Эһиилгиттэн уопсастыбаннай тырааныспар ситимэ уларыйар

Дьокуускай куоракка 2024 сыл сайыныттан уопсастыбаннай тырааныспар саҥа маршрут ситимигэр көһүөҕэ. Маршруттар эрэ буолбакка, пассажирдары тиэйиини тэрийии көрүҥэ кытта уларыйыаҕа. Ол курдук саҥа оптуобус элбиэҕэ, сырыыларын схемата уларыйыаҕа, пассажир биир оптуобустан атыҥҥа көһөн босхо айанныыр кыахтаныаҕа.

Санатан эттэххэ, өрөспүүбүлүкэ Ил Дархана Айсен Николаев уонна куорат баһылыга Евгений Григорьев сорудахтарынан уопсастыбаннай тырааныспар ситимин саҥардыы үлэтэ былырыыҥҥыттан саҕаламмыта.

Эдуард Садовников, «Пассажирдары тиэйиини тэрийээччи» МХТ салайааччыта:

– Оптуобус маршрутун билиҥҥи ситимэ 90-с сыллартан үлэлиир уонна билиҥҥи ноҕуруусканы кыайбат. Былырыын сыл бүтэһигэр научнай-чинчийэр үлэ саҕаламмыта, ол чэрчитинэн төһө элбэх пассажир айанныыра уонна баар маршруттар үөрэтиллибиттэрэ. Чинчийии бу саас бүтэн, судаарыстыбаннай экспертиза үчүгэй түмүгүн ылла. Маршруттары оҥорорго куорат олохтоохторун ортотугар ыйытык ыытыллыбыта наһаа туһалаата. Итиннэ нэһилиэнньэ көхтөөхтүк кыттан, биэс тыһыынча кэриҥэ этии киирдэ. Кинилэр көмөлөрүнэн уопсастыбаннай тырааныспар ситимин чопчулаатыбыт. Научнай чинчийиигэ эрэ тирэҕирбэппит, бэйэбит уонна атын регионнар баай уопуппутун туһанабыт уонна, биллэн турар, нэһилиэнньэ санаатын учуоттуубут. Өссө да кыра уларыйыылар киириэхтэрин сөп.

Сырыы саҥа схемата

Куорат олохтоохторун санааларын уонна научнай чинчийиилэр түмүктэрин анаалыстаан баран, түөрт хайысхалаах схема оҥоһулунна. «Пассажирдары тиэйиини тэрийээччи» МХТ салайааччыта Эдуард Садовников иһитиннэрбитинэн, маршрутнай оптуобустар түөрт категорияҕа араарылыннылар. Ол курдук:

Куорат кытыытыгар сылдьар оптуобустар – куорат хоту өттүттэн (Маҕан, Кангалаас, Жатай, Намсыырдыыр тракт) – пассажирдары итинтэн тиэйэн аҕалан автовокзал оройуонугар хаалларар. Куорат соҕуруу өттүттэн (Хатас, Табаҕа уонна Эргэ Табаҕа) Медкииҥҥэ тиийэллэр.

«Магистральнай» – куорат киин уулуссаларынан, сүрүн суолларынан сылдьар маршрут. Элбэх пассажирдары олордон куорат устун тиэйиэхтэрэ. Холобур, Медкиинтэн аэропорка диэри. «Магистральнай» оптуобустар куорат сүрүн суолларыттан атын сиргэ халыйбат, кыбаарталларга уонна тиэйэн аҕалар маршруттар суолларыгар киирбэт. «Пассажирдары тиэйиини тэрийээччи» МХТ иһитиннэрбитинэн, ити олус табыгастаах, ол курдук, маршрут кылгаан биэрэр, оптуобус пассажирдары өр күүттэрбэт буолар. Билиҥҥи туругунан маршруттар наһаа уһуннар, араас кыбаарталларынан ааһаллар, ити элбэх бириэмэни «сиир», дьон оптуобустары уһуннук күүтэр, наадалаах сирдэригэр хойутуур, ньиэрбинэйдиир.

Куорат маршруттара – уокуруктар икки ардыларыгар сылдьар маршруттар. Ол эбэтэр бу категория оптуобустара  куорат кыбаарталларынан эрэ айанныыллар. Үс саҥа схема хайа сатанарынан көнөтүк уонна кылгас маршруттарынан сылдьыахтара.

Тиэйэн аҕалар маршруттар – куорат кытыы учаастактарыттан атын табыгастаах маршрутка көһөн олоруохха сөп тохтобулларга аҕалан биэрэр маршрут. Сүрүн болҕомтоҕо билигин оптуобус сырыытынан хааччыллыбатах оройуоннар киириэхтэрэ. Ити хайысхаҕа орто кылаастаах оптуобустар үлэлиэхтэрэ. Кинилэр билиҥҥи «пазиктартан» улахаттар уонна кэҥэстэр, ол эрэн улахан кылаастаах оптуобустартан кыралар.

Билиҥҥи туругунан уопсастыбаннай тырааныспар икки көрүҥҥэ арахсар – куорат кытыытынааҕы уонна иһинээҕи маршруттар. Куорат кытыытын тырааныспарын «ЯПАК» МУТ хааччыйар, ол курдук, тоҕус маршрут тиһиктээхтик уонна үс сезонунан үлэлиир. Чааһынайдар 18 куорат иһинээҕи маршруту үлэлэтэллэр. Чинчийии көрдөрбүтүнэн, Дьокуускайга күн аайы 100 тыһыынча кэриҥэ киһи оптуобуһунан айанныыр.

Уопсастыбаннай тырааныспар ситимин саҥардыы чэрчитинэн, 2022 сылтан автопаарка саҥардыллар. Өрөспүүбүлүкэ Ил Дарханын өйөбүлүнэн улахан кылаастаах 100 саҥа оптуобус атыылаһылынна. Быйыл үлэ салҕанар – эбии өссө 40 орто уонна улахан кылаастаах массыына кэлиэхтээх. Итинтэн 15-һэ («КАВЗ» мааркалаах) кэлэн сотору маршрутка тахсыаҕа. Саҥа оптуобустар, эмиэ инники кэлбит 100 курдук, кондиционердаахтар уонна нэһилиэнньэ доруобуйатыгар хааччахтаах араҥатыгар анаммыт пандустардаах. 2026 сылга диэри оптуобус ахсаанын 280-ҥа тириэрдэн, уопсастыбаннай тырааныспары бүттүүнүн саҥардар сорук турар.

Куорат кытыытынааҕы маршруттар оннунан хаалаллар, итиннэ туох да уларыйыы киирбэт.

Тырааныспар түмүктэрэ

Пассажирдарга табыгастаах уонна саҥа маршрутнай ситим үлэтэ таһаарыылаах буоларын курдук, киин куоракка тырааныспар түмүктэрэ олохтоноллор. Билиҥҥи туругунан барыллаан «Хоту» уонна «Соҕуруу» диэн ааттаннылар, баҕар, өссө үһүс туочука – «Киин» тэриллиэҕэ. Ити туочукаларга кэлэн Дьокуускай олохтоохторо уонна ыалдьыттара наадалаах маршруттарыгар көһөр уонна  куорат ханнык баҕарар өттүгэр тиийэр  кыахтаналлар.

Эдуард Садовников, «Пассажирдары тиэйиини тэрийээччи» МХТ салайааччыта:

– Чаас иһигэр атын оптуобустарга көһүү босхо, төлөбүрэ суох буолуоҕа. Холобур, пассажир куорат ханнык эмит ыраах оройуонуттан киин болуоссакка баран иһэр.  Бастаан кини тырааныспар түмүктэриттэн биирдэстэригэр тиийиэхтээх, онтон «магистральнай» маршрутка көһөр уонна босхо наадалаах сиригэр тиийэр.

Итини сэргэ «check-in and check-out»  систиэмэни киллэрии былааннанар. Ол аата пассажирга бырайыас туттуллубатах суумата автоматическай эрэсииминэн төннөр. Холобур, куорат кытыытынааҕы оптуобуһунан айаннаан иһэҕит, ол эрэн куорат киинигэр тахсан хаалаҕыт. Оччоҕуна анал тэрил киһи айаннаан испит сиригэр тиийбэтэҕин учуоттуур уонна харчытын төннөрөр. Итинник, мин санаабар, дьоҥҥо олус табыгастаах буолуоҕа.  

Хайдах төлүүбүт?

Төһө даҕаны киһи үксэ каартанан төлүүр буоллар, уу харчынан төлөбүр син биир оннунан хаалар. «Пассажирдары тиэйиини тэрийээччи» МХТ салайааччыта Эдуард Садовников бэлиэтээбитинэн, хотугу сир тыйыс усулуобуйата учуоттанар, киһи каартатын дьиэтигэр умнар, сүтэрэр түбэлтэтигэр даҕаны оптуобуһунан айанныахтаах. Ол иһин уу харчынан төлөбүрү хааллараллар. Ааҕан-суоттаан көрбүттэринэн, 2023 сыл алта ыйын устата  валидаторынан төлөбүр ахсаана улаатан иһэр. Уу харчынан төлүүрдээҕэр итинник быдан чэпчэки буолан тахсар.

Исписэлиистэр этэллэринэн, каартанан төлүүр буоллахтарына төһө пассажир айанныырын суоттуур судургу, уу харчынан төлөөтөхтөрүнэ биллибэт, уустуктары үөскэтэр.

«Брутто-хантараак» систиэмэтэ киириэҕэ

Тырааныспар сырыытын схемата эрэ уларыйар буолбатах, итини сэргэ пассажирдары тиэйиини тэрийии көрүҥэ эмиэ уларытыллара былааннанар. Ол курдук, куорат баһылыга Евгений Григорьев быһа эпиирдэргэ этэн аһарбытын курдук, пассажирдары тиэйии «брутто-хантараак» систиэмэтигэр көһүөҕэ. Оптуобустар графиктарын чуолкай толороллорун, чаастарын уонна «километражтарын» тутуһалларын иһин харчыларын ылар буолуохтара. Куорат дьаһалтата пассажирга уонна толорооччуга тиксиһиннэрээччи оруолун толоруоҕа. Оччотугар пассажир төлөбүрэ тута оптуобуһу бас билээччигэ буолбакка, тиэйиини тэрийээччигэ – Олохтоох дьаһалтаҕа киирэр. Дьаһалта толорооччуга пассажир ахсааныттан тутулуга суох төлүүр. Оччоҕуна оптуобустар бэйэ-бэйэлэрин кытта куоталаһаллара, наһаа түргэнник айанныыллара тохтуоҕа диэн эрэнэллэр. Итини сэргэ, суоппардар элбэх пассажирдаах эрэ маршрукка үлэлии сатыыллара тохтуохтаах.

Суоппар идэтин статуһун үрдэтии

Суоппар тиийбэт биир сүрүн биричиинэтинэн пандемия буолбута. Ити кэмҥэ кэлии суоппардар уонна урбаанньыттар 20%-30%-ра уурайан, олохтоохтор эрэ хаалбыттара. Саҥа суоппардары үлэҕэ ылар, идэлэрин статуһун үрдэтэр сыаллаах Олохтоох дьаһалта быйыл кулун тутар ыйтан саҥа бырагырааманы саҕалаата.

Эдуард Садовников, «Пассажирдары тиэйиини тэрийээччи» МХТ салайааччыта:

– Нэдиэлэни быһа өрөбүлэ суох, бырааһынньыктарга, хаарга-самыырга үлэлиир уустук. Итини барытын тырааныспар бэрэбиэркэтигэр көрөөччүбүн.

Билигин суоппардары Д категорияҕа босхо үөрэтэбит, олох саҥаттан үөрэтиэхпитин да сөп. Стажировка диэн баар, онно курсант уопуттаах суоппары – настаабынньыгы кытта айанныыр. Үөрэнэр кэмигэр олорор дьиэнэн хааччыйабыт, аны улуустан эбэтэр атын регионтан кэлэр буоллаҕына айанын төлөбүрүн уйунабыт. Суоппардарга анаан социальнай мэктиэ (гарантия) тупсарын туһугар күүскэ үлэлэһэбит. Хамнастара билигин 100-150 тыһыынча солкуобай, «брутто-хантараак» систиэмэтигэр көстөхпүтүнэ өссө үрдүөҕэ. 

Олохтоох дьаһалта оптуобус суоппардарыгар анаан намыһах бырыһыаннаах ипотечнай кирэдьиити биэрэргэ, итиэннэ дьиэтэ суох суоппардары сылаас гараастаах олорор уопсай дьиэлэринэн хааччыйарга үлэлэһэр былааннаах.