Ньурба үөдэйдэрин үтүктүөххэ!

Соторутааҕыта буолан ааспыт “Төрүччү төлкөтө” Саха сирин норуоттарын төрүччүтүн сийиэһигэр СӨ Национальнай архыыбын күрэҕэр “Үөдэй” диэн кинигэ бастаата. Ааптардарынан Ньурба улууһун Үөдэй нэһилиэгин баһылыга Мария Пудовна Николаева уонна Гуманитарнай чинчийии институтун саха тылын салаатын үлэһитэ Семен Леонидович Гаврильев буолбуттар.

Уонунан сылларга архыып матырыйаалларынан көрдөөһүн, икки сылтан ордук суруйуу уонна сыл аҥаарыттан ордук эбии-көҕүрэтии, көннөрүү түмүгэр тахсыбыт кинигэ ааптардарыттан биирдэстэрэ Семен Леонидович Гаврильев:

– Ньурба улууһун Үөдэй нэһилиэгиттэн төрүттээхпин. Гуманитарнай чинчийии институтугар саха тылын салаатыгар  үлэлиибин. Тылдьыттары оҥоруунан дьарыктанабын. Саха тылын атын уруулуу түүр, монгуол тылларын кытта ханыылыы тутан, тыл историческай сайдыытын үөрэтиини интэриэһиргиибин.

Сийиэскэ дьон хайдах үлэлээбитэ, үлэлэрин түмүгүн хайдах көрдөрөллөрө ордук кэрэхсэтэр, уопут атастаһыытын курдук ааһар.

Нэһилиэкпит историятын хаһыстыбыт

– Былырыын Өрөспүүбүлүкэ 100 сылыгар анаммыт кыраайы үөрэтээччилэр конференциялара буолан ааспыта. Эмиэ Саха сирин араас муннугуттан үгүс киһи кэлэн нэһилиэктэрин, улуустарын былыргытыгар сыһыаннаах үлэлэрин билиһиннэрбиттэрэ. Онно Үөдэй нэһилиэгин историятын кэпсээбитим. Ол иһин музей үлэһиттэрэ бу сийиэскэ ыҥырбыттара. Төрүччү сийиэһэ буоларын быһыытынан, кэпсиир темам нэһилиэк историятын барытын буолбакка, төрүччүнү үөрэтиигэ сыһыаннаах буолла.

Чуолаан үһүйээннэргэ кэпсэнэр нэһилиэкпит төрдүн-ууһун, түҥ былыргы өбүгэлэрбит туһунан сибидиэнньэлэр төһө чахчыларын, кырдьыктааҕын билээри, архыып докумуоннарын кытта тэҥнээн көрөр үлэбит түмүгүн билиһиннэрдибит. Үһүйээннэргэ, сүнньүнэн, олорон ааспыт дьон туһунан кэпсэнэр эбит диэн итэҕэйдибит, ол эрэн дьыл-хонук ырааппытынан, кыра булкуур тахсыан сөп эбит.

Уопсайынан Бүлүү сиригэр-уотугар бастакынан көһөн кэлбит Үөдэй дьонун ааттарын уонна хаһан кэлбиттэрин быһаардыбыт, нэһилиэкпит историятын инньэ 1667 сылтан саҕалаан ааҕар толору бырааптанныбыт.

Уос номоҕо буолан кэпсэнэр нэһилиэкпит ытык өбүгэтэ Өрсүк оҕонньор, докумуоннарга Орсюк Одуреев диэн сурулла сылдьарын булан, кырдьыктыы олоро сылдьыбыт диэн биллибит. Ону таһынан кини аҕата уонна эһэтэ Одурей Быин уонна Быи Ечитаев диэн дьон буолаллара билиҥҥинэн Нам улууһун Үөдэй нэһилиэгин былыргы докумуоннарыттан көһүннэ. Ити нуучча кэлиэн иннинэ төрөөбүт дьон, онон нэһилиэкпит силиһэ-мутуга өссө дириҥээн биэрдэ.

Бэйэм төрүччүбүттэн саҕалаабытым

– Кэнникинэн төрүччүнү үөрэтии киэҥ далааһыннанна, ол сийиэс үлэтигэр да көстөр, дьон-сэргэ өбүгэлэрэ кимнээҕин билиэн баҕарар буолла. Мин толкуйдуурбунан, төрүччүтүн билэр киһи бэйэтин ордук көмүскэллээх, дурдалаах-хаххалаах курдук сананар.

Бэйэм уонтан тахса сыллааҕыта төрүччүбүн интэриэһиргээммин, уоппускам кэмигэр архыыпка сылдьан былыргы докумуоннары көрөр буолбутум. Бастаан үлэлииргэ, биллэн турар, ыарахаттардаах этэ. Тугу, ханна көрдүүргүн билбэккин, аҥаар кырыытыттан сыһыаннаах буолуо диэбиккин ылан көрөҕүн. Ол онно сороҕор наадалааххар түбэһэҕин, сороҕор мэлийэҕин. Аны туран, былыргы дьонуҥ аатын эмиэ соччо билбэккин. Былыргылыы суругу эмиэ ааҕа үөрэниэххэ наада. Онтон улам билэриҥ-көрөрүҥ элбээн, тэтимирэҕин. Былыргы докумуоннарга элбэхтэ көстөр дьону, билэр дьонуҥ туһунан суруллубуттуу ааҕар буолаҕын.

Кэнникинэн эдьиийим, ол саҕана Үөдэй нэһилиэгин баһылыгын солбуйааччы, билигин баһылык Мария Пудовна Николаева нэһилиэкпит историятын сырдатар кинигэни суруйуохха диэн тыл көтөҕөн, чопчу сыаллаах-соруктаах үлэлиир буолбуппут. Икки буолан үлэбит түргэтээбитэ.

Докумуоннарга олоҕуран…

– Ахтыылар хомуурунньуктарыгар буолбакка, историяны сырдатар докумуоннарга олоҕуран суруйарга быһаарыммыппыт. Бастакы сорукпут диэн нэһилиэкпит хаһан баар буолбутун быһаарыы этэ. Онтон төрдүбүтүн-ууспутун, кинээстэр-чаччыыналар ааттарын, хаһан үлэлээбиттэрин чопчулааһын, Үөдэйтэн арахсан туспа нэһилиэк буолбут аҕа уустарбыт хаһан чопчу арахсыбыттарын быһаарыы, нэһилиэкпитигэр үлэлээбит таҥара дьиэтин историятын, кимнээх үлэлээн ааспыттарын чуолкайдааһын этэ. Ол туһуттан өрөспүүбүлүкэ, Арассыыйатааҕы түҥ былыргы аактары (РГАДА), улууспут архыыптарын кытта ыкса үлэлэспиппит. Ону сэргэ библиотекаларга былыргы хаһыаттартан эмиэ кыралаан дааннайдар хомуллубуттара.

Мария Пудовна Ньурба, Үөһээ Бүлүү нэһилиэктэринэн, Бүлүүнэн, Мииринэйинэн, Дьокуускайынан сылдьан дьону көрсөн, ким тугу өйдүүрүн ыйыталаһарга, хаартыска хомуйарга күүскэ сүүрэн-көтөн үлэлээбитэ. Биллэн турар, билигин уруккуну өйдүүр кырдьаҕас хаалбатаҕын кэриэтэ. Өссө 2002 сыллаахха тахсыбыт нэһилиэк бастакы кинигэтигэр анаан ахтыы мунньан саҕалаабыта улаханнык көмөлөстө.

Дьокуускай аттынааҕы Үөдэй буолаһыттан төрдүлээхпит

– Билигин улуустар, нэһилиэктэр былыргыларын чинчийиигэ сыһыан биллэрдик уларыйда. Урут история наар кырдьаҕастар ахтыыларыгар, ону таһынан биир эмэ үһүйээҥҥэ олоҕуран суруллар буоллаҕына, билигин архыып докумуоннарын чинчийии, онно баар чахчыларга олоҕуран үөрэтии киэҥ далааһыннанна. Онтон сиэттэрэн кинигэлэргэ сырдатыллар кэм биллэ дириҥээн, түҥ былыргыга тиэрдиллэр буолла.

Саха сиригэр баар быһыы-майгы, дьон аата-суола, олорор сирэ-уота нуучча кэлбитин эрэ кэннэ сурукка тиһиллэр буолбута. Билигин нэһилиэктэр ол докумуоннарга аан бастаан хаһан ахтыллыбыттарыгар сигэнэн үөскээбит кэмнэрин ааҕан таһаараллар. Эмиэ ол курдук бу кинигэни суруйуу үлэтин чэрчитинэн Үөдэй дьоно Бүлүү Эбэҕэ кэлэн 1667 сыллаахха дьаһаах төлөөбүттэрин туһунан архыып докумуона көһүннэ. Онон Үөдэй Ньурба улууһугар эрэ буолбакка, Бүлүү эҥээр саха олохсуйбут кырдьаҕас нэһилиэктэриттэн биирдэстэрэ буолара бигэргэннэ. Уос номоҕо буолан кэпсээҥҥэ сылдьар Үөдэй төрдө буолбут дьон аата-суола нуучча докумуоннарыгар эмиэ суруллан хаалбытын булан, былыргы үһүйээннэр кырдьыктаах буолалларын көрөн итэҕэйдибит. Ону таһынан былыргы өбүгэлэрбит ааттарынан сирдэтинэн, суолларын суоллаан, кинилэр Дьокуускай аттынааҕы Үөдэй буолаһыттан төрдүлээхтэрэ-уустаахтара билиннэ.

Сыыстан көмүһү булбут курдук үөрэҕин…

– Былыргы архыып докумуоннарын үөрэтии араас уустуктардаах: XVII-XVIII үйэлэрдээҕи «скоропись» диэн ааттанар илиинэн суруйуу аныгы киһи өйдүүрүгэр ыарахаттардаах, тутатына ааҕан барбаккын, тыллара-өстөрө да уратылаах уонна, үксүн кыра үөрэхтээх дьон суруйар буолан, сыыһалара-халтылара элбэх, буочардара да мөлтөх. Итини сэргэ ыарыы саҕана архыыптар үлэлэрэ да бытаара сырытта, Москва архыыптарын эппиэтэ сылтан ордук кэтэһиннэриилээх буолла. Аны үгүс элбэх докумуонтан биһиэхэ сыһыаннааҕа бу буолуо диэн тутатына таба тайаммаккын, ордук бастаан саҕалыыр, архыыптар эридьиэстэрин ситэ билбэт эрдэххинэ. Ол эрэн сыралаах үлэ түмүгэр биир эмэ наадалаах докумуонуҥ, бэйэҥ дьонуҥ аата көстөн хааллаҕына, үөрүү үксүүр, сыыстан көмүһү булан ылбыт курдук олус күндү. Кинигэҕэ үгүс докумуоннар хайдах суруллубуттарынан киирдилэр, арай билиҥҥи киһи отой өйдүө суох курдуктара арыый «аныгылыы» көннөрүлүннүлэр, сорохторо сахалыы быһааран бэрилиннилэр.

Архыып докумуоннарын таһынан биллиилээх чинчийээччилэр, фольклористар Г.В. Ксенофонтов, Н.Т. Степанов Үөдэй дьонуттан былыргы үһүйээннэри, кэпсээннэри сурунан ылбыттара олус туһалаата. 1920-1930 сыллардааҕы төрүөх Үөдэй дьоно оҕо сылдьан кырдьаҕастартан истибиттэрин, бэйэлэрэ көрбүттэрин-билбиттэрин суруйан хаалларбыттара кинигэни ситэрэн биэрдилэр.

Атын нэһилиэктэр туһанныннар диэн

– Уопсайынан, дьон сахалыы аатынан суруллар эрдэхтэринэ хайаларын оҕото, сиэнэ буолалларын эндэппэккэ билиэххэ сөп. Ол курдук ревизскэй сказкалары көрөн олорон нэһилиэги ууһаппыт дьон удьуордарын быһа холуйан XVIII үйэ саҥатыттан XIX үйэ ортотугар диэри суоллаан кэлэр кыах баар. Онтон бүтүннүү нууччалыы аакка көһүү буолбутун кэннэ булкуур саҕаланар, барыларын аата майгыннаһар, сахалыы хос аат биир эмит киһиэхэ суруллар. Таҥара дьиэтин метрическэй кинигэлэригэр дьон нууччалыы аата эрэ суруллар буолан эмиэ туһанарга уустуктардаах. Аны туран бүтэһик ревизия 1858 сыллаахха ыытыллыбыт, ол кэнниттэн өр буолан баран биэрэпис 1895 сыллаахха эрэ буолбут. Ити икки ардыларыгар 40 сыл кэриҥэ дьон толору испииһэгэ суох, онон аат-суол уларыйан, кимтэн ким төрөөбүтэ биллибэккэ тиһик быстан хаалар, биир эмит киһини бу дьон сыдьаана эбит диэн чопчу этиэххэ сөп буолар. Ону даҕаны туох эмит атын докумуоннарга суруллан хаалбыт буоллахтарына, үксүгэр кинээс, чаччыына курдук сололорго сылдьыбыт дьону.

Үөдэйтэн уонна Үөдэйтэн туспа барбыт Аһыкай, Оҥхой нэһилиэктэриттэн, Чкаловтан төрүттээх-уустаах дьон төрүччүлэрин үөрэтэллэригэр туһалаах буоллун диэн санааттан туох баар нэһилиэкпитигэр сыһыаннаах былыргы биэрэпис докумуоннарын түмэн, аныгылыы сурукка көһөрөн, кинигэбитигэр сыһыарыы быһыытынан киллэрдибит.

Төрүччүнү үөрэтиигэ сыһыаран эттэххэ, кэлин кэмсинэ сылдьыбат курдук кырдьаҕас дьоммутуттан, аймахтарбытыттан өбүгэлэрбит туһунан, уруккуну-хойуккуну хайа кыалларынан ыйыталаһан, билэн-көрөн, сурунан хаалыахпытын наада. Саҕалыырга ол олус көдьүүстээх буолар.