Зарема Бочкарева: «Бааһынай хаһаайыстыба үлэтэ-хамнаһа бүтүн дьиэ кэргэнтэн тутулуктаах»

Элбэх оҕолоох дьиэ кэргэн иһирэх ийэтин, эбэтин, эрэллээх кэргэнин күннэтэ хатыланар үгүс түбүгүн, эппиэттээх аналын таһынан, олох оргуйар үөһүгэр сылдьан, тустаах уонна уопсастыбаннай үлэни эҥкилэ суох толоруу, хайатыгар да үтүө түмүгү ситиһии үтүмэн үлэттэн, дьаныартан тахсар. Ону тэҥэ тус бэйэ холобурунан үлэҕэ, билиигэ-көрүүгэ көҕүлээн, туһааннаах кэмигэр тоҕоостоох сүбэни биэрэн, туруорсан, дьон, бааһынай хаһаайыстыба олоҕо тупсарыгар көмөлөһүү – туһунан сатабыл. 

Маны барытын кыайа тутан,  СӨ Бааһынай хаһаайыстыбаларын уонна кэпэрэтииптэрин ассоциациятын толорооччу дириэктэрэ, СӨ тыатын хаһаайыстыбатын туйгуна, “Гражданскай килбиэн” анал бэлиэ туһааннааҕа, Дьокуускай куорат олохтооҕо Зарема Романовна Бочкарева дьон-сэргэ дириҥ ытыктабылын, махталын ылар. Кини бүгүн – «Киин куорат» хаһыат ыалдьыта.

Зарема Романовна Саха сирин тыатын хаһаайыстыбатын эйгэтигэр үлэлэспитэ 40 тахса сыл буолла.

Киирии оннугар 

Аан бастаан Зарема Романовна, Андрей Андреевич Бочкарёвтары кытта 2000 сс. саҕаланыыларыгар Намҥа олороллорун саҕана билсибитим. Улуус үлэни өрө туппут, сахалыы куттаах, тарбахха баттанар, ытыктанар ыала диэн билиһиннэрбиттэрэ. Аҕалара, Андрей Андреевич, Нам улууһун баһылыгын бастакы солбуйааччынан үлэлиирэ, Зарема Романовна   дьаһалтаҕа исписэлиистиирэ, көхтөөх уопсастыбанньык быһыытынан биллибитэ быданнаабыт этэ.

Хантан иллэҥ, быыс булан, оҕуруот аһын арааһын, сибэкки сиэдэрэйин  олордорун, хансыарбалаан, туустаан-тумалаан, чугас дьонун, дьиэ кэргэнин күндүлүүрүн таһынан, билбит-мунньубут уопутун бар дьоҥҥо үллэстэрин сөҕөн-махтайан кэлбиппин өйдүүбүн.

Бочкарёвтар бэйэлэрэ кыһанан-мүһэнэн оҥостубут көмүс ньээкэ уйаларыгар киирдэххэ, таптал, ытыктабыл, бэйэ-бэйэни өйдөһүү, өйөһүү сылаас тыына илгийэрэ. Этэргэ дылы, дьиэлээхтэр тугу туппуттара, таарыйбыттара барыта “тып-тап” курдук буолан, табыллан иһэрин дьиэ ис бараана ырылхайдык туоһулуура.

... Зарема Романовна үлэтиттэн кэлээт да, ас астаан, кэргэнин, оҕолорун сылаас астаах, итии чэйдээх көрсөр түбүгэр түспүтэ. Ол сүүрэ-көтө сырыттаҕына, арай дьиэтээҕи төлөпүөннэрэ тохтообокко тырылыыр. Тус үлэтигэр сыһыаннаахтан саҕалаан, улуус нэһилиэктэриттэн “сэбирдэҕэ саһарбыт, туга тиийбэтэ буолуой?” диэххэ тиийэ эрийэллэр. 

Оччолорго дьиэтээҕи төлөпүөнү рация курдук уһун тимирдээх туруупка солбуйбут кэмэ. Ону моонньугар бэрт үөрүйэхтик кыбыта тутаат, Романовна астыырын, сүбэлиирин быыһыгар үүнээйилэрин бэрийэн, уу кутан элэгэлдьийэр. Эчи, түргэнэ-тарҕана! Бэрт кылгас кэм иһигэр оҥоруохтааҕын оҥорон, бэрийиэхтээҕин бэрийэн бүтэрэ охсубута.

Ол кэмҥэ, сыыспат буоллахпына, “тыа ыалын экэниэмикэтин сайыннарыыга” төһүү болҕомто ууруллара. Ыаллар, хаһаайыстыбалар түргэнник ситэр салаа кыылларын, көтөрдөрүн ииттэн, оҕуруот аһын үүннэрэн, бэйэ дохуоттаах буолалларыгар көмөлөһөр сорук күүскэ турара. Романовна тустаах үлэтин эбээһинэһигэр киирбэтэр да, үлэ, өрөбүл күн диэн аахсыбакка, оҕуруоччут дьүөгэлэрин кытта тыаларынан кэрийэ сылдьан, билиҥҥинэн өйдөөтөххө, маастар-кылаастары буор-босхо ыыталлар эбит. Оччолорго саҥардыы тэнийэн эрэр “санберри”, дьиэҕэ үүннэриллэр дьэдьэн сиэмэлэрин бэйэлэрин үүнээйилэриттэн ылан, дьон туһаннын диэн үллэстэллэрин, атастаһалларын, сонун үүнээйилэр туһаларын-көдьүүстэрин туһунан киһи эрэ ылан үүннэрэн, холонон көрүөн баҕарарын курдук кэпсээбитин саныыбын.

Көхтөөх хомсомуол, иһирэх ийэ, эрэллээх кэргэн

– Зарема Романовна, кэпсэтиибит наар бааһынай хаһаайыстыба, кэпэрэтиип, кинилэр ситиһиилэрин, кыһалҕаларын, тыа сирин туруу үлэһит дьахталларын туһунан буолара. Бу сырыыга бэйэҕин, дьиэ кэргэҥҥин билиһиннэрэ түһүөххэ эрэ?

– Төрөөбүт сирим – Өлүөхүмэ улууһун Кыыллаах Арыыта. Элбэх оҕолоох ыал улахана буолан, дьоммор, балыстарбар көмө-ньыма, үлэҕэ сыстаҕас буола улааппытым. Ийэм сопхуоска ыанньыксыттаабыта, киниэхэ көмөлөһөн, эрдэттэн ынах ыы үөрэнэн, 6-с кылаастан сайыҥҥы каникулбар ыанньыксыттары солбуйар этим. Оҕо эрдэхпиттэн сытыы-хотуу быһыылаахпын, өрүү да көхтөөх хомсомуол, комсорг, сэкиритээр этим. Оскуола кэнниттэн 16 кыыс тутуспутунан тахсан, икки сыл “Эрчим” ыччат-хомсомуол ферматыгар ыанньыксыттаабыппыт. Ол сылдьан хомсомуол сэкирэтээринэн талыллан, улуус уопсастыбаннай олоҕор кыттан барбытым. Үһүс сылбар Дьокуускайдааҕы тыа хаһаайыстыбатын техникумугар зоотехник идэтигэр киирбиппэр, эмиэ комсорунан талбыттара...

– Дьэ, ол устудьуоннуу сылдьан, эдэркээн, муора флотугар сулууспалаабыт, тельняшкалаах, эмиэ элбэх оҕолоох ыал бастакы оҕото, Андрей уолу билсэн, сүрэххитинэн сөбүлэһэн,  хараххытынан хайҕаһан ыал буолаҕыт?

– Уой, итини хаһан кэпсээбиппиний? (күлэр). 1983 сыллаахха ыал буолбуппут. Андрей Андреевичтыын бастакы идэбит – зоотехник. Аҕабыт төрөөбүт сирэ – Нам. Саастаах төрөппүттэригэр чугас буолаары, үөрэхпитин бүтэрээт Хатырыкка анатан, үлэбитин М.К. Аммосов аатынан сопхуостан саҕалаабыппыт.

Мин бастаан техник-осеменаторынан, плем-лабараанынан үлэлээн баран, кэлин иккиэн ыанньык уонна субан сүөһү биригэдьиирэ буолбуппут. Кэлээппитин кытта тута кэриэтэ нэһилиэк дьахталларын Сэбиэтигэр талбыттара. Хатырыкка 13 сыл олорбуппут. Оҕолорбут төрдүөн ол кэмҥэ төрөөбүттэрэ. Этэҥҥэ улаатыннаран, үрдүк үөрэхтээн, олохторун суолугар киллэрэн биэрбиппит. Билигин бэйэлэрэ үлэһит, ыал, ийэ, аҕа дьон. Улахан уолбут Андрейбыт – тыа хаһаайыстыбатын үрдүк үөрэхтээх технолога, Дьокуускайдааҕы көтөр фабрикатыгар АСУ эпэрээтэринэн үлэлиир, икки оҕолоохтор. Татьянабыт – үрдүк үөрэхтээх химик-биолог, М.К. Аммосов аатынан ХИФУ Естественнэй наука институтугар үлэлиир, техническэй наука кандидата, үс уоллаахтар.

Орто кыыс Наталья ыал буолан, Германияҕа олорбута уонтан тахса сыл буолла. Үһүс үрдүк үөрэҕин Германияҕа бүтэрэн, Майнц куоракка баар  “Вайва Веировые энергии” НКТ (BayWa r.e. Wind Gmb) диэн тэрилтэҕэ  бырайыактар ассистеннара диэн дуоһунастаах. Кырабыт Сайыына, эмиэ үрдүк үөрэҕи бүтэрэн, Дьокуускайдааҕы МФЦ үлэһитэ.

– Эдэр сааскыттан “ыал аҕата үөрэниэхтээх, сайдыахтаах, дьахтар бигэ тирэх буолан өйүөхтээх” диэн, оҕолоруҥ кыраларыгар кэргэниҥ ыраах үөрэнэ барарын өйөөн  ыыппыт эн этиҥ дии?

– Оннук баара. Андрей Андреевич Хабаровскайга партийнай оскуолаҕа күнүскү үөрэххэ үөрэммитэ. Бүтэрбитигэр Нам улууһун дьаһалтатыгар анаабыттара. Онон Хатырыктан улуус киинигэр көһөн киирбиппит. Бэйэм эмиэ кэлин, оҕуруот аһын үүннэриини сэргиирим быһыытынан, дьоҥҥо да сүбэлиирбэр туһалаах, көмөлөөх буоллун диэн, ДьТХА-га киирэн, агроном идэтигэр үөрэммитим. Киһи биир сиргэ турбакка, төһө кыалларынан сайдан, элбэҕи билэн-көрөн, уопутуран иһиэхтээх.

Ол да иһин бааһынай хаһаайыстыбаны тэринээччилэргэ хайаан да үөрэниҥ, элбэҕи билиҥ-көрүҥ диибин. Оннук санааттан Дьокуускайдааҕы тыа хаһаайыстыбатын академиятыгар АПК үлэһиттэрин идэҕэ таһымнарын үрдэтэр институкка үөрэтэр-методическай былаан ылыллан, эдэр бааһынайдары үөрэхтээһин ыытылларын ситиспиппит. Ол түмүгэр бастакы 2011 сылга  – 65,  2012 с. –122, 2013 с. – 130,   2014 с. – 150, 2015 с. – 200, оттон 2016 с. 250 тиийэ ыччат саҥа саҕалыыр бааһынай быһыытынан анал үөрэҕи баран, ону кэрэһилиир докумуоннаммыттара. Отчуоту, былааны, грант отчуотун оҥостор кыахтаммыттара. Кинилэртэн күн бүгүнүгэр диэри олохтоох оҥорон таһаарыыга төһүү кылааттарын киллэрсэ сылдьааччы элбэх.

Бастыҥ уопсастыбанньык

– Урут да, аны да уопсастыбаннай үлэтэ суох табыллыбат курдуккун...

– Нам улууһугар элбэх оҕолоох ыаллар, ол кэнниттэн оҕуруотчуттар түмсүүлэригэр бэрэссэдээтэллээбитим. Уустук 90-с сылларга Нам улууһун Дьиэ кэргэҥҥэ уонна оҕоҕо социальнай көмөнү оҥорор киинигэр ыал экэниэмикэтин испэсэлииһинэн үлэлиир кэммэр, тыа дьоно дохуоттаах буоларын ситиһээри, элбэх да сэминээри, көрсүһүүнү, күрэхтэһиини ыытарбыт.

Ханнык баҕарар ыарахан кэмҥэ, холобур, хамнас кэлбэт, үлэ суох, көстөн быстыбат кэмигэр кэтэх хааһаайыстыбалаах, бэйэ сүөһүлээх-астаах киһи – көмүскэллээх. Билигин эмиэ, араас өйөбүл, социальнай контракт баарын тутуу баттаһа, бэйэ астаах-үөллээх буоларын туһугар, ким сүөһү, сылгы көрөн, үүнээйи олордон, салгыы кэҥээн, бааһынай хаһаайыстыба буолалларыгар сүбэлиибит.

– Дьокуускай олохтоохторо буолбуккут хас сыл буолла? Ол кэмтэн саҕаланнаҕа өрөспүүбүлүкэ бөдөҥ-кыра бааһынайдарын кытта ыкса үлэлэһииҥ?

– 2008 с. аҕабытын ТХМ миниистирин көмөлөһөөччүтүнэн ыҥырбыттарыгар Дьокуускайга көһөн киирбиппит. Мин 2009 с. тохсунньу 12 күнүттэн үлэлээн, быйыл бааһынайдары кытта алтыспытым 16-с сыла буолла. Бастаан Сүөһүнү иитиигэ, племенной үлэҕэ департамент сүрүннүүр исписэлииһинэн, салгыы кэпэрээссийэ салаатын кылаабынай исписэлииһинэн анаммытым. 2009-2011 сс. бэрэсидьиэн тыа сирин социальнай-экэнэмиичэскэй бырагырааматын таҥыыга үлэлэспитим. Миэхэ, чопчута, хаһаайыннааһын дьоҕус көрүҥнэрин – кэтэх уонна бааһынай хаһаайыстыбалар – үлэтин сүрүннээһини сыһыарбыттара. Онно кумааҕыга киирбитинэн үгүс бааһынай хаһаайыстыба баарыттан дьиҥ үлэлии олорооччутун быһааран, сүүмэрдээн, зоналарынан, улуустарынан арааран, бэрээдэктээн, сааһылаан биэрбиппит.

Үлэбин саҕалыырбар, араас мунньахтары ыытарбар, дьону түмэрбэр оччолорго СӨ Бааһынай хаһаайыстыбалар түмсүүлэрин толорооччу дириэктэрэ Валерий Николаевич Ефремов сүбэтэ-амата улаханнык туһалаабыта. Киирээт да, ыарырҕаппытым диэн – үлэлэһиэхтээх дьонум бары эр дьон. Бары да кыахтаах, уопутурбут, Василий Смирников, Александр Борисов, Константин Макаров курдук улахан, биллэр-көстөр үлэлээх, чиэскэ-бочуокка сылдьар бааһынайдар. Оттон дьахтар дьахтары кытта ордук өйдөһөр, уопсай тылы булар. Ол иһин, толкуйдаан баран, сорохторго, бэйэм харчыбынан бырайыастанан, бээтинсэҕэ улууска, дьиэлэригэр тиийэн, кинилэр кэргэннэрин кытта билсэн саҕалаабытым. Бааһынай хаһаайыстыба диэн – соҕотох киһи буолбакка, бүтүн дьиэ кэргэн, ыал хаһаайыстыбата. Эр киһи хайдах да күүстээх-кыахтаах буоллун, кэргэнэ аттыгар сылдьан, киниэхэ өйөбүл-тирэх, эрэллээх тыыл буолбат түгэнигэр, таһаарыылаах үлэ ситиһиллэрэ уустук. Бааһынайдары кытта тэҥҥэ сыралаһар кэргэннэрин оруола, көмөтө ситэ сыаналаммакка, киллэрэр кылааттара биллибэккэ хаалара сиэрэ суох этэ. Ол иһин араас куонкурустары, тэрээһиннэри ыытан, наҕараадалаан, кэргэннэрин кытта тэҥҥэ ааттаналларыгар, тутуспутунан сылдьыы түмүгэ таһаарыылаах буоларын көрдөрөргө дьулуспутум. Бааһынай хаһаайыстыбатын үлэтэ-хамнаһа бүтүн дьиэ кэргэнтэн тутулуктаах.

Билигин оччотооҕу улахан пиэрмэрдэр кэрэ аҥаардарын барыларын кытта кэриэтэ ыкса билсэн, устунан уон алта сыл тухары дьүөгэлэрим буолан хааллылар. Бу сыллар тухары билсэбит, наар түмсэбит, бэйэ-бэйэбитигэр көмөлөсүһэбит.

Аны, 90-с сс. тэриллибит бастакы бааһынайдар оҕолоро улаатан, дьонноругар көмөлөһө сылдьан, устунан дьоннорун дьыалатын салҕааччы иккис көлүөнэ бааһынайдар тахсан эрэр кэмнэригэр кэллэҕим. Онон көлүөнэлэр солбуйсууларыгар болҕойон, онно үлэлэһэр наада этэ. Саха сирин бастакы бааһынайдарын солбуйар ыччат хамсааһынын көҕүлээһин бэйэтин кэмигэр үтүө түмүктэммитэ. Билигин бастакы бааһынайдартан бүтүн династиялар баар буоллулар.

Бааһынай хаһаайыстыбалары түмээри, ситимнээри, бааһынайдар ыһыахтарын, “Саха сирин пиэрмэрдэрэ ыллыыллар” курдук аахсыйа-кэнсиэри, быыстапкалары тэрийэрбит. Киһи киһиттэн үөрэнэр. Ол иһин өрөспүүбүлүкэ эрэ буолбакка, атын эрэгийиэннэр, тас дойдулар бааһынай хаһаайыстыбаларыгар сырытыннарарга дьулуһабыт.

– Зарема Романовна, 2019 сылтан СӨ бааһынайдарын уонна кэпэрэтииптэрин ассоциациятын толорооччу дириэктэрэҕин. Арассыыйаҕа биллэр үлэлээх биэс бастыҥ түмсүү ахсааныгар сылдьаҕыт. Күн бүгүн төһө бааһынай, кэпэрэтиип баарый?

– 1113 чилиэн баарыттан 62-тэ – тыа хаһаайыстыбатын кэпэрэтиибэ, 2-тэ –хоту сир аҕыйах ахсааннаах төрүт олохтоохторун аҕа ууһун общината. Түмсүү салаата 18 улууска баар. 2018 с.
түмсүүбүт  бэрэсидьиэнинэн тустаах эйгэни иһиттэн билэр, салайар-тэрийэр үлэҕэ баай уопуттаах Александр Еремеевич Артемьев үлэлиир. 2000 сылтан пиэрмэр хаһаайыстыбалара оҥорон таһаарар бородууксуйалара, тыа хаһаайыстыбатын тэрилтэлэрэ бэлэмниир кээмэйигэр тэҥнээтэххэ, улаатыы өттүгэр барар.

– Эн өссө “Арассыыйатааҕы тыа сирин дьахталларын хамсааһынын Саха сиринээҕи салаатын биир сүрүннээччитэ, билигин салайааччыта буолаҕын...

– Бу уопсастыбаннай тэрилтэни 2006 с. 10 бааһынай хаһаайыстыба салайааччы дьахталлара көҕүлээн тэрийбиттэрэ. Бастакы бэрэссэдээтэл – бары да билэр, ытыктыыр салайааччыбыт, уһун сылларга Хатас сопхуоһу таһаарыылаахтык үлэлэппит, икки үйэ килбиэннээҕэ П.П. Федорова. Сэбиэт чилиэнинэн сылдьыбытым. Онно бааһынайдар ыһыахтарын тэрийсии, үчүгэй үлэлээх пиэрмэр дьахталлары чиэстээһин, араас көрүү-куонкурустары тэрийии, айар-тутар талааннарын көрдөрүү, күһүн аайы ыытыллар “Ас-үөл” быыстапка-дьаарбаҥкаҕа кыттыы үлэтэ барара. Сыллата кэпсэтиһэр, ырытыһар тиэмэлэри уларыта сылдьан ыытар буолан, өрөспүүбүлүкэ араас муннугуттан үлэһит үтүөтэ дьахталлар кэлэн санаа, уопут атастаһан бараллар.

Кэлэр көлүөнэ билэрин, умнубатын, холобур оҥосторун курдук, Саха сирин тыа хаһаайыстыбатын салаатыгар бастыҥ үлэлээх салайааччы, пиэрмэр дьахталларын туһунан суруйуулары түмэр 3 кинигэ бэлэмнэммитэ. О.и. 2018-2019 сс. “Тыа хаһаайыстыбатын бастыҥ салайааччы дьахталлара” 1-кы, 2-с кинигэлэрэ, оттон 2021 с. – “Я горжусь своей профессией” диэн кинигэ Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин өйөбүлүнэн бэчээттэнэн тахсыбыта.

– Элбэх туруу үлэһит, салайааччы дьахталлардыын алтыһан кэллэҕиҥ.  Кими ойуччу тутан бэлиэтиэҥ этэй?

– Бэйэм олохпор тулалыыр дьоммуттан элбэххэ үөрэннэҕим. Ол курдук, тус бэйэм тумус туттар, батыһар, холобур оҥостор дьоммунан Зоя Афанасьевна Корнилова, Парасковья Павловна Федорова, Түбэ нэһилиэгин уһун кэмҥэ таһаарыылаахтык салайбыт Розалия Егоровна Лукина буолаллар. Билиҥҥилэртэн тыа хаһаайыстыбатын оҥорон таһаарыытыгар сүҥкэн кылааттаах улахан пиэрмэрдэр Анастасия Васильевна Кырбасованы, Любовь Васильевна Иванованы, Аксинья Васильевна Левинаны, Ариада Анатольевна Маркованы ааттыахпын сөп.

Дьон туһугар үлэ

Зарема Романовна үлэһит дьон үтүө аатын үйэтитиигэ, история чахчытын үйэтитиигэ дьоһун кылааттаах. Кини көҕүлээн, 2017 с. “Жизнью осознанная явь” диэн уонна 2022 с. “Якутскому фермерству 30 лет” диэн ааттаах кинигэлэр тахсыбыттара. Ассоциация иһинэн «Саха сирин киэн туттар бааһынайдара” сиэрийэ иккис кинигэтэ тахсыбыта. СӨ тыатын хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, РФ үтүөлээх пиэрмэрэ, “Олокоос” бааһынай хаһаайыстыба салайааччыта В.В. Смирников,  Арассыыйа үтүөлээх пиэрмэрэ, “Маар” бааһынай хаһаайыстыба салайааччыта А.Т. Борисов туһунан кинигэлэри таһаарарга эмиэ үлэлэспитэ.

Зарема Романовна үлэтин дойду таһымыгар тиийэ билэллэр, билинэллэр. Ону “Арассыыйа үтүөлээх пиэрмэрэ”, “Тыа хаһаайыстыбатын сайдыытыгар киллэрбит кылаатын иһин” ылбыт Т. Мальцев аатынан мэтээл, 2017 с. РФ ТХМ миниистирэ А.Н. Ткачевтан анал суруктаах хары чаһытын туппута да кэрэһилиир. Бааһынай хаһаайыстыбаларын кытта үлэлэспит уһун кэмин усталаах-туоратыгар төһөлөөх бааһынайы, кэпэрэтиип бэрэстэбиитэллэрин арыаллаан, дойду, тас дойду быыстапкаларыгар, бастыҥ хаһаайыстыбаларыгар сырытыннарбытын, уопут атастаһыннарбытын ааҕан сиппэккин.

Бу да кэпсэтэр кэммитигэр кини Москубаҕа кулун тутар 3-4 күннэригэр АККОР 35 сылыгар сыһыаран ыытыллар Бүтүн Арассыыйатааҕы бааһынайдар уонна кэпэрэтииптээхтэр сийиэстэригэр барар дэлэгээссийэни тэрийэ-бэрийэ, сырыыларын былаанныы, сүүрэ-көтө сылдьара.

Зарема Романовнаны, олохтоох оҥорон таһаарыы үксүүрүгэр дьоһун кылааты киллэрсэ сылдьар Саха сирин туруу үлэһит кэрэ аҥаардарын кэлэн иһэр Аан дойду дьахталларын күнүнэн истиҥник эҕэрдэлээн туран, олохторугар дьолу-соргуну, үлэлэригэр ситиһиилэри баҕарыаҕыҥ!

Хаартыскалар: Дьоруой тус архыыбыттан