Ыам ыйыгар оҥорбутуҥ — өлгөм үүнүүҥ төрүөтэ

Биология институтун ботаническай садыгар киириигэ биир тэҥник үүммүт харыйалар саҥа улаатан эрэр биэстээх-алталаах оҕолору санаталлар. Кинилэр ортолоругар арыый обургу харыйа лаглаччы үүммүтэ эдьиийдэрин курдук. Оттон кинилэри көмүскээбиттии үрдүк  тиит, харыйа, бэс, тэтиҥ төгүрүччү үүнэн тураллара хайдах эрэ хас да көлүөнэ дьиэ кэргэни санатар.  Бу тэрилтэҕэ анал үөрэхтээх, учуонай дьон биһиги тыйыс айылҕабытыгар сөптөөх үүнээйилэри уонунан сылларга кэтээн таһааралларын ааһан, биирдиилээн ыал тиэргэнэ, куораппыт уулуссалара күөх буолалларын хааччыйаллар.

Ботаническай сад территориятыгар тиийиибэр Светлана Михайловна устудьуоннарыгар практика чааһын биэрэ сылдьара. Бу Нам улууһун Граф биэрэгэр баар үөрэх кыһатын устудьуоннара биир ыйдаах практикаларын ааһа кэлбиттэр.

«Моонньоҕон эргэрбит, кырдьыбыт, үлүйбүт лабааларын ылан ыраастанар кэмэ оруобуна бу – ыам ыйа. Онон анал кыптыыйынан эргэрбит лабаалартан босхолуубут. Ол түмүгэр күн уота дэлэйдик киирэн, үүнээйибит аһылыга өлгөм, бөдөҥ буоларын хааччыйабыт», – диэн Светлана Михайловна этэрин кытта устудьуон кыргыттар үөрүйэх баҕайытык туттан кырыйыыларын саҕалаабытынан бардылар.

Биһиги моонньоҕон, хаптаҕас, биэ эмиийин уктарын нөҥүөлээн, салгыы хаамтыбыт.

Светлана Михайловна Сабарайкина, Биология институтун Ботаническай садын билимин үлэһитэ, биологическай наука хандьыдаата, старшай научнай үлэһит:

– Манна сүүрбэ алтыс сылбын үлэлиибин. Кэнники сылларга биирдиилээн дьон биһиги усулуобуйабытыгар үүнэр отонноох үүнээйилэри интэриэһиргиир буоллулар. Уонна хамаҕатык ылаллар. Онно анааммыт үүнээйилэри элбэтиинэн дьарыктанабыт даҕаны, сылын аайы утарынан баран иһэр буолан, үлэбит хас да бүк элбээбиккэ дылы.

Мин наука эйгэтигэр үлэм – хаптаҕас. 2009 сыллаахха үөрэтэрбэр сорт эҥин диэн суох этэ. Ол саҕана хаптаҕаһы улаханнык хомуйбаттар да этэ. Билигин олохпут уларыйан, экологиябыт айгыраан, хаптаҕаһы элбэх киһи көрдүүр. Тоҕо диэтэхпитинэ хаптаҕас киһи организмыттан «ыарахан металлары», «токсиннары» таһаарар. Радиацияттан киһи организмын ыраастыыр. Иккис биричиинэбит, оттон, тыабыт ыраатан, киһи үксэ дьиэтин таһыттан сир астыан баҕарара. Онон хаптаҕас арассаадатын хамаҕатык атыылаһар буоллулар.

Биһиги климаппытыгар хаптаҕас элбэх сорда барсыбат. Ол иһин бэйэбит сортпутун оҥоро сатыыбыт. Элбэх сыллаах үлэм түмүгүн өссө даҕаны тута иликпин. Бүгүҥҥү күҥҥэ аҕыйах форма баар эрээри, сортка диэри бара иликтэр. Сорт ыларга бары өттө учуоттанар: биһиги кыһыммытын тулуйара, аһын кээмэйэ, амтана. Дьиэ таһыгар олордоҕуна, химическэй састааба уларыйар дуу, суох дуу? Ол көрдөрүүгэ тиийиэххэ диэри элбэх бириэмэ барара чуолкай. Сиэмэтин ылан баран үүннэрэн таһаарыаххын наада. Онтон астаныар диэри алта-сэттэ сыл барар. Онтон «бу үчүгэй форма» диэбиккин аны элбэтиэхтээххин. Төһө үчүгэйдик үүнэрин көрөҕүн, кэтиигин. Ол барыта бу көрөр питомниктарга тураллар.

Моонньоҕон. Элбэх киһи чааһынай дьиэлэригэр, даачаларыгар үүннэрэллэр. Онон моонньоҕону үүннэрии туһунан ким баҕар бэйэтин уопутуттан үллэстиэн сөп эрээри, биһиги наука өттүттэн көрөн сүбэлэри биэрэбит.

Ыам ыйа хас биирдии оҕуруоччукка эппиэтинэстээх кэм. Бу кэми куоттардахха, элбэҕи сүтэриэххэ сөп. Оттон бу кэми баттастахха, өлгөм үүнүүнү хааччыныаххын сөп.

Дьэ, тугуй ол? Бастатан туран, угу «формируйдуур» диэн өйдөбүл баар. Хас биирдии ук «формируйданнаҕына» эрэ аһын биэрэр. Онон билиҥҥи бастакы уочарат толоруохтаах үлэбит – эргэ сэбирдэхтэриттэн босхолуохпутун наада. Сиргэ сытан кыстаабыт сэбирдэҕи барытын хомуйабыт. Үөн-көйүүр уйата, бактериялар мустар сирдэрэ буоларын өйдөөммүт уматабыт эбэтэр дьаамаҕа көмөбүт, компостка туттабыт. Онтон моонньоҕоммут угуттан эргэрбит лабааларын быһыталыыбыт. Ол эбэтэр «омолаживайданар». Хойдубут буоллаҕына, убатан биэрэммит, күн сырдыга хото киирэрин хааччыйабыт. Моонньоҕон олус түргэнник үүнэр. Ону дьон аһары харыстаан хойуннаран кэбиһэн баран, аһын ыларга улаханнык оҕустараллар. Төһөнөн хойуу да, аһа мөлтүүр – кыччаан, аһыйан хаалар. Төһөнөн уга аҕыйах, күн уота киирэр, уута тиийэр да, аһа минньийэр.

Ыам ыйыгар иккис сүрүн үлэбит – укпутугар уу кутабыт. Сирбит начаас кууран, уута тиийбэккэ хаалар. «Көҕөрөн силигилээн иһэн сэбирдэхтэрэ тоҕо хатта?» диэн ыйытыы мантан тахсар. Ууну үүнээйи диаметрынан сытар силиһин бүтүннүү хабан, үс биэдэрэ курдугу кутуллар. Төһөнөн ууну кыайабыт даҕаны, өлгөм астаах үүнээйилэнэбит. Манна үчүгэй сорт эмиэ улахан оруоллааҕа чуолкай.

Дьэ итинник кэпсэтэ-кэпсэтэ, «Саженцы» диэн суруктаах ыйынньыгынан салгыы хаамсабыт. Мыраан аннын улахан мастарыгар Кыайыы 80 сылыгар аналлаах уруһуйдардаах чыычаах уйалара ыйаммыттарын көрбүппэр, Светлана Михайловна киһи эрэ үөрүөх сонуннаах буолан биэрдэ.

– Быйыл саас муус устар бүтүүтэ Сайсары уокуругун оскуолаларын үөрэнээччилэрэ биһиги Ботсадпытыгар 80 устуука чыычаах уйатын оҥорбуттарын аҕалбыттара. Онно чыычаахтарбыт киирэллэрин-тахсалларын көрө-көрө, күннээҕи үлэбит саҕаланар.

Бу биһиги Ботсадпытыгар кыстаабыт, билигин ыл да олордорго бэлэмнэммит үүнээйилэри көрөҕүт. Холобура, моонньоҕон, хаптаҕас, яблоня о.д.а. араас сортара тураллар. Саҥа ылбыт киһи дьиэтин, даачатын тэлгэһэтигэр хайдах сиргэ олордуохтааҕын билэрин наадатыгар, көрдөрүүгэ бу үүнээйилэр улааппыттара тураллар.

Салгыы «Производственный отдел» диэн суругунан иһирдьэ мыраан тэллэҕин диэки хаамсабыт. Мин иннибэр киэҥ нэлэмэн бааһынаҕа чөм-чөм дьаамаларынан олордуллубут араас үүнээйи кэккэлээбит. Дьиэ таһыгар илдьэн үүннэрэр кустарниктары мантан киһи бэйэтин хармааныттан көрөн, улаханын-кыратын талан атыылаһар эбит.

Жимолость, черемуха, акация, курильскай чэй, бузина, сарбынньах, яблоня, харыйа, бэс о.д.а. бааллар. Билигин куоракка ланшафтнай архитектура сайдан, үүнээйиттэн «живая изгородь» диэни оҥорор буолбуттара наһаа кэрэ көстүүлээх. Манныкка акация да, дөлүһүөн да барыта барсар курдук. Кэмигэр кырыйан, этэллэрин курдук, «формируйдаан» биэрдэххэ, сүрдээх ис киирбэх буолаллар эбит.

Аныгы дьон үксэ «посадил и забыл» диэҥҥэ дьулуһа сатыыр. Оннук буолбат бөҕө буоллаҕа дии. Туох барыта үлэттэн тахсар. Үүнээйини төһөнөн көрөҕүн да, соччонон махтанар.

Дьокуускай куорат уулуссаларыгар, үрдүк мэндиэмэннээх дьиэлэр тастарыгар, тэрилтэлэр, оҕо дьиэлэрин, оскуолалар тиэргэннэригэр, сквердэргэ олордуу үүнээйи дэлэйэн эрэрэ киһи эрэ хараҕын үөрдэр. Маннык көстүү өссө да элбээтэр, куораппыт дэлэ да ыраас салгыннаах буолуо этэ дуо?

Иннэлээх маһы хайдах, тугу тутуһан олордор ордугуй?

Хаһан олордулларый? Сахабыт сирэ ирбэт тоҥ үрдүгэр турар буолан, кыһын сирбит дөйө тоҥор. Ол иһин үүнээйини көһөрөн олордор кэм  – ыам ыйа.

Үрдүгэ хайдаҕый? Миэтэрэттэн үрдүгэ суох, сааһа түөрт-биэс-алта буолуон сөп. Онтон үрдүк буоллаҕына, үүнээйи элбэх көрүүнү ирдиир.  Тыыннаах гынан баран ылсыбакка олоруон сөп. Онон  миэтэрэттэн намыһах саҥа сиргэ түргэнник ылсар. Кыра үүнээйи силиһэ кыра буолар, онон бастакы сылтан үүнэн барыан сөп.

Хайдах ылабыт? Биир миэтэрэттэн намыһах үүнээйи диаметра 50 см  буолуон наада. Төрдүгэр баар ийэ буорун диаметра төһөнөн улахан да, соччонон үчүгэй. Түөрэргэ күрдьэҕи туруору анньан, силиһин харыстаан,  төгүрүччү 25 см радиустаах гына хостоон ылыахха наада. Оччотугар силиһин алдьаныыта кыра буолар. Тиэйэргэ аһаҕас кузовтаах массыынаҕа эбэһээт сабыллыахтаах. Бу – салгын охсон, үүнээйи иннэлэриттэн сиигэ көппөтүн диэн харыстыыр ньыма.

Хайдах сири талабыт? Хотугулуу-арҕаа, олбуортан тэйиччи сири талыахха наада. Хаххалаах сиргэ бытааннык үүнэр. Иннэлээх мас ууну сөбүлүүр, ол эрэн саас уу турар сиригэр олох олордуллубат. Кырдал сиргэ ордук үүнэр.

Онтон тугу гынабыт? Онтон олордор дьааматын хаһаҕыт. Манна үүнээйи  силиһин төрдүн чөмөҕүн диаметрын учуоттуугут. Дьаама дириҥэ 40 см буолуохтаах. Түгэҕэр хайа кыһыл кумаҕа барсар (горнай песок). Маннык кумах иннэлээх үүнээйигэ сөп түбэһэр. Хайа кумаҕа ууну аһарар, хоннорбот. Уу күүскэ мунньуллан турумуон наада.

 Дьаамаҕа хайдах буору кутабыт? Туойу олох булкуйбаппыт. Ол эбэтэр тэҥ өлүүлээх кумах, ноһуом уонна түөрт чааһа дьаама бэйэтин хара буора буолар. Маны барытын үчүгэйдик булкуйан баран, бадараан буолуор диэри уу кутабыт.

Хайдах ууну кутабыт? Биир биэдэрэ ууга 1 ч.нь. уксус суурайыллар. Сэрэниин-сэрэнэн үүнээйини көннөрөн олордоҕут. Кытыытын буорун күүскэ симэн биэрэллэр. Ууну эбии кутабыт. Бастакы күннэргэ күн өрүү-өрүү   биирдии биэдэрэ ыраас ууну кутабыт. Оттон уксустаах суурадаһыны  сылга үстэ кутуллар:  бастаан олордорго, онтон сайын ортото уонна күһүн сир тоҥуон иннинэ.

Киһиэхэ туһата туохханый?  Ханнык баҕарар иннэлээх мас салгыны ыраастыыр аналлаах. Ол курдук ордук бэс маһы ааттыыбыт. фитонцид диэн веществоны таһаарарынан микробторы, вирустары, бактериялары өлөрөр дьайыылаах. Онон киһи тыынар уорганыгар, уопсайынан доруобуйаҕа туһата баһаам үүнээйи.

Хаартыскалар: Ааптар түһэриитэ