Дьону үүртэлээһин

Т

ойон  арыы  сирэ  отунан,  сибэккитинэн,  балыктаах  күөллэринэн,  көтөрүнэн-сүүрэринэн, куһунан-хааһынан, ойоосторунан эрэ  баай  буолбатах  этэ. Манна  араас  минньигэс  суортаах  отоннор  үүнэллэрэ: хаптаҕас,  моонньоҕон,  хаппырыас,  дөлүһүөн,  биэ эмиийэ уо.д.а. Ол  былдьаһыктаах  айылҕа  аһын  эккирэтиитигэр  дьон-сэргэ  бөҕөтө  кутуллан  кэлэрэ. Дьэ,  оннук  “ыҥырыллыбатах  ыалдьыттары”  биһиги  сирбититтэн  харса  суох  үүртэлии  сатааччыбыт. Үүрдэттэрээччилэр! Оттон  бэйэбит  ийэлэрбитигэр  анаан  хомуйааччыбыт  дуо?

Биллэн  турар, суох!.

Арай  сорох  ойохтоох  улахан  дьон  хомуйаллара  эбитэ  буолуо,  оттон   оҕолор  боруоста  үүнэн  турар  бөлкөйтөн саамай  хойуу  отонноох  лабааларын  тостурута  тыытан  ылан  биир-биир  ылҕаан  ньээмиргэтэрбит. Отоно  бүттэҕинэ,  кураанах  лабаатын  туора  илгэрбит, ити  курдук  быстахтык  быһыыланааччыбыт…

Бүгүн  эмиэ  ходуһаҕа  сир  асчыт  дьон, дьахтар  бөҕөтө  бөлөхтөһөн  көһүннэ. Ээ,  суох,  сыыһа  көрбүт  эбиппин. Бу  сырыыга  хаптаҕасчыттар  буолбакка,  агитбиригээдэ  бөлөҕө  кэнсиэр  көрдөрөөрү  маҥхаарыҥнаһан  иһэллэрэ. “Ааҥҥытын  тэлэйэ  арыйан,  чэйгитин  остуолга  тарда  охсуҥ,  үҥкүү-тойук  бэйэтинэн  күүлэйдии  иһэр” диэбиттии, Ньукулай  Сэмиэнэбис  курдук  кыракый  киһи  иннилэригэр  баянын  тыаһата-тыаһата,  эҥээрхэй  куолаһынан  ырыа  ыллаан  куйаардара. Атласов  мелодист  бэһиэлэй  ырыатыгар кэрэ  аҥаардар  нарыннык  дьиэрэтэллэрэ  холбоһоро. Ол  биһиэхэ   дьэ  иһилиннэ.

Ходуһаҕа  күн  уота

Үөрэ-көтө  таммалыыр,

Оччут  бэрдэ  дьоннорбут

Номнуо  охсо  сылдьаллар.

Биһиги  от  охсо  буолбакка,  хата,  оруобуна  дьиэбитигэр  Харбааска  олорорбут. Кинилэр,  быһыыта,   мотуордаах  оҥочолорун  джунгли  боротуохаҕа  хаалларбыттар,  онтон  сатыылаатахтара. 

 –  Дьээррэ,  уолаттар,  кыыс  бөҕө  иһэр...  үөһэ-аллара   туруҥ...

 – Кэллиннэр  да  хайаатыннар... биһиэхэ  туохпут  наадатай,– диибит  сыбыс-сымыйанан. Дьиҥинэн, сонун  дьону,  кыргыттары  көрүөх  баҕа  бөҕөтө.

– Дьиэҕитин-уоккутун,  туруусуккутун-наскыгытын  хомуна  охсуҥ...  түргэнник,  чэ... – Соххор  Дуурай  бааҕыныыра  иһилиннэ.

Сай  устата  биирдэ  эмит  кэлэн  барар  кэнсиэртээччилэргэ бу  сырыыга  мин  кылааһынньыктарым  икки  кыыс  баара: Лена  уонна  Дуня. Уолаттартан  дэлби  кыбыстан,   кып-кыһыл  сирэйдэммит  кыраһыабай  кыргыттар икки  илиилэрин  муостуу  хардары  тутан, күөх  от  устун  табалыы  үҥкүүлээбиттэрэ  быһыылааҕа. Биһиги  15  уол  хайдах  курдук   Кэрэ  куолар  хаҥыл  кыыллыы  имигэстик  иннибитигэр  хамсаналларын  көрөн,  манньыйан  хаалан  баран  олорорбутун  өйдөөн  хаалбыппын.  Билигин  кылааһынньыктарбыттан  ол  кэнсиэр,  үҥкүү  туһунан  ыйыталастахха,  кыбыстан  кулук-халык  тутталлар  уонна  күлсэн  кэбиһэллэр. Ээх, бириэмэ  барара  түргэнин! Где  наша  молодость.. Түргэн  соҕустук  «машина  времени»  оҥорон,  ол  сылларга  баран  кэлиэххэ  наада  эбит. Ким  барсар?

     Кэнсиэр  диэн  кэнсиэр. Оттон  сирбитин  хаптаҕасчыттар  кэлэннэр  син биир  үлтү  тэпсэллэрэ. Саатар  киһи  кыһыйыах  “наадаларыгар”  туттубут  кумааҕыларын  мээнэ  быраҕаллара   ходуһаны  биир  гына  ыһыллааччы.

– Ааа,  уолаттар..  Арра.. Ботукуй..  көрүҥ  эрэ,  ол  талахтар  диэки  туохтар  хамсыылларый?

– Хаптаҕасчыттар  сылдьаллар  дии..

– Бараҥҥыт  сиргититтэн  үүртэлээҥ!– инньэ  диэн  улахан  дьон оҕолору  бирикээстээччилэр. Оһуоба  тойоммут  Соххор  Дуурай  күүскэ  бааҕынааччы.

Оччоҕо  биһиги  аттарбытын  миинэн,  сирэйбитин  куһаҕан  баҕайытык  туттаат, ыҥырыллыбатах  ыалдьыттарга  махновецтар  курдук  тэптэрэн  тиийэрбит.  Уонна,  бары истэллэрин  курдук,  доргуччу:

– Ээй,   дьоннор,  мантан  барыҥ  эрэ…  бу  биһиги  сирбит… хаптаҕас  үргүүргүт,  ииктииргит-саахтыыргыт  манна  көҥүллэммэт,– диирбит. Ол  кэннэ  кыбыстаммыт  бэйэ-бэйэбитин  көрсөрбүт.

– Бу  да  оҕолор  суобаһа  суохтарын!  Биригээдэҕит  тойоно  кимий? – диэн  тылы барыларыттан  кэриэтэ  истэрбит.

– Пионердар  эрээригит... улахан  дьону  убаастаабаккыт... эһиги саастыы  пионердар,  бэл,  саа  тутан  дойдуларын  көмүскүүллэрэ… эх,  вы!  Дьон  да  бөҕөлөргүт,– кырдьаҕас  киһи  хомуруйбута  өйбөр  хатанан  хаалбыт.

      Биһиги  сүрэххэ  астардыбыт. Кырдьык  даҕаны! Хорсун  пионердар  дойдуларын  сирин  өстөөхтөртөн  көмүскээн  тыыннарын  толук  биэрэллэрэ,  оттон  биһиги  баҕайылар  хаптаҕаспытыттан  көҥөнөн сирбититтэн  бэйэбит  дьоннорбутун  үүртэлиирбит. Тэҥнээн  көрдөххө  наһаа  да  ынырык  эбит.

–  Эһиги  герой  оҕолор  ааттарын  да   билбэт   инигит…  Маннык  бас-баттах  тыллаһар  оҕолор…– бу  кыһыылаах  тылтан  харахпар  уруок  кэмэ  арылынна:

Бэһис  кылаастарга  нуучча  литературата  буола  турар. Учууталбыт  Лидия  Яковлевна:

– Ребята, сегодня  мы  поговорим о необыкновенных детях, о пионерах-героях…кто знает их имена, поднимите руки, – диэн  ыйытыы  биэрдэ.

Леня  Голиков...  Валя  Котик... Марат  Казей... Зина  Портнова... эҥин диэн  ааттаталаатыбыт, оттон  кылаас  иһэ  чуумпуран  хаалла. Толкуйдуу  сатыыллар. Мин  оччолорго  кинигэни  ааҕан  бөҕө. «Дети-Герои»  диэн  нууччалыы кинигэҕэ баар  хорсун  оҕолору  барыларын  билэтэлиирим,  үксүлэрин  холобур  оҥосто  сатыырым. Чуумпуруу  кэмигэр  мин  илиибин  ууннум. Учууталбыт  ыйытардыы  көрдө.  Ол  кэмҥэ:

– Лара  Кареглазая,–  диэтим.

Маннык  ааттаах  дьоруой  оҕо  баарын  атын  оҕолор  саҥа  истэллэр эбит. Күлүстүлэр. «Оннук  оҕо  суох»  дииллэр. Баайсыы  оргуйа  түстэ. Уруок  ыһылынна. Мин  кырдьыкпын  балыйтаран  ыксаатым. Кэлэҕэйим  эбии  бэргээн:

– Ба – ба – ба – ар.. Ла – ла – аара.. Кы – кы - дьык,– диэтим  нэһиилэ.

Кылааһынньыгым  Саша  диэн  уол,  хайдах  кэлэҕэйдиирбин  үтүктэ-үтүктэ,  күлэн  быарын  тарбанна. Кыһыйаммын  үрдүгэр  түһэн  кэбистим. Охсуһаары  мочоолостубут. Муҥар  Саша  учууталбыт  саамай  атаах  оҕото  этэ,  инньэ  гынан  миигин  кылаастан  сааттаахтык  үүрэн  таһаардылар. Уруоктан  кыйданан  икки  сыананы  ылбыт  буруйбар, Лараттан  хоргутаммын   ытыы-ытыы  дьиэбэр  тиийэн  сордоох  кыыс  хаартыскалаах  илииһин,  «албын  эбиккин»  диэт,  хайа  тардан  оһоххо  бырахпытым. Биһиги  дьоллоох  олохпут  туһугар  фашист  аппыһыардарын  дэлби  тэптэртээбит  герой  кыыс  күлүгэ ол  курдук  мин  иннибэр  иккистээн  өлөн  умайан  күлүбүрээбитэ. Онно  ким  буруйдааҕый? Герой  сулуһун  ылбакка, дьонугар-сэргэтигэр биллибэккэ  хаалбыт  Лара  кыыс  буруйдаах  да?!

Чэ, бээ,  кэпсээммиттэн  эмиэ  туора  халыйаары  гынным. Тоҕо  сирбититтэн  дьону  үүртэлиир  этибитий?

Билигин  санаатахха,  кыдамаһыт  Матвейтан  сылтаан  буолуо – кини сарсыардаттан  киэһээҥҥэ диэри отой ньылбы  сыгынньах  сылдьан  үлэлиирэ.  Бука, доруобуйатын  бөҕөргөтөөрү,  этин-сиинин  толору  күн  уотугар  кэриэрдэ  сатыырыттан  буолуо. Ол  иһин  атын  дьон  туораттан  кэлэрин  сөбүлээбэтэ  чахчы. Күҥҥэ  үстүү-түөртүү  оту  соҕотоҕун  быраҕар  чиэппэр  күүстээх  кыдамаһыт  аһыырыгар  эрэ  «били  сирин»  таҥаһынан  саптара. Оттон  от  кээһэригэр  күнү  супту  салыбырата-илибирэтэ  сылдьара.  

– Папандополо,  тэриллэргин  тиэй..  бардыбыт...– диэн  түсчүтүн  хамаандалыыра  уонна  ыбылы  бэрэбээски  буолбут  радиотын  кыбынара  да,  үрүҥ  былааттаах  төбөтө  ходуһа  устун  саҥа  от  түгэҕэ  туруохтаах  сирин  көрдүү  туртаҥалыы  турара.  Кэнниттэн  сыарҕалаах  оҕуһу  мииммит  түсчүт  уола,  бэйэтэ  айбыт  ырыатын  ыллаан  кэбиһэ-кэбиһэ,  эккирэтэн  таҥкычахтатара.

Аабый – баабый, чууп – чаап...

Һэндир – мэндир, илибир – салыбыр...

Матвей  кыдамаһыт күүһүн  муҥурун  биллэрбэтэх  киһи, болокууса  өрөһөлүү аҕалбыт 2-3 сэнтиниэр отун  биирдэ  эрэ  атырдьахтаан  өрө  сүгэн   таһаарара  уонна  от  үрдүгэр  лөглөччү  ууран  кэбиһэрэ. Хас   күн   аайы   бырда быстыбакка, 180-200  сэнтиниэр оту  соҕотоҕун  кэбиһэр  киһи  Саха  сиригэр  да  буолбакка,  Сир  ийэ  (планета)  үрдүнэн  ахсааннааҕа  чахчы.