Турист: «Эдэрдэр олохтон барыыларын көрөр ыарахан»

Кинини кытта кэпсэтэн баран хайдах эрэ маннык байыастар, буойуннар биһигини көмүскүү сылдьалларыттан дойдубар, сарсыҥҥыбар, хас бииирдии күммэр эрэллээх эбиппин диэн санаатым.
Кини ыйытыыларбар байыаннайдыы чопчу хоруйдары биэрэр, уһун-киэҥ толкуйдаах, чиэһинэй, дойдутугар чахчы бэриниилээх, күһэйиинэн буолбакка, харса суох баҕаран туран сылдьар хорсун буойун.

— Дорообо, эйигин буойун буолан ананан төрөөбүт киһи дии саныыбын. Чечняҕа сулууспалаабытыҥ, билигин анал байыаннай дьайыыга сылдьаҕын. Өссө бэйэҥ баҕа өттүгүнэн барбытыҥ. Мин истибиппинэн, эйигин өссө төттөрү аҕала сатаабыттара дии.

— Наһаа буойун да буолан төрөөбөтөрбүн, бу күн сиригэр эр киһи буолан кэлэммин Ийэ дойдубар сулууспалыыр ытык иэһим буоллаҕа.

1994 сылга 18-пын туолаат аармыйаҕа барбытым, 1995-1996 с. Чечняҕа түбэһэн сулууспалаабытым, онтон бу анал байыаннай дьайыы биллэриллибитигэр, 2022 с. олунньу ыйга, Иван Петрович Черкашин көҕүлээһининэн, СВО-ну өйүүбүт, дойдубут салайааччытын өйүүбүт диэн байыаннай пуормабытын кэтэн, Чечня, Афганистан бэтэрээннэрэ куорат устун автопробег оҥорбуппут. Мин онно хайаан да туох эрэ көмө оҥорорго кыттыбыт киһи диэн бигэ санаа ылыммытым. Сааспыттан эрэ саарбаҕалыыр этим. Күһүн мобилизация биллэрбиттэригэр, сааскынан хапсыбат эбиккин диэбиттэригэр, “эс хайдах оннук буолуой, барабын” диэммин баҕа өттүнэн мобилизованнай диэн статустаах Улан-Удэҕа барбытым. Онно сырыттахпына улууһум баһылыга кэлэ сылдьан, төттөрү илдьэ бараары, хамыыһыйа ааһаҕын диэн буолта да, сөбүлэҥмин биэрбэтэҕим, сулууспалыы хаалбытым.

— Чечня уонна билиҥҥи анал дьайыы тус-туһунан дииллэр. Уратылара тугуй, уонна оччотооҕу, билиҥҥи байыастар туох атыннаахтарый?

— Чечняҕа сирэй киирсиилэр этэ, тутуһан туран ытыалаһыы, дрон, коптер, оннук-маннык суох. Билигин олох технологическай, информационнай сэрии, барыта интэриниэт, компьютер, тепловизор. Үйэ сайдан, сэрии да сайдар, уларыйар буоллаҕа. Саллааттар, эдэр дьон өйө-санаата олох атын, сорох-сороҕор киһи хараастар курдук. Урут биһиги, сэбиэскэй кэм тобохторо быһыылаахпыт, өйбүт-санаабыт олох атын этэ. Оччотооҕу уонна билиҥҥи саллааттар өйдөрүн ыллахха, кэм сэбиэскэй оскуоланы ааспыт буоллахпыт, идеология, патриотизм үрдүк этэ.

— Чечняҕа сылдьыбыт биир киһи «онно ылбыт уопуппун барытын түгэххэ аспытым, манна олох атын сэрии, квадрокоптер, пилота суох көтөр аппарааттар, Кавказка сырыттахха “бандформированиелар” эрэ этэ» диир. Манна эн санааҥ?

— Урут атын сэриигэ сылдьыбыт киһи син биир бастакы кэлбит киһиттэн уопута элбэҕэ чуолкай, толкуйдуура олох атын. Чечняҕа сылдьыбыт уол эппитигэр соччо сөбүлэспэппин. Уопут абырыыр, туһалыыр бөҕө буоллаҕа дии, бастакы көмө да оҥорорго. Чечняҕа сылдьан элбэх көмөнү оҥорбутум, билигин бэйэм да таптардахпына, дьоҥҥо да хайдах баҕарар бастакы көмөнү сатаан оҥоробун диэн бэйэбэр эрэнэбин. Уопут син биир элбэҕи быһаарар, сэрии барыта биир, атын буолбат.

— Эн уопуттаах бэтэрээҥҥин, эдэр уолаттарга убайдара, аҕалара да курдук буолуоҥ. Аан бастаан тугу сүбэлиигиний, кутталы түргэнник аһарынарга тугу этэҕиний?

— Саамай кылаабынайа билбэккин билэ сатыахтааххын, хамандыырдартан,  иллэҥ кэмҥэр ыйыталаһан эҥин. Хамандыыртан эрэ буолуо дуо, төлөпүөн, интэриниэт, “Тактика технической характеристики” диэн баар, ТТХ, ханнык баҕарар стрелковай оружие, миинэ, НАТО бронетехниката, ону аах иллэҥ кэмҥэр, диэн сүбэлиибин. Этэргэ дылы, барытын билэр буоллаххына, тоҕо куттаныаххыный. Мантан инник куотар эбиппин, холобура ити ТТХ оскуолагын көтүүтэ итиччэ миэтэрэ, оччоҕо итиччэ миэтэрэни куотуохпун наада диэн, барыта бириэмэлээх, үчүгэйдик үөрэтиэххэ наада. Ону аахтылар да бүттэҕэ дии, хата, билбэккиттэн куттаныахха сөп. Омук киэннэрэ эҥин бааллар, ону эмиэ киһи интэриниэттэн билэн, көрөн, үөрэтэн туттуон, туһаныан наада, наадыйар киһи барытын булар.

— Куттал син биир баара буолуо, эн саамай куттанарыҥ, дьаарханарыҥ тугуй?

— Саамай салла саныырым диэн бу СВО бүттэҕинэ туох буоларый диэн. Чечняҕа төһөлөөх элбэх киһи өлбүтэ буолуой, эдэркээн уолаттар, срочник саллааттар. Билигин кэлэн көр ээ, биһиги үнтү буомбалаабыт куораппыт Европаҕа саамай улахан мечеттээх, саамай улахан фонтаннаах, бэрэсидьиэннэрэ биһигини кытта эт саастыы уол, Арассыыйа Дьоруойа буолла. Инник курдук киһи өйдөөбөт суоллара бааллар. “За что воевали?” диэн ыйытыыттан саллабын. Чечняҕа уонна манна. Уолаттар, ийэлэр, дьонноро ыйытыахтара дии. Дьэ, онно тугу хардарабытый?

— Анал байыаннай дьайыы бүтүө, эйэлээх олох үүнүө. Уйулҕалара хамсаабыт, дойдуларыгар төннөн кэлэн этэҥҥэ олорорго, үлэлииргэ-хамсыырга буойуннарга, эн санааҕар, туох көмө нааданый?

— Сэрии барыта бүтэр, бүппэт сэрии диэн суох. Оннооҕор былыргы историяттан ыллахха, 100 сыллаах сэрии тохтообута дии. Син биир оннук, тыл-тылга киирсэллэр. Ким эрэ кыайыа, ким эрэ хотторуо.

Сэрии кэнниттэн дьиэлэригэр тиийбит уолаттары, бэйэм холобурбунан ыллахха, уопсастыба өйдүөн наада. Төһө чэпчэтии баарынан көмөлөһөллөр, ол да буоллар барыта хас биирдии киһи бэйэтин ис туругуттан тутулуктаах; кыбартыыра, мөлүйүөн биэрэн киһини уларыппаккын. Бэйэтин ис дууһата, ис санаата быһаарар, сырдыкка тардыһар киһи, хас да сэрии буоллун, син биир үчүгэй буолуо, син биир тахса туруо, түһэр киһи түспүтүн курдук түһэ турар буоллаҕа. Уопсайынан, сахалар өйбүт-санаабыт, итэҕэлбит оннукка элбэҕи толкуйдатар, мин санаабар, манна кыттыбыт дьон  бары бэтэрээн буолуохтара, 30-ча саастаахтар, онтон да эдэрдэр, мин төрөппүт оҕолорум кэриэтэ дьон. Хайдах буолар дьэ. Син өрүттүөхтэрэ, барыта бэйэлэриттэн тутулуктааах.

Аҕа дойду сэриитин бэтэрээннэрин курдук өрө тутуохтара суоҕа. Биһиги Чечняттан кэлбиппит кэннэ олох да наадыйбаттар этэ. Бу кэнники история буоллаҕа, син болҕомто уурар буоллулар. Бириэмэ көрдөрөн иһиэ.

— Күнүҥ хайдах саҕаланарый, билигин хайа диэки бааргыный, балаһыанньа хайдаҕый?

— Сэриигэ күн-дьыл диэн суох, бирикээс кэллэ, түүн буоллун, күнүс буоллун, барар буоллаҕыҥ дии.

Часов Яр аттыгар баарбыт. Ону ылыахтаахпыт, Бахмут куоракка былырыын ыам ыйыгар киирбиппит, “вагнердары” солбуйан, ол курдук олоробут, сыл буоллубут. Балаһыанньа сэриигэ курдук буоллаҕа.

— Билигин анараатах сайын кэллэҕэ буолуо. Дойдугун төһө ахтаҕын, эр дьон кустуу, хаастыы баран эрэллэр.

— Һуу, дьэ ахтан буоллаҕа, кус кэлиитин диэн, оллооҥҥо олорууну диэн, отууга хонууну диэн. Бастакы кус миинэ, Саха сирэ уһуктар айылҕата, олох киһи сүрэҕэ ууллар дьыалата. Дойдутун ахтыбат саха диэн суоҕа да буолуо.

Манна хаар диэни быйыл эрэ көрдүбүт, ол хаарбыт да түһээт ууллар. Сайын кэлбитэ ыраатта. От-мас күп-күөх, сибэккилэр тылыннылар, ол эрээри кэҕэбит этэ илик. Былырыын Херсонскай уобаласка кыстаабыппыт, онно хаар диэни көрбөтөхпүт, кэҕэлэрэ ыам ыйыгар эппитэ. Сэмээр күн аайы күүтэбин, наһаа ытыалыыр буоланнар туох баар кыыл-көтөр барыта куотта дуу. Кубалар бааллара, баран хааллылар быһыылаах. Часов Яры күнү быһа буомбалыыллар. Сөмөлүөт, артиллерия. Баҕар онтон кыыл даҕаны толлоро буолуо, айылҕа оҕолоро куоттахтара дии.

— Гуманитарнай көмөнү өрөспүүбүлүкэбит быыстала суох ыытар,  уолаттар тыылтан ордук тугу күүтэллэрий?

— Гуманитарка чааһыгар Саха сирэ эрэ ыытар. Биһиги «11-я ДШБ» диэммит, Улан-Удэҕэ, Бурятияҕа турар десантнай-штурмовой биригээдэ. Бурятиябытыттан икки саҥа дьылга биирдии хоруопка сакалаат, кэмпиэт туттубут. Саха сириттэн көмө үрдэ суох кэлэр, сиэри таһынан элбэх дии саныыбын. Массыына диэн, “Сокол” диэн, баһаам элбэх суума эбээт.

Аны туран дьоммут манна
кэлэн ДНР-га Добрянск диэн
куорат тута сылдьаллар.

— Өлүүнү-сүтүүнү элбэҕи көрдөҕүҥ.

— Күн аайы өлүү-сүтүү, утуйан турдаххына, тыыннаах уһуктубуккар саҥа күҥҥэ үөрэҕин. Киһи эдэр уолаттары аһынар, биһиги кэм кэргэннээх, оҕолоох, олох диэни көрбүт орто саастаах дьон буоллахпыт. Эдэрдэр олохтон барыыларын көрөр ыарахан... Уонна онтон сэрии барыта биир буоллаҕа. Ким эрэ өлөр, ким эрэ өлбөт, “третьего не дано”.

— Тоҕо “Турист” диэн позывнойу ылбыккыный?

— Турист диэн позывнойум Чечняттан батальоммут позывнойа этэ, оччолорго  биирдии киһи укта сылдьар рацията суоҕа, батальон биир позывнойдаах буолара,  биһиги срочнай саллааттар “Турист” диэн этибит, ол өйбөр хаалан хаалбыт, онон иккис да сэриибэр ылынар буоллаҕым дии.

— Анараа бары биир дьиэ кэргэн курдукпут, эйэлээх олоххо оннук суох дииллэр. Тоҕо дойдуларыгар кэлбит уолаттар төннө сатыылларый?

— Ол кырдьык, “боевое братство” диэн дэлэҕэ этиэхтэрэ дуо. Биһиги балтараа сыл, балаҕан ыйын 22 күнүттэн күн бүгүҥҥэ диэри бииргэ сылдьабыт. Дьоҥҥун хайдах быраҕан барыаххыный, мин уоппускаҕа дойдубар тиийэн баран арай кэлбэтэхпинэ, аныгыскыга дьоммун ыыппаттар, сүтэн хааллахпына, манна хаалбыт дьонум хайдах, ханна туох буолаллара биллибэт, онон киһи доҕотторун, бырааттарын, убайдарын бырахпат, итинник баар. Сахаларга тылга туруу, доҕорго эрэллээх, бэриниилээх буолуу ордук күүстээх быһыылаах.

— Кыайыы күнэ чугаһаата, биир дойдулаахтаргар, өрөспүүбүлүкэ олохтоохторугар тугу баҕарыаҥ этэй.

— Кыайыы күнэ - Аан дойду дьонун барытын аймаабыт ыарахан сэриини кыайбыт бырааһынньыкпыт. Мин эһэм эмиэ сэриигэ сылдьыбыт оҕонньор этэ. Онон Кыайыы күнэ оҕо эрдэхпиттэн, оскуола саҕаттан сырдык, сибэтиэй күн. Саха сиригэр Аҕа дойду сэриитигэр кыттыбатах дьиэ кэргэн диэн суоҕа да буолуо. Бу барыбытыгар биир саамай күндү күммүт.

Сэрииттэн төннүбүт уолаттар дьиэ-уот тэринэн, кэргэн ылан, оҕо төрөтөн, үөрэҕэ суох үөрэнэн, үөрэхтээх үлэтигэр киирэн киһилии олороллоро буоллар диэн баҕа санаабын этэбин.

Дьолу-соргуну, күөх халлааны, сэрии эрэ буолбатын!