Эрэйдээх ыттар...

Бүгүҥҥү ыстатыйам аата икки өйдөбүллээх – биир  өттүттэн күн тура-тура ыт айдаана, кыһалҕата; иккис өттүттэн – бэйэм ыттаах, ытымсах киһи буоларым быһыытынан, көрүүтэ-истиитэ суох ыттары аһыныым бэлиэтэ.

Хаһыаппыт ааспыт нүөмэригэр Екатерина Безрученко: «Тутуллубут дьэллик ыттар аҥаардара хаһаайыннаахтар» диэн ыстатыйа тахсыбыта. Онно этиллэринэн, дьэллик кыыллары тутар үлэни күүһүрдэр суһал штаб мунньаҕар Аһымал пуонда дириэктэрэ бэйдиэ сылдьар ыттар ортолоругар хаһаайыннаах ыт элбэҕин туһунан иһитиннэрбит. Бүгүн ити сытыы тиэмэни салгыыбыт.

Дьэллик ыт кыһалҕатын быһаарар биир суолунан приют тутуута буолар. Ыйыталастахха уонна социальнай ситимнэргэ суруйалларын көрдөххө, дьон киин куоракка дьиҥнээх приют суоҕун билбэт. Хомойуох иһин, билигин Очиченко уулусса 57 нүөмэригэр үлэлии турар ППБЖ тэрилтэ, аата да этэринии, ити приют буолбатах, дьэллик кыыллары быстах кэмҥэ тутар сир. Итиннэ ОСВВ (отлов-стерилизация-вакцинация-выпуск) бырагырааманан үлэлииллэр. Ол аата тутуллубут кыылы стерилизациялыыллар, ыарыылары утары быһыыны туруораллар уонна, кулгааҕар бэлиэ (бирка) кэтэрдэн баран, таһааран ыытан кэбиһэллэр. Бырагыраама быһыытынан кыыл дьиэ иһигэр 30 күн олоруохтаах. Аны тыһы ыттары стерилизациялааһын ис уоргаҥҥа хайытан киирэн оҥоһуллар буолан, эппэрээссийэ кэнниттэн ыт сылаас сиргэ тутуллара ирдэнэр. ОСВВ бырагыраамата биһиги тыйыс усулуобуйабытыгар барсыбат. Тоһуттар тымныылаах Сахабыт сиригэр тыыннаах харамайы ППБЖ-га олорор болдьоҕо ааспытын кэннэ таһырдьа таһааран ыытан кэбиһэр уустуктардааҕа биллэр. Чараас түүлээх өттө, пууҥҥа бэлэм аһылыкка, көрүүгэ-истиигэ олорон баран, сатаан өрүттүбэттэр. Сымнаҕас айылҕалаах Арассыыйа киин регионнарыгар итинник кыһалҕа турбат, бырагыраама кинилэргэ ананан оҥоһуллубут.

«Помоги выжить» Аһымал пуонда дириэктэрэ, дьэллик кыыллары быстах кэмҥэ тутар пуун салайааччыта Екатерина Сергеевна Безрученконы үөскээбит балаһыанньа уонна итинтэн хайдах тахсыахха сөбүн туһунан  бэйэтин санаатын үллэстэригэр көрдөстүм.

Екатерина Безрученко, дьэллик кыыллары быстах кэмҥэ тутар пуун дириэктэрэ:

- Приют тутуллара биһиэхэ тыын суолталаах боппуруос, итиннэ саамай кылаабынайа сир наада. Птицефабрика таһыгар былааннаммыта даҕаны, дьон олорор сириттэн чугас диэн аккаастаатылар. Онон олохтоох дьаһалта билигин салгыы сир көрдүүр, учаастак биэрэбит, манна туттуоххутун сөп диэн буолла даҕаны, биһиги тутууну саҕалыырга бэлэммит. Бэйэбит күүспүтүнэн, «Помоги выжить» Аһымал пуонда, тутууну ыытары былаанныыбыт.

Дьоҥҥо ыттар саба түһүүлэрин туһунан этэр буоллахха, санаам уларыйбат, эппитим уонна этэбин – сүрүннээн хаһаайыннаах ыттар итинник быһыыланаллар. Кинилэр туохтан да чаҕыйбаттар, дьон ортотугар улааппыт буоланнар, киһиттэн куттамматтар. Биллэн турар, итинник хаһаайыннаах ыт баһылыктаах үөрдэргэ биһиги иитиллэччилэрбит, ППБЖ-тан тахсыбыттар баар буолуохтарын сөп. Кинилэр кыыллар буоллаҕа дии, айылҕа, үөр сокуонунан олороллор, биир үрдэ да, атыттар сүүрэн тиийэн үтүктүбүтүнэн бараллар. Оннооҕор дьоҥҥо эмиэ оннук дии, уочаракка туран биир эмэ киһи сөбүлээбэтин биллэрдэ даҕаны, атыттар эмиэ хабан ылаллар.

Билиҥҥи кэмҥэ дьэллик ыттары тутууга үлэ күүһүрдүллүбүт эрэсииминэн барар, икки массыына оннугар түөрт үлэлиир. Күнү быһа ханнык кыһалҕалаах аадырыска турар кыахтаахпыт. Холобур, тутааччылар биригээдэлэрэ АГАТУ оройуонун күнү быһа кэтиир, дьоҥҥо саба түһүү тахсыбатын курдук. Итини тэҥэ 203-с микрооройуоҥҥа Губинскайга тураллар, итиннэ эмиэ улахан кыһалҕа баар, тоҕо диэтэххэ ити уокурукка нэһилиэнньэ икки аҥыы хайдан олорор. Сорохтор ыттары тутуҥ диэн туруорсаллар, оттон аҥаардара тутары мэһэйдииллэр. Итиннэ сиһилии тохтоотоххо, Губинскай уокурук тиэргэн ыраастааччылара ыттары тутарга анаан килиэккэлэри оҥорбуттара, ону көмүскэһэбит диир дьон кэлэн алдьаталыыллар, ыттары таһаараллар. Онон биригээдэ тиийэн маныырга күһэллэр.

Ыт киһиэхэ саба түһэр түбэлтэлэрэ өссө Гагаринскай уокурукка тахсыталаабыттар, олору тутаттаабыппыт. Итиннэ тутуллубут биир ыты кэпсиэхпин баҕарабын. Кини оҕо балаһааккатыгар олорор, оҕолор кинини батыһыннара сылдьаллар, аһаталлар. Саамай дьиктитэ – улахан дьону оҕолорго чугаһаппат, көмүскүүр идэлээх, оннооҕор төрөппүттэрин чугаһаппат. Олох сатаан өйдөөбөппүн, сайын эмиэ итинник түбэлтэ тахсыбыта. Ити уокурукка олорор төрөппүттэр оҕо балаһааккатыгар ыттар оҕолорбутугар чугаһаппаттар диэн үҥсэллэр этэ. Баҕар, оҕолор ыттары бэйэлэрэ итинник дрессировкалыыллар дуу диэхпин баҕарабын. Биир өттүнэн ити үчүгэйдээх, биир да куһаҕан киһи, холобур, педофил, оҕолорго чугаһыыр кыаҕа суох, оҕолор көмүскэллээхтэр. Дьоҥҥо саба түспүт ыттары тутан пууҥҥа илдьэн хаайабыт, үйэлэрин тухары тахсыбаттар.

Билиҥҥи кэмҥэ ППБЖ-га 889 ыт баар, күһүҥҥүттэн 77 ыты хаһаайыттара кэлэн ылбыттара. Кыһыҥҥы тымныыларга ыттары уулуссаҕа таһаарбат курдук саҥа 200-чэ миэстэлээх вольердары тута сылдьабыт. Итини тутарбытыгар тэрилтэлэр үбүнэн көмөлөһүөх буолбуттара, штаб планеркатыгар итинник быһаарыы ылыллыбыта. Бүгүҥҥү күннээҕи туругунан ветеринария Департамена эрэ көмөлөстө, 20 тыһ. солк. ыыппыттара. Матырыйаалы 430 тыһ. солк. кэриҥэ суумаҕа атыыласпытым. Өссө ханнык тэрилтэлэр көмөлөһөллөрө буолла диэн эрэнэ күүтэбит. Биирдиилээн дьон көмөлөһө сатыыра, өйүүрэ наһаа үөрүүлээх. Холобур, соторутааҕыта «Шишкин дом» диэн тутуунан дьарыктанар хампаанньа (дьиэ кэргэн бизнеһэ) наһаа үчүгэй 10 устуука ыт уйаларын (буудкалары) аҕалан биэрбитэ, өссө да тутуохпут диэбиттэрэ. Куорат олохтоохторо кэлэн үлэлэһэллэрэ, биһиэхэ көмөлөһөллөрө улахан хайҕаллаах, махталлаах дьыала. Дьон сылаас таҥастары, суорҕаннары, көбүөрдэри аҕалаллар, ону ыттар уйаларын сылытарга туттабыт. «Баҕарах» хаһаайыстыбаттан от атыылаһабыт, соторутааҕыта 5 т аҕалбыттар, бу нэдиэлэҕэ өссө 5 т кэлиэхтээх.

Дьэллик ыт ахсаанын хайдах аҕыйатабыт, бэрээдэктиибит диэн ыйытыыгар хонтуруол баар буолуохтаах диэн этиэм этэ. Холобур, ыт, куоска хаһаайына ветеринарияҕа баран регистрацияланаллар уонна онон бүтэн хаалар. Бу кыыл салгыы хайдах буолла, баар дуу, суох дуу диэн ким да интэриэһиргээбэт. Ити хайысханан булгуччу үлэ барыахтаах дии саныыбын. Хаһаайыттар иитиллээччилэрин таһырдьа быраҕан кэбиһэллэр, стерилизациялаппаттар. Ол иһин сыл аайы дьэллик кыыл элбии турар.

Хаһыат ааҕааччыларыгар көрдөһүүм – баһаалыста, кимиэхэ эмэ даачаҕытыгар эҥин туттуллубат ыт уйата баар буоллаҕына, биһиэхэ аҕалыҥ.. Күн-түүн ыппыт ахсаана элбии турар, онон буудкалар биһиэхэ тыын суолталаахтар. 

Киин куорат олохтоохторун дьэллик ыттар кыһалҕаларыгар сыһыаннаах санааларын көрүөҕүҥ.

Инна Коротова:

Бачча тымныы дойдуга ыттар аһаҕас халлаан анныгар көрүүтэ-истиитэ суох сылдьаллара иэдээн быһыы. Ыттарын стерилизациялаппакка, төрөтө-төрөтө оҕолорун быраҕар дьону кытаанах миэрэҕэ тардыахха наада, улахан ыстарааптары киллэриэххэ. Оптуобус тохтобулларыгар, астаах киоскалар аттыларыгар дьон диэки көрдөһөрдүү көрөн олорор ыттартан киһи сүрэҕэ ыалдьар. Хайа сатанарынан аһылык бэрсэ сатааччыбын.

Евдокия Ивановна:

Ыттары аһынабын да буоллар, куттанабын, бэйэбит ыппыт суох, куоскалаахпыт. Сарсыарда үлэҕэ барарга, оҕону оскуолаҕа ыытарга барыта куттал. Ордук үөрүнэн сылдьар ыттар сэрэхтээхтэр, биир ыт түстэ да, бары саба түһэллэр. Бассаапка ыттар дьахтары ытыраары төгүрүйэ сылдьар уонна оҕону үрэ-үрэ батыһан иһэр видеолара баар этэ, отой куһаҕан түүл курдук. Барыларын тутаттаан хаайыахтарын наада. Өлөртүөхтэрин диэбэппин, сокуонунан көҥүллэммэтин билэбин.

Василий Протодьяконов:

Ыт, биллэн турар, киһи доҕоро буоллаҕа. Саха дьоно былыр-былыргыттан ыттаах буолан, бултатан аһаан-таҥнан олорбуттара. Оттон билигин бэйдиэ сылдьар ыт элбээбитэ – киһи буруйа. Аньыырҕаабыта буолан стерилизациялаппаттар, онтон оҕолорун быраҕаллар. Итинник дьону булаттаан кытаанах эппиэтинэскэ тардыахха наада. Бэйэм ыттаахпын, саас-күһүн куска илдьэ сылдьар эрэллээх доҕорум, көмөлөһөөччүм.

Николай Смирнов:

Сыл ахсын ыт айдаана даҕаны, туох да быһаарыллыбат. «А воз и ныне там»  диэбит курдук. Оҕолорум, сороҕор бэйэбит сиэннэрбитин оҕо саадыгар таһабыт. Оптуобуһунан айанныыр дьоҥҥо куттал, тохтобултан ыкка ытыттарбакка этэҥҥэ тиийиэхтэрин наада. Ыт боппуруоһун олохтоох дьаһалта булгуччу түргэнник быһаарыа этэ. Атын ити кыһалҕаттан тахсар суолу көрбөппүн. Арай приют тутулуннаҕына бэрээдэк баар буолуо дии саныыбын.

Хаһаайыттар ыттарын быраҕар төрүөттэрэ үксүн биир – көһөбүт, аллергиялыыбыт. Дьиҥэр, кыратыттан сатаан ииппэккэ, бэрээдэккэ үөрэппэккэ аккаастанар да түбэлтэлэр бааллар. Бу күннэргэ ыттарыттан аккаастанан, уулуссаҕа баайан хаалларбыттарын туһунан хас да хаартыскалаах иһитиннэрии таҕыста. Итинник балаһыанньа тахсыбатын курдук, ыт оҕотун ылыах иннинэ барытын толкуйдуур, ыйааһынныыр ордук. Ыт оонньуур буолбатах, кини – дьиэ кэргэн сорҕото, онон эппиэтинэстээх сыһыаны ирдиир.

Фото: Антон Муханов, «Глобус»