Ырай аһыллыыта

Егорова Светлана Георгиевна-Тулуйхаана – Саха сирин суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ, филолог. Литература үгүс жанрдарыгар холонор: лирика, проза, фэнтези, эпиграмма, сценка, литературнай ырытыы уо.д.а. Саха дьахталларыттан бастакынан рубаи суруйан, «Тохтобул» диэн кинигэ таһаарбыта ааҕааччы киэҥ сэҥээриитин ылбыта.

Ырай аһыллыыта диэн тугу этэллэрий?

Бу  сэдэхтик буолар таайтарыылаах айылҕа дьикти көстүүтүн ким көрбүтэй?

Мин ийэм ырай аһыллыытын көрбүтүн туһунан оҕо сырыттахпына кэпсээбитин хайдах эрэ кинигэҕэ суруллар остуоруйа курдук ылыммытым уонна оччолорго өйдөөн ити туох бэлиэтэ буоларын ыйыппатаҕым. Кэлин, сааһыран баран, дьэ сиһилии бэлиэтэммитим.

Итинник көстүүлэр Чурапчыга, Тааттаҕа, Үөһээ Бүлүүгэ дьиҥ чахчы буолбуттарын туһунан көрбүт дьоннор кэпсээбиттэрин эт кулгаахпынан истибитим, суруммутум. Тыыннаах холобурунан оччотооҕу Боотуруускай улуус олохтооҕо, эмиэ ырай аһыллыытын көрбүт киһи баара. Кини 102 сааһыгар тэлгэһэтин отун охсон баран балаҕаныгар киирэн сынньана сытан бараахтаабыт... Бу туһунан сиэн уола Ньукулай, бииргэ үлэлээбиппит, кэпсээбитэ. Дьиктитэ диэн, кини эмиэ ырай аһыллыытын 80-с сылларга көрбүт уонна «мин эмиэ 100 сааспар диэри олорор дьоллоох, туспа аналлаах киһи эбиппин» диир... Оннук эрэ буоллун!!!

Ол иһин бүгүн ийэм кэпсээнин эһиэхэ тугу да уларыппакка тиэрдэргэ сананным.

Күөх солко суһуохтаах самаан сайыммыт сыыйа-баайа, хаҕыс тыыннаах күһүҥҥэ үтүрүттэрэн, хотторон күрэнэн барыыта, сэппэрэҥ күннэрдээх көмүс күһүммүт кэрэ көстүүтүнэн айар-иэйэр куттаахтары абылыыр, саһарбыт сэбирдэх ааһан иһэр көстүбэт тыалтан тэлибирии туран, эмискэ эргичис гынаат тэлээрэр, ону көрбүт ханнык баҕарар киһини умсугута үҥкүүлүүр кэмэ үүнэн турбута. От-мас үлэтэ үмүрүйэн, бурдук быһыллан, хомуллан, үөрэх дьыла саҕаланан, дойдуну көмүскүүр сэрии буола турар кирбиититтэн улам киһи санаатын үөрдэр үтүө сурахтар кэлэллэрэ үксээн, дьон-сэргэ биһиги буойуттарбыт сотору хара дьайдаах өстөөҕү үнтү сынньыахтара диэн Кыайыы күнэ буоларыгар эрэл үктэллээх сэргэхтик сылдьар кэмнэрэ этэ. Оччолорго мин Чурапчытааҕы педучилищены  бүтэрэн, Чурапчы оройуонугар баар Одьулуун нэһилиэгэр учууталлыы сылдьабын. Оскуолаҕа учуутал тиийбэт буолан, хас да кылааһы тэҥинэн үөрэтэбин. Ол кэмнэргэ, киэһэ өттүгэр, эдэр ыччаттар мустаммыт Улуу Өктөөп бырааһынньыгын тэрээһиннээхтик көрсөөрү испэктээххэ бэлэмнэнэр этибит.

Биир күһүҥҥү, ытыс таһынар ыас хараҥа киэһэҕэ, этэргэ дылы, түүнүн хараҥа былыт сабардаан ый кылбайа ыйаммат халлааҥҥа кыламнаһа үҥкүүлүү тахсыбатах сулустар имнэнсэ оонньообот түүннэрэ үүммүт этэ. Биһиги үс буолан, дьүөгэбиниин Маайыстыын уонна пиэрмэҕэ бостууктуур Будьуоннай Бааска буоламмыт, аргыстаһан, испэктээххэ бэлэмнэнии кэнниттэн, хойутуу, дьиэбитигэр төннөн испиппит. Оччолорго эдэрбит да бэрт буоллаҕа, кэпсэтэ-кэпсэтэ күл да күл буоларбыт. Туохтан ол айылаах күлэрбитин билигин да этэр кыах суох.

Дьэ ити курдук күлэ-үөрэ ону-маны сэһэргэһэн суолбутун номнуо ортолоон эрдэхпитинэ, арай, боруоран турбут хараҥа халлааммыт, төбөбүт оройун туһаайыытынан аргыый аҕай икки аҥыы арыллан, кыараҕас айан суолун саҕа кэтиттээх сып-сырдык сардаҥа күһүҥҥү хараҥаны кытыы диэки халбарыччы үтэйбитинэн, туруору түспүтэ. Онно үөһээ хантайан көрбүппүт, үрдүбүтүгэр, биир даҕаны кыырпах былыта суох буолбут ып-ыраас халлааҥҥа ханнык эрэ куйаар дойдута көстөн кэлбитэ. Онтон тубус-туруору сып-сырдык сардаҥа түһэрэ. Ол гынан баран, кэлин санаатахха, уҥа-хаҥас өттүбүт олох күрүлүүр күнүс курдук буолбакка, хайдах эрэ, борук-сорук этэ, саҥардыы хараҥаран эрэр күһүҥҥү киэһэни санатара.

Биһиги, күһүҥҥү былыттаах хараҥа киэһэҕэ маннык дьикти айылҕа көстүүтэ буолуоҕун түһээн да баттаппатах дьон, соһуйан хаалан, ол эрээри улаханнык  уолуйбакка, куттаммакка, туох буоларын кэтэһэн саҥата суох таалан турбуппут. Киһи куттанарынааҕар туох буолуон билэр баҕата ордук күүстээҕин, ол түгэҥҥэ дьиҥ чахчы эппитинэн-хааммытынан билбиппит.

Аргыспыт, пиэрмэ тутаах үлэһитэ, соторутааҕыта эрэ уон түөрт сааһын туолбут, аармыйаҕа бардахпына аттаах сэрииһитинэн (кавалерия) эрэ сулууспалыам диир, Сэмэн Будьуоннай курдук буолар ыра санаалаах, Будьуоннай Бааска:

– Кыргыттаар, көрүҥ, көрүҥ эрэ! Ол ыраах баҕайы таҥара дьиэтэ көстөр быһыылаах... дии-дии, илин диэки көрдөрө сатаата даҕаны, мин тус бэйэм тугу да булан көрбөтүм. Ол кэмҥэ сэргэстэһэ хааман испит курбуу курдук көбүс-көнө уҥуохтаах, түргэн-тарҕан туттуулаах Маайыс, баана сылдьар үрүҥ былаатын сулбу таһыйан ылан, икки илиитинэн түөһүгэр ыга туппутунан долгуйбут куолаһынан:

– Эһиги эмиэ көрдөһүҥ, көрдөһүҥ, – диэн сибигинэйдэ уонна илин диэки көрбүтүн кубулуппакка эрээри, иһиллэр-иһиллибэттик, бу күһүн сэриигэ ыҥырыллан барбыт кэргэнин аатын «Мөрүөн, Мөрүөн...» – диэн ааттыы-ааттыы, тугу эрэ уоһун иһигэр ботугуруу турара. Онтон биһиги, дьэ өйдөнөн, Бааскалыын утарыта көрүстүбүт. Уолум, баҕар, бу айылҕа сэдэх көстүүтүн үргүтэн кэбиһиэм диэбиттии, сибигинэйэ былаастаан: «Кыайыы буоллун, кыайыы буоллун», – диэмэхтээтэ. Онтон мин испэр санаатым эрэ, таспар саҥардым эрэ...  «Кыайыыны, кыайыыны уонна дьолло, дьолло бэлэхтээ» диэн саныырбын өйдүүбүн.

Ол кэмҥэ куйаартан түспүт сып-сырдык сардаҥа суол түргэн баҕайытык кыараан барбыта уонна улам силбэһэн, халлааммыт эмиэ хараҥаран хаалбыта. Бу дьикти көстүү барыта кыл түгэнигэр буолбута. Биһиги чочумча, тугу эрэ күүтэрдии, саҥата суох иһийэн турбуппут. Онтон дьэ өй ылан, уолбутун ортобутугар уктан баран дьиэбит диэки түһүнэн кэбиспиппит. Ол тухары саҥа суох...

Мин дьиэбэр киирбитим, дьонум бары утуйа сыталлара. Оһоххо турар чаанньыктан сөрүүн уу сыпсырыйан баран, «сарсыарда кэпсиэм» дии саныы-саныы ороммор утуйаары сыппытым эрээри, өр баҕайы уум кэлэн быстыбатаҕа. Харахпын симтим даҕаны, халлаан дьикти арыллыыта бу баардыы илэ көстөн кэлэ турара.

Сарсыарда чэйдии олорон дьиэлэнэр дьоммор бөөлүүн тугу көрбүппүтүн сиһилии кэпсээтим. Эбэ Балбаара саҥата суох истэн  баран:

– Тоойуом, ити аата ырай аһыллыыта дэнэр. Ырай аһыллыыта мээнэҕэ буолбат. Орто дойду олоҕор туох эрэ улахан бэлиэ түгэн буолаары гыннаҕына көстөөччү. Арааската, кыайыы буоларын, өстөөхтөрү өһөрөр түгэммит тосхойорун биттэммитэ буолуо. Дьэ бэрт да буолуо этэ... Хайа уонна былыр итинник ырай аһыллыыта дьоллоох дьоҥҥо эрэ көстөр  диэччилэр. Ону көрбүт киһи төлкөтө үчүгэй, өлбөт-сүппэт дьылҕаланар үһү. Онон оҕом дьоллоох киһи буолсугун, – дии-дии, мичээрдээбитинэн күөрчэҕин ытыйа турара билиҥҥээҥҥэ диэри бу баардыы харахпар көстөр.

Кини эппит тыллара уһун олоҕум устата араҥаччылыы-харыстыы сылдьаллар. Олоххо барыта биир дэхси буолбат, ол өйдөнөр... Ыарахан, ыгым кэмнэр тирээн кэллэхтэринэ: «Миэхэ барыта сатаныа, табыллыа,” – диэн бэйэбин уоскутунар этим. «Мин дьоллоохпун, ырай аһыллан кытары алҕаабыта», – диэн эрэх-турах сананарым. Онтон Маайыс Мөрүөнэ сэрииттэн этэҥҥэ эргиллэн кэлбитэ. Будьуоннай Бааска, баҕарбыт баҕатын курдук, аармыйаҕа баран аттаах сэрииһитинэн сулууспалаабыта. Бары ыал-күүс буолан, оҕо-сиэн бөҕөнү тэнитэн, ааппытын ааттатар, утуму салҕыыр дьоһуннаах ыччаттарданан, дьоллоохтук олордубут.  Мэлдьи бэйэ-бэйэбитин билсэ сылдьарбыт. Кэргэним Дьөгүөр барахсан «киһи олоҕо түннүгүнэн чыычаах көтөн ааһарын курдук түргэнник элэс гынар» диэччи. Чахчы даҕаны оннук эбит. Эдэр сылдьан, киһи, бу ойор күннээх, ойдом ыйдаах орто дойдуга букатын кэлбиттии, хаһан даҕаны сааһырыа, кырдьыа суох курдук сананар ээ... Оттон мин бу орто дойдуга биир үйэ олордум. 100 саас диэн эттэххэ дөбөҥ... Оҕолорбунан, сиэннэрбинэн, хос сиэннэрбинэн, аймах-билэ дьоннорбунан баайбын. Кинилэри таптыыбын, алгыспар ахтабын, араҥаччылыыбын, хараанныыбын, миэхэ үтүө, киһилии сыһыаннарыгар махтанабын. Ону тэҥэ, биллэн турар, үөрэппит оҕолорум болҕомтолорун, ытыктабылларын, тапталларын ортотугар баччааҥҥа диэри сылдьыбыт буоламмын, сирдээҕи дьол диэн тугун мин дьиҥ-чахчы биллим.

Ыччат дьоҥҥо анаан этиэм этэ: «Бу орто дойдуга уһуннук, дьоллоохтук олоруоххутун баҕарар буоллаххытына, дьоҥҥо-сэргэҕэ үтүөнү эрэ баҕарыҥ, үтүөнү эрэ оҥоруҥ. Үөһээттэн биһигини харыстыыр, араҥаччылыыр айыыларбыт, мин санаабар, барытын билэ-көрө олороллор. Уонна биири өйдөөҥ, «ырай аһыллыытын көрбүт, дьылҕата оннук дьикти түгэни киниэхэ бэлэх ууммут буоллаҕына, оннук киһи үөһээ дойдуттан атыттардааҕар атын аналы, уһун үйэни, дьоллоох олоҕу бэлэх ылар» дииллэрэ кырдьык эбит».

Сүүс саастаах, чөл өйүн-санаатын бу орто дойдуттан арахсыар диэри ыһыктыбатах, үтүө сүрэхтээх, ыраас дууһалаах ийэм Габышева Анисия Гаврильевна барахсан дьикти кэпсээнин бу курдук сурукка тиһэн, кини аатын ааттатыах ыччаттарыгар, күндү үөрэнээччилэригэр, аймах, билэр дьонугар  хааллардаҕым, иэспин толордоҕум буолуохтун.