Владислав Коротов: «Ханнык да үлэттэн иҥнибэт этим»

Бүгүҥҥү ыалдьыппыт – СӨ үтүөлээх суруналыыһа, Арассыыйа спордун министиэристибэтин Николай Озеров аатынан мэтээлин лауреата, СӨ бэчээтин, СӨ физкултууратын уонна спордун туйгуна, Сунтаар улууһун бочуоттаах олохтооҕо, кинигэ таһаарааччы, хаартыскаҕа кыл түгэнин хатааччы Владислав Петрович Коротов.

– Владислав Петрович, бэйэҥ тускунан билиһиннэриэҥ дуо?

– Мин бэйэм Сунтаарга төрөөбүтүм. Аҕам идэтинэн биэлсэр этэ, сэрии иннинэ ЯФАШ (биэлсэрскэй-акушерскай оскуола) бүтэрэн, сэрии кэмигэр Аллайыаха оройуонугар үлэлээбитэ. Онтон кэлин Уус Алдаҥҥа кэлэн үлэлии сылдьан ийэбин көрсөн, кэргэн ылан, Сунтаарга баран олохсуйбуттара. Мин 1954 сыллаахха үһүс оҕонон төрөөбүтүм, икки эдьиийдээхпин, биир балтылаахпын; соҕотох уол буолан сүрдээх атаах этим. Ийэм кыра эрдэхпинэ ыалдьан өлбүтэ. Онтон аҕам кэлин үс оҕолоох огдообо дьахтары кэргэн ылан, өссө эбии үс оҕолонон, уопсайа уон оҕолоох ыал буолбуппут.

– Үөрэххэ талаһыыҥ, олоххо араас дьарыгыҥ хайдах саҕаламмыттарай?

– Эдьиийдэрбин үтүктэн, ааҕа үөрэммитим: түөрт сааспыттан хаһыаты, кинигэни ааҕарым. Онтон аҕабын Толстой диэн учаастакка үлэлэтэ ыыппыттара, онно начаалынай оскуолаҕа киирбитим. Маҥнайгы кылааска бастакы чиэппэргэ үөрэммитим кэннэ, «үөрэххэр үчүгэйгин» диэн, иккис чиэппэртэн иккис кылааска көһөрбүттэрэ, үһүс чиэппэргэ аны үһүс кылааска көһөөрү гыммыппар, районолар көҥүллээбэтэхтэр үһү. Онтон Сунтаарга киирэн, бэйэбиттэн икки сыл аҕа оҕолору кытта үөрэммитим уонна оскуоланы 15 сааспар бүтэрбитим. Оҕо эрдэхпиттэн хамсаныылаах оонньуулары сэҥээрэр этим. Уолаттар туста оонньуурбут, футболлаан, хайыһардаан, хоккейдаан улааппыппыт. Оскуоланы бүтэрэр сылбар омук тылын үөрэҕэр киирэбин диэбиппин, аҕам «Билигин учуутал наадата суох, тэхиньиичэскэй идэҕэ, тутуу инженеригэр үөрэн» диэн быһаарбыта. Ол курдук 15-тээх уол Дьокуускайга университекка туттарса кэллим. Онтум, «Пааспардаах эрэ киһини ылабыт» диэн, аккаастаатылар. Онуоха аҕам бииргэ төрөөбүт убайа, Тыа хаһаайыстыбатын научнай-чинчийэр институтун тэрийбит учуонай, тыа хаһаайыстыбатын наукатын хандьыдаата абаҕам Георгий Павлович Коротов баран кэпсэтэн, докумуоммун ылбыттара. Ону бастакы эксээмэммэр «иккини» ылаат, оҕо-оҕо курдук улахаҥҥа уурбакка, үөрэ-көтө дьиэлээн хаалбытым. Дойдубар тиийэн бииргэ үөрэммит оҕолорбун кытта фермаҕа үлэлии тахсыбытым. Ынах ыырым, матарыыстыырым. Онно «Кыһыл муннукка» оройуон библиотекатыгар суох кинигэлэр баалларын астынан ааҕар этим. Ол кэннэ араас үлэҕэ барытыгар холоммутум – эмиэ да силиэсэрдээбитим, эмиэ да   механизатордаабытым, элиэктириктээбитим. Соннук үһүс сылбар баҕалаах омук тылбар киирбитим эрээри..., бэрээдэги кэһэн – охсуһан кэбиһэн, университеттан уһуллан хаалбытым. Онтон икки аҥаар сыл Ленинградка тутуу собуотугар үлэлээн баран, Дьокуускайга кэлэн төлөпүөн ыстаансыйатыгар буор хаһа сылдьыбытым. Итинник, эдэр сылдьан, ханнык да үлэттэн иҥнибэт этим.

– Ол да буоллар омук тылын учуутала буолар ыра санаабыт син биир сырыттаҕа...

– Оннук. Ол сырыттахпына арай Уус Алдан районотун сэбиэдиссэйэ, күтүөтүм И.С. Портнягин бэйэтэ этии киллэрэн, миигин эксээмэннээн баран, Курбуһах орто оскуолатыгар француз тылын учууталынан анаата. Инньэ гынан, уон кылаас үөрэхтээх, буор хаһа сылдьыбыт, сүрдээх муодунай уһун баттахтаах, киэҥ күлүөс бүрүүкэлээх киһи учууталлыы тахсыбытым.

Онтон ыла 27 сыл оҕо иитиитигэр үлэлээбитим: Нам Үөдэйигэр кылаас таһынан иитэр үлэҕэ дириэктэри солбуйбутум, Бүлүү Дьөккөнүгэр омук  тылын үөрэппитим, Сунтаар Тойбохойугар 11 сыл үлэлээбитим, иитэр үлэҕэ дириэктэр солбуйааччытынан, кэлин детдомҥа баспытааталлаан, психологтаан, дириэктэрдээн сылдьыбытым. 1999 с. Хатаска сабыылаах уопсай үөрэхтээһин оскуолатыгар буруйдарын боруостуур оҕолорго сүрүн иитээччинэн үлэлээбитим.

– Үүнэр көлүөнэ ыччаты иитиигэ ордук таһаарыылаахтык үлэлээбит кэмиҥ хайдах этэй?

– Тулаайах, көрүүтэ-истиитэ суох оҕолору кытта үлэ уопсастыбаҕа дьоһун суолталааҕын бэлиэтиэхпин баҕарабын. Ити хайысхаҕа үлэлиир сылларбар оҕолору үлэнэн иитиигэ, спорка сыһыарыыга, уопсайынан дьарыктаах буолууга сүрүн болҕомтобутун уурарбыт. Үөрэххэ ситиһиилэммэтэхтэрин да иһин, үлэҕэ, спорка, самодеятельноска уһуйуллан, онно ситиһиилэнэн, бэйэлэрин сыаналаналларыгар, үчүгэйдик ылыналларыгар олук уурарбыт. Ол курдук, Тойбохойго детдомҥа үлэлии сылдьан өрөспүүбүлүкэҕэ биллэр мелодист Иван Степанович Ивановтуун (киэҥник биллэр «Ферма кыргыттара» ырыа ааптара) оҕолорго «Чэчир» диэн ВИА тэрийбиппит, онно сүрүннээн кыргыттар оонньууллара, оройуоҥҥа биллэр ансаамбыл буола үүммүтэ. Ону таһынан, Баһылай Баһылайабыс Пермяков диэн үлэтигэр сүрдээх кыһамньылаах спорт инструктордаах этибит. Төрүт көрүҥнэргэ оҕолору дьарыктыыр этибит. 1988 с. детдомнар спартакиадаларын тэриийбитим. 1987 с. үлэ инструкторынан Гаврил Васильевич Егоров диэн Сунтаарга биллэр мас ууһун үлэҕэ ылбыппыт. Улуус кииниттэн ыһыллыы кэмигэр быраҕыллан турар улахан станогы атыылаһан, сахалыы иһит-хомуос оҥорор «Чороон» диэн Саха сиригэр оскуола оҕолорун бастакы кооперативын тэрийбиппит. Оҕолор оҥоһуктара диэтэххэ, атыыга сүрдээҕин барар таһымҥа тахсан, өрөспүүбүлүкэҕэ биллибиппит. Дьокуускайтан тиийэ улахан тэрээһиннэргэ сакаастыыллара. Уһук Илиҥҥэ, Арассыыйаҕа ыытыллар быыстапкаларга кыттан, 4 оҕо үлэтэ ВДНХ-аҕа үрүҥ көмүс мэтээллэринэн наҕараадаламмыттара, салайааччыбыт Гаврил Васильевич эмиэ. Оҕолор хамнастара тутатына сберкиниискэлэригэр түһэн иһэрин, уурунар, мунньунар этилэр. Холобур, мин, дириэктэр хамнаһым оччотооҕу харчынан 250 солк. буоллаҕына, чороону оҥорор оҕолор ыйга 700-800 солк. аахсаллара. Онон детдомтан тахсалларыгар лаппа элбэх харчылаах бараллара.

Үлэ үөрүйэхтэригэр уһуйуу тулаайах оҕолору иитиигэ биир күүстээх ньыма буоларын өйдөөн, педагогунан үлэлиирим устатын тухары, уурайан да баран сайын лааҕырга үлэлиир этим. Эдэр эрдэхпинэ эбии хамнас да наада курдук эбит. Онно оҕолору сэрээккэлэтэн, тэҥҥэ сүүрэн, хамсаан, наар оҕолор эт-хаан өттүнэн сайдыылаах буолалларын ирдиир, дьарыктыыр этибит.

Кэлин Дьокуускайга кэлэн баран, доҕорум, дзюдо-самбо тренерэ Валерий Максимович Герасимовтыын «Школа выживания» диэн спортивнай-туристическай скаутскай хайысхалаах лааҕыр тэрийбиппит. Ол скауттааһын бэйэтэ туһунан сонун этэ. 1991 c. Cэбиэскэй Сойууспут эстэн, пионер, комсомол тэрилтэлэрэ суох буолан, биһиги, оҕолору кытта үлэлиир дьон, ориентира, идеологията суох хаалбыппыт. Сотору кэминэн, хата, национальнай оскуола концепцията киирэн, «Үрүҥ Уолан» диэн бырагыраама оҥоһуллан барбыта. Дириэктэри солбуйааччы Виссарион Петрович Осипов диэн сүрдээх мындыр педагогу кытта, аан дойду уопутун үөрэтэн баран, тулаайах оҕолору төгүрүк сыл иитэн олорор тэрилтэҕэ скаутскай хамсааһын ордук барыыһы диэн түмүккэ кэлбиппит. Бу хамсааһын Арассыыйаҕа өссө 1907 сыллаахха киирбитэ биллэр. Николай II ыраахтааҕы сорудаҕынан Санкт Петербурга, ол саҕана Царскосельскай лицейгэ оҕолору скаутскай хамсааһыҥҥа дьарыктаан барбыттара. Онтон Сэбиэскэй былаас буолбутун кэннэ, Н.К. Крупская сорудаҕынан оҕолору дьарыктыыр сыаллаах, 1925 с. туох баар скаутскай хамсааһыны барытын сабан кэбиспиттэрэ. Онно дьарыктаабыт дворяннары оҕолорун кытта барыларын репрессиялаабыттара. Онно эмиэ Крупская дьаһалынан скаутскай хамсааһын туох баар атрибуттарын барытын ыланнар, пионерскай тэрилтэ диэн тэриллибитэ. Холобур, үс уоттаах сарыдахтаах кутаа скауттар эмблемалара этэ – «үс сэбирдэхтээх лилия» диэн этэ, ону сэбиэскэй идеологияҕа уларытан «костер» оҥороллор. Бэл диэтэр, «Будь готов!», «Всегда готов!» диэн пионердар девизтэрин, «Взвейтесь кострами» диэн ырыаны эмиэ скауттартан ылбыттара. Ону барытын сүһэн ылан, биһиги коммунистическай идеологтарбыт пионерскай хамсааһын диэни тэрийдэхтэрэ дии. Онтон кэлин мунньаҕынан, сүлүөттэринэн, сылга биирдэ тахсан пионерскай костер уматыытынан муҥурданар буолан хаалбыттара. Дьиҥэр, скаутскай хамсааһын төгүрүк сылы быһа 3 хайысхалаах оҥоһуллар: айылҕаҕа сыһыан, дьиэ кэргэн, таҥара диэн. Ону биһиги усулуобуйабытыгар таҥара диэни ылыммакка, «Айыы үөрэҕин» киллэрэргэ, айылҕаҕа сылдьан оҕолору эт-хаан өттүнэн иитэргэ «Саха скауттара» диэн бырагыраама оҥорбуппут. Ол бырагырааманы кэлин В. Герасимовтыын «Школа выживания» лааҕырбытыгар туһаммыппыт. 1996-2010 сс. сайын аайы бэйэбит дзюдоҕа, самбоҕа дьарыктанар спортсменнарбытын тэҥэ, ИДН биэрэр ыарахан иитиллиилээх оҕолору ылан, Жатай таһынааҕы арыыга, кэлин Алдан өрүскэ Уус Алдан сиригэр М.Е. Николаев саҕана тэриллибит сынньанар дьиэҕэ базаланан сайылыырбыт. Саамай үөрэрбит диэн, үс эр киһи – Герасимов, урукку десантник Валерий Жеребцов уонна мин – табаҕы, наркотигы боруобалаабыт оҕолору уон сылы быһа туох да быһылаана суох сайын аайы иитэн кэлбиппит. Ол иһин билигин да оҕону айылҕа эрэ иитэр диэн бигэ санаалаахпын.

Валерий Максимович мантын билиҥҥэ диэри илдьэ сылдьар, сороҕор  оҕолору походка илдьэр. Биһиги ол саҕана оҕолору Илин Эҥэр устун сатыы хаамтаран, Владивостокка тиийэ экскурсиялатан кэлбиппит.

– Уопсастыбаннай үлэҥ хайысхаларын сырдата түһүөҥ дуо ?

– Педагогтыы сылдьан, уопсастыбаннай үлэнэн дьарыктанар бириэмэ да суоҕа. Кэлин суруналыыс буолуохпуттан, элбэх дьону кытта билсэн, ыҥырдахтарына, көмөлөс диэтэхтэринэ, аккаастаабат этим. Бастаан 2015 с. социальнай ситимнэринэн дьону кытта билсэн үтүө дьыаланан дьарыктанар этибит; холобур, кыаммат дьоҥҥо дьиэлэрин өрөмүөннээн биэрэрбит, оҕолор үөрэхтэригэр, күрэхтэһиигэ баралларыгар үбүнэн көмөлөһөрбүт, Мохсоҕоллоох оҕо дьиэтигэр көмө оҥорор этибит. Ити сыл социальнай ситиминэн билсибит табаарыстарбын кытта «Чипполино» диэн испэктээги туруоран, Опера уонна балет тыйаатырыгар икки төгүл оҕолорго босхо көрдөрбүппүт. Мин Чипполино аҕата Чипполоне оруолун оонньообутум. 2018 с. АЛРОСАҕа улахан саахал тахсан, кирдээх уулара Бүлүү өрүспүтүгэр киирэн, улахан араллаан буолбутугар күүскэ үлэлэһэн, ити сылтан туох баар уопсастыбаннай хамсааһыҥҥа барытыгар кыттар буолбутум. 2018 с. И.И. Шамаевтыын Саха конгреһын тэрийсэн, онно мин экология салаатын салайан, биллиҥҥэ диэри үлэлэһэ сылдьабын. Ол инниттэн УФСИН  диэн хаайыылаахтары көрөр тэрилтэ Уопсастыбаннай сэбиэтигэр киирэн, хааччахха сытар саха ыччатыгар көмөлөһөрбүт. «Кистэлэҥ күүс» диэн сурунаалы таһаарар биир дойдулааҕым Марина Платонова көҕүлээһининэн, Табаҕа холуонньуйатыгар Арчы дьиэтин туппуттарын кэннэ, 5-6 сыл уолаттарга тиийэн кэпсэтэр, библиотекаларыгар кинигэ илдьэр, күрэхтэһиилэри ыытар тэрээһиннэргэ кыттарым. Онтон кэлин Тойбохойго үөрэппит уолум Афанасий Алексеевы кытта ойуур баһаардарын утары охсуһар уопсастыбаннай ыстаабы тэрийсэн, бэйэтин кэмигэр сүрдээх элбэх үлэни ыыппыппыт. Билигин анал байыаннай дьайыыга барар дьоҥҥо көмө оҥорор үтүө санаалаахтар хамсааһыннарын туһунан суруйан, хаартыскаҕа түһэрэн көмөлөһөбүн. Чэ, уопсастыбаннай үлэ диэн ситинник.

– Коллекционер быһыытынан эмиэ биллэҕин...

– Киһи барыта да тугу эрэ мунньар, коллекциялыыр буолуохтаах. Мин эмиэ оҕо сылдьан үлүһүйэн хомуйа сылдьыбытым, онтон букатын хойут, 2016 сылтан саҥаттан саҕалаабытым. Омук дойдуларын харчыларын уонна, бэйэм фотограф буоларым быһыытынан, хаартыска-киинэ түһэрэр аппарааттары, араас тэриллэрин мунньабын. Фотоаппарааттарбын билигин «Прометей» түөлбэҕэ баар ретро музейга туруорбутум, бэйэбэр аҕыйах баар. Оттон уонна оҕо эрдэхпиттэн таптыыр, арахсыбат дьарыгым – кинигэни мунньабын, дьиэбэр улахан бибилэтиэкэлээхпин.

– Айар эйгэҕэ хайдах кэлбиккиний, бастакы хардыы туохтан саҕаламмытай?

– 1975 с. суруйууларбын, хаартыскаларбын өрөспүүбүлүкэ, оройуоннар хаһыаттарыгар таһаартарар этим – оҕолор ситиһиилэрин, дьарыктарын туһунан. Онон быйыл суруйбутум 50 сыл буолара. Онтон 2001 с. спортивнай хаһыат эрэдээктэрэ Сергей Шишигин ыҥырыытынан журналистика эйгэтигэр киирэн үлэбин саҕалаабытым. 2005 с. «Спорт Якутии» хаһыат кылаабынай эрэдээктэрэ буолбутум. Онтон ыла 24 сыл спорт эйгэтин сырдатыыга үлэлээн кэллим. 2006 с. кинигэ бэлэмнээһининэн дьарыктанан барбытым, хомуйан таһаарааччы, эрэдээктэр быһыытынан 118 кинигэлээхпин.

– Онтон сиэттэрэн буоллаҕа, «Модун» спорт төрүт көрүҥнэрин киинигэр бэйэҥ бибилэтиэкэ тэрийбиккин билэбин.

– Оннук, Саха сиригэр, ону ааһан бүтүн Арассыыйа үрдүнэн да буолуо, спорт комплексыгар соҕотох, ханна да суох бибилэтиэкэлээхпит. 2015 с. манна бэйэм кинигэлэрбин бэлэхтээн төрүт гынан, салайааччыбыт Иннокентий Юрьевич Григорьев көҕүлээн, бэйэтэ эмиэ кинигэ биэрэн, Алексей Егорович Муостаахап, Алексей Трофимович Афанасьев о.д.а. биир идэлээхтэрим кыттыһан, балайда улахан бибилэтиэкэлээхпит. Маны таһынан, 2009 с. эмиэ И.Ю. Григорьев көҕүлээһининэн, туох баар ыытыллар күрэхтэһиилэри барытын систиэмэлээн, архыыптан көтөҕөн, хомуйан, бэйэбит кинигэ таһаарар буолбуппут. Спорт тэрилтэтэ кинигэ таһаарарын ханна да истэ иликпин. 2009 сылтан мин Манчаары Баһылай аатынан саха төрүт көрүҥнэрин киинэ ыытар Манчаары оонньууларын дааннайдарын хомуйан, историятын хасыһан, хаартысканан альбом таһаарабын. 2007 с. «Азия оҕолоро» кэмитиэтигэр үлэлээн, онно эмиэ хаартыска альбомун таһаарбытым. Инньэ гынан бу «Модун» спорт киинэ сүрдээх элбэх үлэни ыытар. Кинигэ таһаарар уопуппун атын дойдуларга, өрөспүүбүлүкэлэргэ үллэстэр «sakha-korotov.ru» диэн саайтаахпын.

2007 с. саха спордун энциклопедиятын оҥоробун, билигин онно 1850-тан тахса Саха сирин биллиилээх спортсменнара, тренердэр, физкултуура учууталлара, тэрийээччилэр, көҕүлээччилэр биографияларын хомуйдум, онтон түөрт гыммыт биирин бэйэм саайтпар киллэрдим. Кинигэ курдук тахсара буоллар олус бэрт буолуо этэ.

Энциклопедиянан дьарыктанарбын билэн, «Айар» кинигэ кыһата 2022 с. «Золотая книга славы Якутии» диэн энциклопедияҕа үлэлэһэргэ ыҥырбыта. Ол миэтэрэ аҥаарыттан ордук кээмэйдээх улахан соҕотох кинигэ Национальнай библиотекаҕа турар. Быйыл СӨ Наукаларын Академията «Энциклопедия Якутии» диэн кинигэ таһааран эрэр, соторутааҕыта бастакы туомун сүрэхтээбиттэрэ. Миигин аны онно ыҥыран, иккис томуттан салгыы үлэлэһэ сылдьабын. Спортивнай хайысхаҕа, атын да салааларга бэйэм матырыйаалларбын биэрэн, волонтер буола сылдьабын. 

 – Үлэ үөһүгэр сылдьар, олоххор араас дьарыктаах аҕам саастаах киһи быһыытынан Үлэ бырааһынньыга эйиэхэ туох суолталааҕый? Ыччакка кэс тылыҥ.

–  Уруккуну олох сотон кэбиһэр, мин санаабар, сыыһа. Сэбиэскэй былааһы сорох дьон үөҕэр, сорох дьон – хайгыыр. Ханнык баҕар кэрдиис кэм бэйэтин кэмигэр сөп түбэһэр үтүө да, мөкү да уратылардаах. Инньэ гынан, бэйэм олорон кэлбит сэбиэскэй олохпун улаханнык сирбэппин. Саҥа былаас тэриллэригэр улахан репрессиялар барбыттарын, дьон бөҕөнү кыргыбыттарын билэбит. Аҕа дойду сэриитигэр кыайыылаах дойдубутунан киэн туттабыт. Ол эрээри кэлиҥҥи өттүгэр, ордук 70-80 сс., сүрдээх үчүгэй социальнай тэрээһиннээх дойду этэ. Хааччахтааһыннар баалларын үрдүнэн, бары эйэ дэмнээхтик олорбуппут. Саҥа үйэҕэ эмиэ бэрт үчүгэйдик олорон иһэн, бу анал байыаннай дьайыыттан сибээстээн да, олус элбэх хааччахтааһын буолан эрэрин дьон сөбүлээбэтэ биллэр. Сэриигэ элбэх ыччаппыт охторо аҕыйах ахсааннаах норуокка улахан охсуу. Аныгы үйэҕэ биир улахан уустук моһол – тылбытын сүтэрэр куттал. Экология алдьархайыттан итэҕэһэ суох, сорох өттүнэн ордук охсуулаах да буолуон сөп. Олох ыраах, кыра, кытыы нэһилиэктэргэ да интэриниэт содулуттан оҕолорбут нууччалыы саҥарар, төрөөбүт тылларын умнар турукка киирдилэр. Манна төрөппүттэр үлэлэһиэхтэрин наада. Мин СӨ Термин хамыыһыйатыгар үлэлэһэбин. Кэлин кэмҥэ спорт тиэрминнэрин сахатытан эрэбит. «Спорт» диэни «күрэс» диэн ааттаатыбыт, «многоборье» диэни «дэгит күрэс» диэтибит. «Спорт» диэн аан дойдутааҕы тылы тоҕо уларыта сатыыгыт, итинэн дьону саха тылыттан тэйитэҕит диэччи элбэх. Онно хоруйдуур буоллахха, сайдыы тэтиминэн төрүт сахалыы тылларбытын киирии тыллар солбуйар кутталлара сыллата күүһүрэн иһэр. Аны аҕыйах сылынан саха тыла барыта «сахатыттыбыт» диэн ааттыыр киирии тыллартан турар буолуон сөп. Ону өйдүөххэ наада.

Аҕыйах хонуктааҕыта бассаабынан Арассыыйа дьоруойа Туута диэн Ньурба уола Тываҕа сылдьан Тыва сенаторын кытта кэпсэппитэ тарҕаммыта. Уол онно этиитэ миигин сүүрдээҕин сөхтөрдө, мындыр уол эбит дии санаатым. Ол курдук кини: «Үс саха буолан олорон кэпсэтэрбитин аттыбытыгар
олорор Тыва уола барытын өйдүүр, онтон мин үс Тыва уола кэпсэтэ олорор буоллаҕына, тугу да өйдөөбөппүн», – диэтэ. Ол аата, тывалар бэйэлэрин тылларын илдьэ сылдьаллар, өйдөбүллэри барытын бэйэлэрин тылларынан этэр кыахтаахтар, оттон биһиги буоллаҕына кэлии тылга көһөн хаалбыппыт, бэйэбит да билбэппитинэн тылбыт 80% дорҕоонунан кыратык сахатыллыбыт нуучча тыла. Онон, төрөөбүт тылбытын харааннаан, ыччаппытыгар дьиҥ төрүт тылбытын чөл туруктаах хаалларарбыт ирдэнэр.