Айылҕа маанылаах бэлэҕэ — эмтээх үүнээйилэр

Быраас аныыр эмтэрэ, биллэн турар, ыарыыны кытта охсуһарга күүстээх дьайыылаахтар. Ол эрэн хайа эмит өттүнэн буортулаахтара чуолкай. Дэлэҕэ былыргыттан эми «одно лечит, другое – калечит» диэбэттэр. Өр эмтэннэххэ, ордук бүөргэ, быарга охсуулаах буолаллар.

Эмтээх от дьайыытын, ханнык ыарыыга барсарын үөрэтэн, сөпкө кээмэйдээн тутуннахха, киһи доруобуйатыгар олус туһалаах уонна, саамай сүрүнэ, – буортута суох. Саха сиригэр 300‑чэ араас эмтээх үүнээйи баара биллэр, өссө да үөрэтиллэн, ити ахсаан элбиэ турдаҕа. Аҕам, айылҕаттан айдарыылаах, уһун сылларга үгүс дьоҥҥо көмөлөспүт удьуор отоһут Сахабыт сирин ото-маһа ураты күүстээҕин туһунан мэлдьи этэрэ. Кини хас биирдии үүнээйи күүһүн, хомуллар болдьоҕун, дьайыытын уонна да атын кистэлэҥин миэхэ кэпсиирэ, үөрэтэрэ-такайара. Балыыһа эмигэр улаханнык бааспакка, оҕолуун-улаханныын отунан эмтэнэрбит. Билигин ол үтүө үгэһи салгыыбыт.

Билиҥҥи кэмҥэ, интэриниэт, туһааннаах кинигэлэр көмөлөрүнэн ким баҕалаах үөрэтэр, билэр буолла. Ол эрэн үксүгэр итинник «үөрэтии» быстах, толорута суох буолар. Айылҕа бэлэҕин сөпкө хомуйуу, туһаныы уратылаах, бэйэтэ туспа кистэлэҥнэрдээх. Эмтээх отторунан үлүһүйүү куһаҕан өрүтүн эмиэ этэн аһарар тоҕоостоох. Сорох дьон сиэри таһынан быһыыланаллар, эмтээх оттору харса суох үргүүллэр, маһы-оту тохтоло суох алдьаталлар. Ити иэстэбиллээх буоларын, айылҕа барахсан өрүттэн быстыбатын өйдөөбөттөр. Онто да суох кэнники сылларга улахан ойуур баһаардарыттан хаарыаннаах үүнээйилэрбит, айылҕабыт улаханнык эмсэҕэлээтилэр, өтөрүнэн чөлүгэр түһэр кыахтара суох. Төрөөбүт айылҕабыт барахсаҥҥа харыстабыллаах сыһыан ирдэнэрин умнуо суохтаахпыт, үтүө үгэспитин кэнчээри ыччакка иҥэриэхтээхпит.

Норуокка саамай биллэр оттор дьайыыларын, ханнык ыарыыга туттуохха сөбүн кылгастык санаан ааһыахха.

Оҕонньор ото

Оҕонньор отун (Вероника седая) сибэккилиир кэмигэр – бэс ыйыгар уонна от ыйыгар хомуйуллар. Хомуйарга эмиэ сэрэнэбит, силиһэ кылгас уонна буорга дириҥэ суохтук үүнэр. Онон кыптыыйынан кырыйыллар. Хатарабыт, бытарытабыт. Отунан көөнньөһүк оҥоһуллар.

Дьайыыта:

- сүрэх үлэтин тупсарар;

- тыҥа сүһүрүүтүн эмтиир (ол иһигэр тымныйыы уонна коронавирус содулларын), тыҥаны уонна хааны ыраастыыр, токсиннары таһаарар;

- микробтары, вирустары өлөрөр;

- тымырдары бөҕөргөтөр;

- куртах, бүөр үлэтин, оһоҕос микрофлоратын тупсарар уо.д.а.

Көөнньөһүгү оҥоруу:

Балтараа остолобуой ньуоска оту 1 ыстакаан (200 мл) итии ууга көөнньөрүллэр, эмиэ эмалированнай куруускаҕа оргуйа турар уу үрдүгэр эбэтэр тиэрмэскэ кутан, хаппахтаан баран 15-20 мүнүүтэ көөнньөрөбүт. Сойбутун кэнниттэн сиидэлиибит. Ыстакаан 1/3 күҥҥэ үстэ-түөртэ, аһаан баран чаас  курдугунан сылаастыы, уон хонуктан икки нэдиэлэҕэ тиийэ иһэбит.

Оҕонньор отун иһэр көҥүллэммэт:

- сахарнай диабеттаах дьоҥҥо;

- сүрэх-тымыр систиэмэтигэр кэһиллиилээхтэргэ;

- хааннарын баттааһына үрдүүр дьоҥҥо.

Боҕуруоскай от

Эмтээх отторбут уратылара – олус киэҥ дьайыылаахтар, биир эрэ ыарыыга туттуллубаттар, хас да ыарыыны үтүөрдэр кыахтаахтар. Холобур, боҕуруоскай от (чабрец, тимьян ползучий). Эмтэнэргэ сибэккилээх дьөрбөтө туттуллар, сибэккилии турар кэмигэр – бэс ыйыгар хомуллар. Боҕуруоскай оту турута тыыппакка, сэрэнэн кыптыыйынан кырыйыллар. Тоҕо диэтэххэ бу от олус бытааннык үүнэр, чөлүгэр түһэн быстыбат.

Дьайыыта:

- тымныйыыга, тыынар уорганнары эмтээһиҥҥэ (трахеит, бронхит, бронхопневмония, коклюш, грипп) – микробтары утары охсуһар, сүһүрүүнү тохтотор, сили хойуннарар уонна хоҥуннарар, итиэннэ хааны ыраастыыр;

- куртах аһыыбата аҕыйаатаҕына, үлэтэ мөлтөөтөҕүнэ уонна быһыта тутарыгар туһалаах, куртах симэһинин таһаарар, ыарыытын мүлүрүтэр, ас буһарыытын тупсарар;

- оһоҕос быһыта тутарыгар эмиэ көмөлөһөр, микрофлоратын саҥардар, дисбактериоһу суох оҥорор;

- киһи уопсай туругун тупсарар, доруобуйаны бөҕөргөтөр.

Боҕуруоскай оттон көөнньөһүк (настой) оҥорон, иһэргэ эрэ буолбакка, таска эмиэ туттуллар. Холобур, күөмэй ыарыыларыгар уонна айах иһинээҕи бааһырыыга (ангина, фарингит, тонзиллит, стоматит, гингивит) туттуллар.

 Көөнньөһүгү оҥоруу:

 Бастатан туран, бу оту бары ирдэбиллэри тутуһан хомуйуллар, хатарыллар, онтон бытарытыллар. Эмкэ туттарга итинник бэлэмнэммит 1 ч. нь. оту 1 ыстакаан (200 мл) итии ууга көөнньөһүллэр. Эмалированнай куруускаҕа оргуйа турар уу үрдүгэр (паарыгар) эбэтэр тиэрмэскэ кутан, хаппахтаан баран 15-20 мүнүүтэ туруорааччыбын. Сойбутун кэннэ сиидэлиибит. Ыстакаан ¼ күҥҥэ үстэ, аһыах иннинэ сылаастыы иһиллэр, эмтэнэр киһи ыйааһынын эмиэ учуоттуур ордук, ол эрэн наһаа элбэҕи иһиллибэт. Маннык биэс күнтэн уонча күҥҥэ диэри эмтэниллэр. Өр уонна элбэҕи иһиллибэт, хаан баттааһына намтыан, сүрэх эриллиэн, хотуолатыан сөп.

Боҕуруоскай оту иһэр көҥүллэммэт:

- 12 саастарын туола илик оҕолорго;

- оҕо күүтэр уонна эмиийдэтэр ийэлэргэ;

- массыына ыытар дьоҥҥо;

- улахан болҕомтону ирдиир, тиэхиньикэни кытта сибээстээх үлэлээхтэргэ;

- бүөр уонна быар ыарыыларын ыарахан көрүҥэр;

- сүрэх үлэтигэр кэһиллии баар буоллаҕына;

- оһоҕос уонна куртах бааһыгар;

- куртах аһыыта үрдүк буоллаҕына.

Бохсурҕан

Бохсурҕан (подорожник большой) оту бары да оҕо эрдэхпититтэн билэбит. Сайын мэниктии сылдьан илиибитин-атахпытын дьүккү түстэхпитинэ, бааспытыгар ити оту сыһыарар этибит. Кимнээҕэр сөпкө дьаһанар эбиппит, кыра бааска олус үчүгэй туһалаах от.

Дьайыыта:

- тирии кыра бааһын, дьүккүрүйүүнү түргэнник оһорор;

- тыҥа ыарыыларыгар – бронхикка, трахеикка сүһүрүүнү намтатар, сили хоҥуннарар;

- аппетиты көтөҕөр;

- гастрикка (намыһах кислотность түбэлтэтигэр) куртах аһыытын үрдэтэр уо.д.а.

Көөнньөһүгү оҥоруу:

Биир остолобуой хаппыт, бытарытыллыбыт оту биир ыстакаан (200 мл) итии ууга кутабыт, 15-20 мүнүүтэ хаппахтаан туран көөнньөрүллэр. Сойбутун кэннэ эмиэ сиидэлиибит. Улахан дьон уонна 14 сааһыттан үөһэ оҕолор сөтөлгө ыстакаан 1/4 күҥҥэ үстэ иһэллэр, оттон куртах-оһоҕос ыарыыларыгар  ыстакаан 1/4 күҥҥэ үстэ аһыах 20-30 мүнүүтэ иннинэ иһиллэр.

Бохсурҕан оту иһэр көҥүллэммэт:

- үс сааһыгар диэри оҕолорго;

- гиперациднай (аһыыта үрдүк) гастриттаах дьоҥҥо;

- куртах уонна оһоҕос баастаахтарга (язва);

- дириҥ аһаҕас бааска туттуллубат.

Кучу

Кучу (иван-чай, кипрей) оту үгүстэр чэй быһыытынан эрэ билэллэр. Сибэккилии турар кэмигэр хомуллар. Хатаран баран туттар ордук, тохтоло суох биир ыйтан ордук иһиллибэт, быарга куһаҕан.

Дьайыыта:

- күөмэй сайҕанарга, тымныйыыга;

- куртах, оһоҕос бааһырыытыгар;

- тиритиннэрэр, кыраадыһы түһэрэр, токсиннары таһаарар;

- тымырдары бөҕөргөтөр, ыраастыыр, гемоглобины үрдэтэр, хааны убатар;

- стресскэ туһалаах, ньиэрбэни уоскутар, утуйарга көмөлөһөр;

- бааһы түргэнник оһорор;

- микробтары, вирустары кытта охсуһар;

- организмы ыраастыыр, бөҕөргөтөр;

- үөһү сымнаҕастык таһаарар;

- сүһүөх, былчыҥ ыарыыларыгар кэмпириэс быһыытынан туттуохха сөп.

Саамай сүрүнэ – эр киһи үүнээйитэ диэн ааттанар, тоҕо диэтэххэ простатиты, предстательнай былчархай (железа) аденоматын эмтиир.

Көөнньөһүгү оҥоруу:

400 мл итии оргуйбут ууга икки остолобуой ньуоска хатарыллыбыт уонна бытарытыллыбыт оту кутабыт, хаппахтыыбыт, чаас аҥаарын курдук туруорабыт, биирдэ-иккитэ ньуосканан булкуйабыт. Сойбутун кэннэ сиидэлиибит. Күҥҥэ үстэ, ыстакаан аҥаарынан сылаастыы иһэбит. 

Кучуну иһэр көҥүллэммэт:

- оҕо күүтэр уонна эмиийдэтэр ийэлэргэ;

- куртах уонна оһоҕос ыарыылаахтарга;

- үөһэ этиллибитин курдук, өр истэххэ быарга охсуулаах;

- аллергиялаах дьоҥҥо сэрэхтээх.

Ханнык баҕарар эмтээх үүнээйини сиэри таһынан элбэҕи үргээмэҥ, кыптыыйдаах сылдьан, силиһин алдьаппат курдук дьаһаныҥ. Чуолкай билбэт буоллаххытына, мээнэ оту хомуйумаҥ. Майгыннаһар курдук буолан баран, сорох үүнээйи көрүҥэ киһи доруобуйатыгар уонна олоҕор сэрэхтээх, күүстээх дьааттаах элбэх. Айылҕа бэлэҕэр сөптөөх уонна харыстабыллаах сыһыан  ирдэнэр.

Болҕойуҥ! Ыстатыйа информационнай-сырдатар көрүҥнээх, диагноһы чуолкай туруортаран, бырааһы кытта сүбэлэһэн баран эмтэнэр ордук.