Ыаллыылар

Лидия Васильевна Дьокуускай кытыы оройуона да буоллар, икки этээстээх мас дьиэҕэ кыбартыыралаах. Кинини аахпатахха, 7 ыал олорор. Манна олорбутун тухара ким-ким бу дьиэҕэ ыаллаһа сылдьыбата?

Түүн, дьэ, үлэтэ-хамнаһа киирэр Натааһа. Биирдэ эмэ «аһаатаҕына», туох баар күүһүн-күдэҕин ойоҕор «тэбиир», ыалга куоттарар идэлээх Битээлий. Сайын буолла да өрүү абитура, устудьуон уйата буолар Силиппиэннээх. Икки оҕолооҕун аатыгар саатар тиһэх суолугар атаарбатах тыйыс оҕолордоох Малаанньа. Баҕар, сирдэр, тэлэһийэр сирдэрэ ырааҕа буолуо. Малаанньа Саха сиригэр букатын эдэригэр кэлэн олохсуйбут. Бэйэтин курдук кэлии, Волгоград киһитигэр кэргэн тахсыбыт, утуу-субуу оҕоломмуттар. Киһитэ эрдэ сүрэҕинэн суох буолаахтаабыт. Уолаттарын бэйэтэ иитэ улаатыннартаабыт. Соҕуруу үөрэнэ тиийэн баран, төннүбэтэхтэр. Оттон Малаанньа Саха сирин иккис төрөөбүт дойду оҥостон, көмүс уҥуоҕа манна хараллыбыта.  Барахсан: «Моя Родина – тут. Там-то меня никто уже и не помнит наверняка. К тому же мой Степан тут покоится», – диэхтиирэ. Хата, социальнай харалта дьоно көрөн-истэн, Малаанньаны син тиһэх суолугар киһилии атаарбыттара. Лидия да кыаҕа тиийэринэн, бэрийсибитэ. Төһө да уһуннук ыалласпатахтарын иһин, «эн-мин» дэһэн, син бэркэ тапсан олорбуттара. Эмээхсин өрүү киирэ тураахтыыра. Оҕурсу, помидор тууһаатаҕына, булгуччу өлүүлээн киллэрэрэ. Лидия да Дьахтар күнүгэр эбэтэр Саҥа дьыл бырааһынньыгын чугаһыгар хайаан да кырдьаҕаска анал кэһиилээх буолара. Оо, онтун туттаҕына, эмээхсин барахсан наһаа да үөрэрэ! Сирэйдиин сырдыыра. Туох эрэ күндүнү туппуттуу, күлүм аллайара. Ас тардар мучумааныгар түһэрэ. Лидия онон эмээхсин суох буолбутугар олус да суохтаабыта.

Дьаһалтата эмээхсин дьиэтигэр үс оҕолоох дьахтары олохтообута. Сыл да буолбатаҕа, дьахтар арендаҕа биэрэр дьиэ оҥостубута. Дьэ, онтон саҕаламмыта, араас сирэй-харах дьон ыаллаһан ааһыыта. Бэл, кытайдар кытта олоро сылдьыбыттара. Сатаналар үрүт-үрдүлэригэр утуйаллар дуу диэх айылаах, элбэх киһи сыбыытыыра. Аны, Лидия көрдөҕүнэ, сирэйдэрэ да үүт-үкчү! Аҥаардас саҥаларыттан да сылайара.  Кус-хаас тойуга буолар. Хата, билигин саха кыыһа олохсуйан, подъезд биллэ чуумпурда.

Анараа подъезтан игирэ оҕолордоох Мэхээлийэптэри кытта Лидия ыкса билсэр. Көрсө түстэхтэринэ кэпсэппэккэ эрэ ааспаттар. Натааһалыын – биир оннук.

Бу дьиэҕэ уһуннук, силис тардыбыттыы олорор ыал – Лэгиэнтэйэптэр, Тетя Маша кыыһа Иркалаах уонна кини бэйэтэ. Уоннааҕылар үтүктүспүт курдук уһаабыта үстүү-түөртүү сыл буола-буола, көһөн иһэллэр. Ким – саҥа дьиэлэнэр. Ким ыал буолан, көһөр. Сорох куорат киинигэр дьиэ куортамнаһан куотар...

Арай дьиэ барахсан, биллэр биллибэт иҥнэччи барарын аахпатахха, кур бэйэтэ кубулуйбат. Хаһааҥҥыта эрэ кырааскаламмыт түннүк холуодалара сыл-хонук аастаҕын аайы кубарыһан, туртайан, дьүһүннэрэ да суураллыбыта быданнаата. Лидия санаата батарбакка, бэйэтин кыбартыыратын түннүгүн үс сылга биирдэ баҕас кырааскалаан кылбатар. Оччоҕо, санаатыгар, дьиэтэ тупсубут курдук буолар.

Лидия барахсан сиргэ кэлбит аатыгар ийэ буолар дьолу билбэтэ. Тапталлара диэн тугун да ончу билбэтэ диэтэххэ, омун буолуо суоҕа. Ол кылгас кэмнээх үлүһүйүүлэри туох диэн, суолтаҕа ылыаҥый. Арай, били, Мэҥэ киһитэ Николай Саввичка тахсыбыта буоллар, баҕар, хоп курдук олоруохтара эбитэ буолуо. Ону баара оҕоломмоппун диэн, иэмин-дьаамын биэрбэккэ сылдьыбыта. Пахай, уол оҕото өр күүппэтэҕэ. Анараа отделга үлэлиир огдообо дьахтары уһаабакка ойох ылбыта. Сонно тута эр киһи дойдутугар көспүттэрэ. Кэллиэгэлэрэ этэллэринэн, ол дьахтар Саввичтан сол да оҕоломмотох үһү. Ол да буоллар кимнээҕэр дьоллоох ыал буолбуттарын истибитэ. Онон ардыгар, олус соҕотохсуйдаҕына, сөбүлэҥ биэрбэтэҕиттэн хомойо саныыр да... Сүрэҕи салайбаккын. Оҕо ииттэ ылыан сөп этэ да, бу маннык дьиэҕэ олорон, эппиэтинэһи ылыныан санаата буолбатаҕа. Аны, хайдах оҕо түбэһиэ биллибэт.

Үс сыллааҕыта утары кыбартыыраҕа 2 оҕолоох эдэрчи ыал Бүлүү эҥээртэн көһөн кэлбиттэрэ. Дьахтар элбэх саҥалаах-иҥэлээх курдук этэ да, соччо Лидиялыын эйэргэһэ барбатаҕа. Дьиҥинэн субу утары олорор ыал уу тэстибэт дьүөгэлии да буолбаталлар, син чугастыы буолуохтарын сөбө. Аҕалара кэргэниттэн арыый аҕа быһыылаах. Сүтэ-сүтэ көстүмэхтиириттэн сылыктаатахха, соччото суохтук олороллор. Эбэтэр баахтаҕа үлэлиир. Киһи сиэринэн, бырааһынньыктарга «аһыыр» быһыылаах да, айдаара-куйдаара сылдьара көстүбэт. Арай холуочугар дорообото-дыраастыйа улаатар, элбиир. Аматыгар иһин түгэҕэр аргыый буугунаан кэбистэҕинэ, баһыыба. Өссө үнүр тэлэбиисэр атыыласпытын таксинан аҕалтаран турдаҕына, биир-биэс көрдөһүүтэ суох, бэйэтинэн тылланан (испит сибиэнэ суох этэ) таһааран биэрэн, абыраабыта. «Көмө наада буоллаҕына, ыҥырыаҥ буо», – диэн соһуппута. Оҕолоро котокулар аҕалара өр буолан баран кэллэҕинэ, үөрүү-көтүү бөҕө буолаллар. Улаханнара – оскуола киһитэ. Арааһа, 2-с кылааска таҕыста. Кыралара түөрдэ-хаһа быһыылаах. Манна саҥа көһөн кэлэллэригэр саҥардыы хааман эрэр «мыс» курдук, этиргэн оҕо этэ. Чээн, киһи эрэ таптыах, ымманыйыах барахсана. Чоҕулуччу көрөн, минньигэс киһичээн. Ийэбит ардыгар онтун кытта мөҥөн күлүмнэтэрэ иһиллэр. Сотору соҕуһунан иллэһэ охсон, сыллаһа-сыллаһа таһырдьа тахсан иһэр буолаллар. Дьахтар, бадаҕа, ньээҥкэлиир. Кыыстара онон, хата, дьыссааттаммыт курдук.

Чэ, ити курдук ыал ыалы барытын эридьиэстээтэххэ, бүппэт уһун сэһэн буолар.

* * *

Лидия, хамнас кэлбиччэ, ботуччу бородуукталаан баран, дьиэтигэр кэллэ. Таһырдьа, били, утары олорор дьахтар, арба, аата Соня этэ, киирэр аан чугаһыгар кини үүннэрбит сибэккилээх дьааһыгар төҥкөйбүт аҕай. Дьэрэкээн сибэкки эминньэхтэрин биир-биир сэрэнэн имэрийэр дуу, өссө? Лидия: «Дорообо, Софья! Хайа, сибэккилэрбит өлөөрү гыммыттарын одууластыҥ дуо?» – дьиибэргээн ыйытааччы буолла. Киһи эрэ кэлэн саҥарарын күүппэтэх дьахтар  соһуйан, өрө көрө түстэ. Туох эрэ куһаҕаны оҥоро олорон тутуллубуттуу, долгуйда: «Ээ, суох. Суо-ах, кэбис… өлбөтүннэ-эр. Ити бэйэм…көннөрү», – диэт, ойон турда. Тугу эрэ этиэх курдук гынан иһэн, дириҥник өрө тыынаат, туалет диэки хаама турда. Мэктиэтигэр хараҕа ууламмыкка дылытын көрөн, Лидия муодарҕаабытын омунугар, саннын ыгдах гыннараат, дьиэтигэр сылыпыс гынна. Аата, дьиктитин, хаһан да көрбөтөх сибэккилэрэ буоллаҕай. Сайын аайы олордор ээ. Тарҕаммыт көрүҥ...

Киэһэлик ким эрэ сэрэммиттии ааны тоҥсуйан тобугуратта. Аспыта – ыала Соня. Бачча тухары саҥардыы үктэммит ыалдьытын саалаҕа ыҥырда. Дьахтар саҥата суох, киирэн дьыбааҥҥа олорунна уонна:

– Лидия Васильевна… туох диэн саҕалыам эбитэ буолла? («Ааппын билэр эбит дуу?» – Лидия, чахчыта, сөхтө) Миигин истэ түһэр бириэмэлээххин дуу? Баһаалыста…

– Биллэн турар. Мантан киэһэ тугу гынаары. Наһаа да отчестволаабатар (күллэ) Лида диэриий. Истэбин. Чэ, хата, муоруста кутуум. Куухунаҕа тахсыах.

Дьахтар улгум баҕайытык ойон турда, арааһа, туох диэн саҕалыаҕын билбэккэ:

– Лидия Ва., ой, Лида, дьиэҕин наһаа үчүгэйдик оҥостубуккун дии. Киһи эрэ кута-сүрэ тохтуох. Сибэкки арааһа диэн манна эбит! Мин быйыл өрөмүөннэниэм диэбитим да… Чэ, бээ... Кыргыттарбын Хаҥаласка таһаартаатым ээ. Дьүөгэбэр. Тыа салгыныгар сынньана түһүөхтэрэ этэ уонна…

– Ээ, оннук буолумуна. Эбээ-эһээ диэн суох дуу? Эһиги Бүлүү эҥээргит дии?   Бырайыаһа да үрдүгэ бэрт буолуо?

– Соҕотох аҕа ииппит кыыһабын. Ийэм эрдэ өлөөхтөөбүтэ. Соҕотохпун. Аҕам хойутуу атын ойохтоммута да, оҕоломмотохторо. Бырайыаһы син булуллуо этэ. Хата, ити бииргэ үөрэммит кыыһым чугас олохсуйан, абыранным. Бэйэбит да тахсан сынньанааччыбыт. Бэйэлэрэ эмиэ оҕолордоохтор. Айылҕа анаан оҥорбутун курдук кэрэ сиргэ олороллор. Сөбүлүүбүн аҕай. Кэргэним төрүкү да тулаайах. Онон эҥин-дьүһүн буоллахха, чугас аймах суох дьонобут. Бааллара буолуо да, саатар тоҕо эрэ чугаһыспатахпыт. Киһим, үгэһинэн, Анаабырыгар барбыта.

– Бачча эдэр аата, «эҥин-дьүһүн буоллахпытына» диэмэ ээ. Аньыы даҕаны.

Соня, өрө тыынаат:

– Мин эмиэ итинник саныырым: Куруук чөл, доруобай буолуом, оҕолорбун атахтарыгар туруортуом, саҥа дьиэлэниэхпит-уоттаныахпыт. Өссө мунньунан испиппит, – эмискэ хараҕын уута хачылыйан тахсыбытын биллэримээри,  штора ламбрекенин одууластаҕа буолла.

Лидия соччото суох сонун арыллан эрэрин сэрэйэн:

– Мэ, хата, бу муоруста ис. Саҥа оҥорбутум.

– Баһыыба… Лидия, мин… Миэхэ сүбэ наада. Олох буккуллан хааллым… Дьүөгэм, бар да сабаас, эмтэн диир… Киһим билбэт. Этиэхпин баҕарбаппын. Барбыт болдьоҕор үлэлиэн наада.

– Дьүөгэҥ мээнэҕэ «эмтэн» диэбэтэ буолуо дии. Оҕолоргун ыыппычча көрдөрүн. Эдэргин дии, эмтэниэҥ, наһаа айманыма ээ.

– «Хойутаабыккын» дииллэр. Олох биллибэт этэ ээ. Бэлиэр 2-с стадия буола охсубут. Эпэрээссийэни тулуйуом суоҕа диэн, куттанабын. Эбиитин бүөрүм соччото суох. Оо, дьэ, оҕолорум барахсаттар хайдах киһи-хара буолаллар? Киһим, санаарҕаан, иһэн-аһаан турдаҕына, көҥүл. Этэрим, ыҥырарым ордуга дуу?

– Оо, кыһалҕа эбит. Ол да буоллар эрдэттэн бэринимэ. Сорохтор олох туран сүүрэн хааллаллар үһү ээ. Мин ити эйгэҕэ быһаарсар билэр-көрөр киһилээхпин. Сүбэлэтиэхпит.

Ыала дьахтар хайдах эрэ иинэн-хатан, куччаан-хатан хаалбыт курдук буолбутун дьэ эрэ өйдөөн көрбүтүттэн Лидия Васильевна бэйэтиттэн бэйэтэ кэлэйдэ. Ыалыныын төһөнөн кэпсэтэр да, хайдах эмэ гынан, эдэркээн ийэҕэ көмөлөһөр баҕата күүһүрдэр күүһүрэн истэ. Оҕолор барахсаттар! Аны, бу муҥнааҕыҥ барытын бэйэтигэр тутан, киһитигэр да биллэрээхтээбэт эбит.

* * *

Бүтүннүү үрүҥ балаата иһигэр уҥа ороҥҥо сытан, кыра-куйа буола кыччаан, кубарыйан хаалбыт Соня барахсан саҥата суох түннүгү одуулаһар. Эпэрээссийэни син этэҥҥэ туораабыта да… Тэнийэн бүппүт баҕайы, аны атын уорганыгар көспүт. Абалаах да баҕайы!!!

Субу соторутааҕыта ыала Лидия эрийэ сырытта. Оптуобуһунан кэлэн иһэр үһү. Кыбыстыан иһин, Соня хаһан эрэ кинини олох да сааһырбыт, КБК дьахтартан атыннык ылыммат этэ. Таһыттан сыана быһан, улаатымсык дьахтарга холуура. Онон кэпсэппитэ да ахсааннааҕа. Онто баара, бэйэтиттэн баара эрэ уонча сыл аҕа эбит. Бу кэнники ыйдарга Лидия саҕа чугас киһи киниэхэ суох буолла. Арааһа, эдьиий диэннэрэ маннык эбит буоллаҕа. Оҕолору бэйэтэ тылланан туран, улуустан киллэттэрэн, эпэрээссийэ иннинэ көрсүһүннэртээн турар. Ол диэн, Настюшалааҕы бэйэтэ таһыттан көрө-истэ сылдьар, биэбэйдиир. Чыычаахтар төлөпүөнүнэн «бэрэски, пицца сиэтибит» диэн үөрэ-көтө чуопчаараллар. Таҥнары кэлэн, кэргэнэ Вася баахтаттан да кэлэн, улаханы оҥорбото. Эбиитин, сэрэйбит сэрэх, оҕолорун соҕотохтуу хааллартаан баран, хаста да сыттаах кэлбит. Бэл, балыыһаҕа көрсө кэлэригэр сыта ыраахтан аҥылыйан, сүрдээҕэ. Аан бастаан ыалдьарын эппитигэр: «Билигин, мин, дьэ хайдах буолабын?! Тоҕо эрдэ көрдөрбөтөххүнүй?!» – туох хайа иннинэ бэйэтин санаабытыгар, эбиитин буруйдуурдуу тылласпытыгар, эчи, хомойбутуон. Улахан кыыс (оҕом сыыһа, баара эрэ аҕыһа да, «улахан» дэнээхтиир) син өйдүүр быһыылаах. Онто куолаһыттан арыт-ардыгар биллэн ылар. Кырачаан түһээн да баттатаахтаабат буоллаҕа. Арай хаһан балыыһаттан тахса охсорун туоһулаһар…

Хантан билээхтиэй, кини, кырачаан киһичээн, хас биирдии күн, хас биирдии чаас кини ийэтигэр олус ыараханнык бэриллэрин. Кинилэр тустарыгар ийэлэрэ олох иһин охсуһа сатыырын. Оннук күүһү Соняҕа дьылҕа хаана төһө кэмҥэ биэриэҕин? Ону ким да билбэт...a