыһаннар уопсай норуот сайдыытын идеологиятын, концепциятын оҥоруохтаахтар дии саныыбын. Тоҕо диэтэххэ, аан дойду саҥа хайысханан сайдар, кыраныыссалар суураллан иһэллэр. Интэриниэт нөҥүө биир өйгө-санааҕа, ситимҥэ киирдэ. Саха сирэ наука, тиэхиньикэ сайдыытын үчүгэйдик баһылаан иһэр биир эрэгийиэн быһыытынан саҥа дьиҥи сөпкө өйдөөн, ылынан инники сайдыыбытын торумнаатахпытына суураллан хаалбакка, төрүт үгэспитин, сиэрбитин-майгыбытын, тылбытын-өспүтүн тутан хаалыахпыт дии саныыбын.

САССР 100 сааһын көрсө 95 сааһын бэлиэтиир

Төрүт өйө, ийэ санаата, олоҕун укулаата аныгы кэм ирдэбилинэн уларыйар эргииригэр үктэммит, судаарыстыбаннас саҥа суолун тыырбыт саха омук киһи аймах эйгэтигэр бигэтик өтөн киирэригэр, тус ыырын булунарыгар өбүгэ үгэстэрин сэргэ, саҥа ньымаларга эрэ тирэннэҕинэ табыллара. Саха омук тумус туттар дьоно Василий Никифоров–Күлүмнүүр, Өксөкүлээх Өлөксөй, Алампа Софронов, Былатыан Ойуунускай уо.д.а. ол уларыйыылар мөҥүөннэригэр өбүгэ духуобунай баайыгар тирэнэн литература, бэчээт, искусство, култуура, наука хайысхаларыгар аан бастакы хардыылары оҥорбуттара, саҥа үгэстэр эркээйилэрин охсубуттара. Кэм-кэрдии көрдөрөрүнэн, оччотооҕу саха үөрэхтээхтэрин бастыҥ дьулуурдарын түмэн, үйэлээх үтүө үгэскэ кубулуйан бар дьон барҕа баайын үөскэппит «Чолбон» сурунаал феномена үөскээбитэ. Сурунаал 1926 сыллаахха төрүттэниэҕиттэн ыла саха омук түһүүлээх-тахсыылаах дьылҕатын ындыы гынан тэҥҥэ сүксэн, Гражданскай сэрии бүтэһик долгуннарын, хас эмэ хаттыгастаах репрессиялар балаһаларын, Аҕа дойду Улуу сэриитин уонна кинилэргэ ытарҕа буолбут сут-сутурҕан дьыллары уҥуордаан, хаһыҥҥа да хаарыйтардар, этиҥҥэ да эллэттэр, силлиэҕэ да эрилиннэр, Өксөкүлээх Өлөксөй ойууна эппитинии «дьүһүн кубулуйан да туран», «Кыһыл ыллык», «Уус-уран литература», «Хотугу сулус» ааттарынан тиһигин быспакка бэчээттэнэн испитэ. Итиэннэ төрүт аатын төннөрөн – «Чолбон» буолан, саха дьонун сырдатар, сирдиир аналын күн бүгүҥҥэ диэри сөҕүрүйбэккэ толорор. Билигин эрэдээксийэ былыт саппыт былыргытын таба сырдатарга, айыллар аныгыны сырдык аартыкка туһулуурга дьулуһан, саха духуобунай култууратын, саха искусствотын, саха уус-уран литературатын барҕардар соругу кыһалҕа оҥостон, аныгы олох тэтимигэр уонна ирдэбилигэр сөп түбэһэн, ол эрээри төрүт үгэс ыырыттан тахсыбакка үлэлиир-хамсыыр, айар-тутар. Биһиги ол үлэбитигэр саха бастыҥ суруйааччыларын, кириитиктэрин, учуонайдарын, суруналыыстарын, кыраайы үөрэтээччилэрин түмэргэ, сомоҕолуурга, кинилэр айар үлэлэрин бар дьоҥҥо тиэрдэргэ, киэҥ эйгэҕэ тарҕатарга кыһаллабыт.