Ааннар

Түүҥҥү чуумпуну уйгуурдан биирдэ эмэ “лап“ гына сабыллар тыастан ким соһуйуой. Тыа сиригэр баҕас холкугун ээ. Барыта хараҕыҥ ортотугар күнтэн күн уу долгунунуу устарын быһыытынан үйэ тухары билэн кэлбиккиттэн тоҕо да соһуйуоҥуй? Хайдах дорҕоону таһааран хаахыныыр дуу, кыыкыныыр дуу иэччэх бэлиэ тыаһыттан сэдиптээн, аллараа диэки ампаар дьиэлээх Арамаан хаһаайын чэпчэтинэ тахса сылдьарын сэрэйбэккэ да эккинэн-тириигинэн билэҕин. Онуоха чаһыта да суох хас чаас буолбутун кытта таайыахха сөп ээ. Ол быыһыгар бу сырыыга тоҕо эрэ бэрт уһуннук хаакынаабыт соҕуруу сэсиэттэриҥ түүҥҥү сырыыларын туоһутун — аан дьиэлэрин тыаһын уугар аҥаарыйбычча атыҥыраан турдаххына эмиэ көҥүлүҥ.

Арҕаа диэки ыалларыҥ тыаһа суох кэлииккэлээхтэрин аанньа,  күүлэлэригэр төттөрү-таары сыбыытыыр кэмнэригэр балачча лабыргыыр “ыарыылаах“ ааннарын абааһы көрөн да биэрэҕин. „Туох баһаамай, хаһан итинтилэрин көннөрөн абырыыр баҕаккаларай?!“ - диэн саҥата суох ууҥ быыһынан хабырынан эрэ кэбиһэҕин...

Оттон бэйэбит киирэр-тахсар, күнү быһа суксуруһар, ааттаах мааны кырааскалаах ааммыт? Туох тыастаах-уустаах кэлии буолуой? Санаабытыгар, биһиэниттэн ордук сылаас тыыннаах, сэмэй тыастаах бэтэрээнэн эргин суохха дылы. Ол кырдьык буолуо дуу?

Баҕар буолуо даҕаны. Ити эрээри бүгүн мин ону ырытымыым. Сахалыы сэмэй бэйэлээхпин умнубакка, сиэр быһыытынан бэйэ киэнин кистии тумнан, арыый да атыттары ырыыппалыым.

Холобур, куоракка буоллаҕа ээт, кэлии кэрэтэ, аан арааһа! Саҥа сыл үүнэрэ субу аҕыйах хонук хаалан, сиэлии-хаамыы, бэлэх көрдөнөн элэстэнии түбүгэ киһи аайыны сыллата сылаппат. Ырдьаччы сылайыаххар диэри хас-хас ааны арыйан, төһө кирилиэһи дабайан, халыҥ сонноох тиритии-хорутуу буоларын билбит баҕайыбыт буолбаат?

Онон, Эргэ сылга түспүт өлгөмө суох хаар килэриппит суолунан куорат киинин быһыах. Субу уотунан-күөһүнэн дьиримнээбит көбүс-көнө ууллуссанан оргууй хааман иһиэх эрэ. Сылдьар кэммит ураты, киһи наһаа наҕылыйа дьаарбайбат, дьагдьатар  дьыбардаах, биллэ сөрүүн соҕус ыкса күһүнэ, тоҥоруу сатыылаабыт, хаар суорҕаны хатаҕалаан, тымныыттан харыстаан, хаттык кэриэтэ окко-маска сабыта быраҕаталыыр кыһын саҕаланыыта ааспыта быданнаата диэххэ. Ыксамыр хаар-самыыр кэнниттэн хам тоҥмут эрээри, кэлии-барыы элбэҕиттэн саллан, ыбылы суураллыан сылаас кыраадыһа чуут тиийбэккэ таһы-быһа туймааран, кылабачыйыар диэри килэккэйдэммит суоллаах эбитин уллуҥах барахсан уталыппакка билэр эбит.

Баран иһэбит. Ок-сиэ ньии! Хайа, бу халҕаммыт иҥсэлээх киһини санаппыт! Киэҥэ-куоҥа, төһө да халҕаһа анньыллан аастын, билэн көрүө суох көрүҥнээх эрээри, дэлэгэй соҕустук тиэрэ тэлэллибит омунугар уҥа-таала сабыллан биэрбэт мөдөөн сырыылаах эбит буолбаат?! Үкчү хаһаайына, баай-талым өйдөөх, эргиэн эриэн-бараан ыырыгар эдэриттэн мускуллубут, эгэлгэ табаары кууһунан атыылыыры кытаанахтык баһылаабыт хамырсаан Хабырыыс курдук.

Оттон бу барахсан ыгым бэйэлээх хотуна, Ыныкчаан ытыктабыллаах ыалын кыыһа Ылдьыынаба Кылаабаны санатар. Кыбычаах соҕус аан. Сүүнэ тутааҕыттан ылан, халтарыйбат баҕаттан ыга тутуһаат, сэниэҥ муҥунан быыппаста түһээт, соҕотохто тиэрэ тардан арыйар ааныҥ саатар анараа өттүттэн өчөһөр, өрө баран өһүллүө суох өрөбүл муокастаах. Онон, баҕар-баҕарыма, арыйаргын сатаа-сатаама, син биир кыбыллымаары кыччыы сатаан, кырыыгынан кылыйбытынан киирэн кэлэҕин.

Саҥа үйэни, сонун сатабылы батыһан, сылайан сылба эстэрин соторунан бэттэх билбэтэх көрүҥнээх, өстүөкүлэ таас үрдүлээх уонна оннук быыһык салбахтардаах, биир да түгэҥҥэ тохтоон эйигин күүттэрэн эрэйдээбэт, миэлиҥсэлии мэлийэр аныгылыы аартык! Кэмэ суох киһини эрийэн ылаат сонно мэлис гыннарар, эй-ээх суох, сэниэлэрин быспакка, бэрт судургутук  суулуу тутаат, соҕотохто иһирдьэ диэки дьүккүс гыннарар албастаах диэтэҕиҥ! Сөп ээ, хотунан-соҕуруунан эргийэн, киһи үөйбэтэҕин үрэх баһыгар кытта үтэйэн илдьэр кыахтаах төбөлөөх, күүстээх мэйиилээх барахсан биһиэхэ бэлэҕэ бу эбит!

Итиниэхэ холоотоххо, алаатыгар, тэбиик ынаҕы санатан, бу аан бугуһуйан түһэн! Эчикийэ, нэһиилэ, сыыһа туттарбыт курдук, кыбыс-кытаанах халҕаны дьэ арыйан, инниҥ диэки дьөгдьөрүс гыннаргын эрэ, күүтэн турбуттуу, кэннигиттэн сырсан кэлэн охсон-тэбэн саайара тугун сүрэй? Киһи бары кэннин хайыһан туох кэлэн тэппитин була сатыыр, “ким баарый, манна» диэн саҥа аллайар.

Тымныы тыалын буолуо дуо, тыынын да чугаһаппат соруктаах дьикти аан аара эмиэ баар. Сөрүүнү сөбүлээбэт, тоҥорору таптаабат, ону барытын бычарыппакка таһырдьа төттөрү үүрэн, көймөстүбүт сып-сылааһынан сабыта үрүтэлиир дьээбэлээх кэлии, киирэн иһэр дьагдьайбыт дьон санааларыгар, абыраллаах албастаах. Хаарыаны... маннык халҕаны муус-кырыа быыһынан кытаанахтык хам тоҥон, сарсыарда аайы арыллан биэрбэккэ тэбиэлэтэн да биэрэр сүөһүлэрим барахсаттар хотонугар илдьэн туруоруннахпын даа диэх курдук...

Оо, оттон бу тугуй? Айабы-ын! Таһыгар сэргэни санатыахтыы атын омук сиэдэрэй холуонналарыгар холоонноох туус маҥан баҕаналар кэчигирээбиттэр. Киириэхтээх сириҥ үрдүк бэйэлээх кирилиэс муҥур уһугар килбигийэри билбэттии кылбайан көстөр, киһиэхэ барытыгар, солотуттан, дуоһунаһыттан, иллэҥиттэн, талымаһыттан тутулуга суох „киириҥ ээ“ диэн имнэммиттии, эҥин бэйэлээх уоттарынан чыпчыҥныыр. Бачча кэрэ көстүү кими угуйбата баарай? Ити аартыгынан аастахха туох аанньалга дуу, аанньалаахха дуу анньыллан тиийиэҥ буолуой? Ким билээхтиэй. Бэйи эрэ, сонумсах санаа, уоскуй, киириэх, таарыйан ааһыах!

...Пахай, куһаҕан буоллубут, мөкү быһыыланныбыт. Бары даҕаны, солотуубутуттан тутуллубакка эрэ тиэрэ таһылынныбыт, тарас гынныбыт... Туохтан?! Тоҕо? Паха-ый!  Бу бэйэлээх мааны кирилиэспит биһиги эҥээр букатын табыгаһа суоҕун табаарыс дьиэлээх-уоттаах, саарбах сололоох салалта сатаан тиэрдэн өйдөөбөтөх буолбат дуо. Мааны мыраамар таас тас кылабачыгаһа бэрдин аанньа, биһиги боолдьох уллуҥмутугар, эрэһиинэ тиҥилэхпитигэр тугунан да барсаахтыай? Хобулуктааҕы холоруктатар, унтуулааҕы уста-таары үктэннэрэр, хаатыҥкалааҕы халтарытар, саппыкылааҕы сарылатар, олооччулааҕы олдьу тэбиннэрэр, бачыыҥкалааҕы бурҕас гыннарар... баһаам да „сатабыллаах“ сордоох кирилиэс. Киирбэтэх киирдин! Саатар, сыччах тэрэпиискэ да сыыһын быраҕан, боруокка диэри бадьаалаппатах баҕайылара буолбат даҕаны!

Оттон бу барахсан бэркэ да сылайаахтаабыт. Харчы хаамара бытаарбыта, хаһаайын хараҕа халҕаныгар хатамматаҕа ырааппыта, хараҥаҕа харбыалаһан хантан да тутаахха таба тайаммат дьылҕаҥ дьиҥнээх туоһута. Аан быыһынан уот кыламныыра ыраах ыыспаны санатар. Ситэри сабыллыах кыаҕыттан тахсыбыта быданнаабыт барахсан бытырыыс курдук буолуор диэри аалсар сирэ сороломмута сүрүкэтин. Иһирдьэ баар дьаһайааччылар-үлэһиттэр барбах эрэ барыҥнаһаллар, илбириискэй ааннарыгар, хайдах эрэ ханыы тардыспыттыы, хаҕыс соҕус сэбэрэлэрэ киирбит киһини күлэ-үөрэ угуйа ыҥырартан  ырааппыт... Буолааччы. Бары байыахтара дуо, балыйтарар, баһыйтарар диэн билиҥҥи да үйэҕэ баһаам буолаахтыа.

Тыый, тутаах диэни таарыйыаҥ эрэ кэрэх, чаччыгыныар ырыатынан өрө чычыгырыы түһэр, чуораанынан лыҥкыныыр, чэпчэки ыйааһыннаах, чараас киэптээх, кыра үктэллээх үчүгэй да аан. “Чып» гынан иһирдьэ киирэн, ону-маны одуулаһан, оччо суолталааҕы атыыласпатаргын да, аныгы сырыыга, бука, бу мантан, туох эрэ дьоһуннааҕы булгу булан, астынан атыылаһан барыах кистэлэҥ санаа, сэрэйэр иэйии иитиэхтэнэ оонньуур. Соннук чэпчэкитик дыгыйан, туох да моһоло суох таһырдьа ыстанаҕын, салгыы ойоҕун.

Эргэрбит эрэйдээх. Былыргыттан бары моһолу мин буолан туораабытым диэхтии, бэрт дьиппиэнник, нүһэр бэйэтэ  эрэллээхтик тук курдук сабылла охсор, таһырдьаттан холкутук тардыллан иһирдьэ аһарар,  лып-лап кэлии дьоһун лааппыга аартык буолан билигин да тураахтыыр. Арааһын көрүүй, аһара элбэх илии тутуспутунан баай бөҕө туруктаах тутаах, билигин да бөҕө-таҕа, кыраҕа туллуо суох кыахтаах. Алҕас атаҕынан тирэнээччи  тэбитэлээн ааспытын, быһыыта, таһаҕастаах өттө тутуурун сыҥаһаҕа кытаанахтык кыһарыйа саайан, тыастаахтык таарыйталаабытын кытта ааттаахтык тулуйан кэлбитин алларааҥҥы эмтэрийбит оһуордара, сынтарыйбыт киэргэллэрэ туоһулуурга дылылар.

Аны диэ, ааркалыы быһыылаах, икки өттүнэн тэлэллиэх былааннаах дэлэгэй соҕус ааны көр, итэҕэй да сымыйарҕаа, харыҥ күүһэ ончу көҕүрүө диэн саараама. Сыччах чугаһаан кэлбит суугуҥҥун “билэ“ сытар билиҥҥи „өйдөөх“ аан бииһин ууһа бастаан утаа соһутуо ээ. Сэмээр тутаах сыыһа ханна сааллыбытын хараххынан көрдөөн ол-бу диэки көрүөлээн эрдэххинэ, били кэлииҥ бэйэтэ сыыйылла арыллан, икки өттүгэр ханна ньимис гыммыта биллибэккэ сэлэллэн биэрэр буоллаҕа үһү! Соннук, туох да тыаһа-ууһа суох кэннигиттэн сабыллыбыта эрэ баар буолуо, таһырдьаттан киирсэн иһэр тымныы салгыҥҥын бүөлүү түһүө.

Оо, дьэ! Эриэккэс да баар эрээри, эгэлгэҥ да эриэхэлээх. Дьиэ муостатыгар хото тэлгиир хаапыл хаппырыыс муосталарын таһыттан киирэр модьоҕоҕо кытта сыһыарааччы суобастааҕа буолуо дуо?! Ити дьүһүннээх киэргэл сыыһа кыһыҥҥы киириини-тахсыыны хантан тулуйаахтыай? Хайыта баран, эмтэритэ тэбиллэн, итиннэ тиэриллэн, манна түөрүллэн, дьэ, илэ-чахчы сатала суох хаһаайын хара бараан санаатын хас да хаттыгаһын саралыы тарпыт киһи баар ини? Саатар онно уунан сыһыарбыт бэрт кэбирэх көбүөрүн тобоҕо эмиэ тэпсиллэн, синтиэтикэ саптара сыыйыллан, киһини кыаһылыах айылаах ыһыллыбыттар. Үрдүгэр, миинньик диэн илбийэрин төрүкү билбэтэх буруйугар, боллоруттубут таастыы болгуо муус буолан мустубут хаар, аны саас бэйэтэ сылаастан эрэ сөп буола саллан ууллуор диэри, букатыннаахтык манна сытыаҕын биллэрэн, бадарааны баһа иҥэриммит, кири-хаҕы сыһыарыммытынан хам тоҥмут. 

Ааннар. Дьон кэрэһилэрэ. Эмиэ дьүһүннээхтэр-бодолоохтор, илэ тыыннаахтар, саҥата суох кэпсээннээхтэр. Ааннар эмиэ дьылҕалаахтар: сырдык-ыраас, хобдох-хоргус, сылаас-ыраах, ыллам-дьэллэм, сэмэй-дьаһал, сонун-сиэдэрэй, сытыы-хотуу, мындыр-муҥкук, албын-түөкэй, ыксал-ыгым, ыла-биэрэ, мөдөөт-сыыдам, үйэлээх уонна кэбирэх...

Оо, этиэх да курдук, ааныҥ хайдаҕый – аартыгыҥ оннук, аартыгыҥ хайдаҕый – айылгыҥ, киһи буолбут оҥоһууҥ соннук.

Оттон мин, элбэх ааны арыйар икки, сабар икки быстах дьарыгы сөбүлээбэккэ, иһирдьэ мааска дэнэр томторуктаах хаамартан тыыным хаайтаран, турулус-ирилис көрөр туруктаах таһырдьаны былдьаһан, көй салгыны эҕирийбэхтии туран саныыбын: дьонноруом, доҕотторуом, үүнэр  2022 сыл элбэҕи эрэннэрдин, хамсыгын кыйдаатын, чэгиэниттэн бэристин, дьолло ууннун уонна бука бары чэгиэн буолуоҕуҥ!