Уустук да буоллар, экэниэмикэ салаата салгыы сайдар

Судаарыстыбаннай мунньах уочараттаах 13-с пленарнай мунньаҕар Ил Дархан Айсен Николаев СӨ судаарыстабаннай былаас толоруулаах уорганнарын ааспыт 2024 сыллааҕы үлэтин-хамнаһын отчуоттаабыта. Онно өрөспүүбүлүкэ социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытыгар тутаах суолталаах түгэннэргэ тохтообута.

Туох-хайа иннинэ хайдах кэмҥэ, балаһыанньаҕа олорорбутун, араас тургутууну ааһарбытын этэн туран, олох хаачыстыбатын үрдэтэр туһугар биир сомоҕо буолуу уонна эппиэтинэстээх сыһыан наадатын эппитэ.

СВО инники күөҥҥэ тутуллар

Дойду бэрэсидьиэнин быыбарыгар өрөспүүбүлүкэ быыбардааччыларын 88 %-на Владимир Путиҥҥа куоластаабытын, анал байыаннай дьайыыны өйүөх тустаахпытын да тумнубатаҕа. Биир бастакынан 400 автомототиэхиньикэ, 4,5 тыһ. эбии сэп-сэбиргэл, тыһыынчанан квадрокоптер, 1300 сибээс сириэстибэтэ, 400-тэн тахса оһох, генератор тиэрдиллибитин холобурдаабыта. Олохтоохтор күүстэринэн 80-тан тахса гуманитарнай таһаҕас, төрөппүттэртэн, аймахтартан 1100 баһыылка, бырааһынньык күннэргэ 26 тыһ. ас нобуора дойду көмүскээччилэригэр тиксэриллибит. Бу түгэн бүгүҥҥү күннээххэ СВО туллар тутаах суолталааҕын быһаарар диэн өйдүүгүн. Аҥаардас былырыын 5 биир дойдулаахпыт Арассыыйа дьоруойа буолбутун аҕынна. СВО кыттыылаахтарыгар эрэгийиэннээҕи 25 өйөбүл көрүллэрин, ол сыалга былырыын 5549 мөл. солк. тыырыллыбытыттан 5043 мөл. солк. – өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн, 505 мөл. солк. – олохтоох бүддьүөттэн тыырыллыбытын санатта.

Бэйэтин кэмигэр мобилизацияҕа 3 тыһ. киһи ыҥырылынна диэн буолбута. Оттон ол кэнниттэн хантараак баттаһан, баҕа өттүнэн тылланан, ким эрэ оҥорбут буруйун боруостуур оннугар анал дьайыыга барбытын билэбит. Ити гынан баран, бу да отчуокка төһө киһи барбыта, араанньы буолбута, олоҕун толук уурбута, хомойуох иһин, иһиллибэтэ. Оттон дьон-сэргэ итини ордук ыйыталаһар, билиэн баҕарар.

Бааһырбыт байыастарга, байыаннай госпиталларга мэдиссиинэ көмөтүн оҥоруу, доруобуйаларын чөлүгэр түһэриигэ үлэлэһии инники күөҥҥэ сылдьар. Оннук буолуохтаах даҕаны. Холобур, “Бэс Чагда” санаторий толору реабилитацияны оҥорорго лицензия ылбыт. Уйулҕа үөрэхтээхтэрэ Доннааҕы Ростовка, Илиҥҥи байыаннай уокурукка тиийэн үлэлэһэллэр. 2024 с. Дьокуускай, Нерюнгри, Өлүөхүмэ, Ньурба оройуоннарыгар баар реабилитация кииннэрин уонна Амма, Өлөөн уонна Орто Халыма улуустарынааҕы социальнай көмүскэл кииннэрин төрүтүгэр бу маннык өҥө оҥоһуллар. Онно 900 СВО кыттыылааҕа уонна кинилэр дьиэ кэргэттэрин дьоно хапсыбыттар. Былырыын анал дьайыы 629 кыттыылааҕа үлэнэн хааччыллыбыт. 150-тан тахса кыттыылаах саҥа идэҕэ үөрэммит. Балаҕан ыйыттан СВО-ҕа уонна Арассыыйаҕа холбоммут эрэгийиэннэргэ көмөнү “Вперед – к Победе” Өрөспүүбүлүкэтээҕи хамыыһыйа сүрүннүүрүн эттэ.

Усулуобуйа уустугун да иһин...

Анал байыаннай дьайыы уонна онтон сибээстээх арҕаалар санкциянан сабардыыр усулуобуйаларыгар дойдуну, өрөспүүбүлүкэни сайыннарыы, дьон олоҕун тупсарыы соруга сыппаабатын бэлиэтээтэ. Ол курдук, дойду Бэрэсидьиэнин уонна Бырабыыталыстыбатын өйөбүлүнэн Саха сиригэр былырыын социальнай хайысхалаах 61 саҥа эбийиэк олоххо киирбит. О.и. оскуолалар, дьыссааттар, балыыһалар, спорт комплекстара, култуура дьиэлэрэ бааллар. Холобур, олунньуга өрөспүүбүлүкэтээҕи Искэни эмтиир киин аһыллыбыта.

Буоларын курдук, бу да сырыыга демография чааһыгар Саха сирэ Уһук Илин үрдүнэн инники күөҥҥэ сылдьарын, бэс ыйын саҕаланыытыгар 4423 кырачаан күн сирин көрбүтүн эттэ. Итинтэн төһөтө төрүт олохтоохтор киэннэрэ буолара чопчуланнар, бэрт буолуо этэ. Кэлиилэр элбэх оҕолоноллорун көрө-истэ сылдьан, итинник баҕа санаа эмиэ үгүстүк иһиллэр. Тыа сирин нэһилиэнньэтэ, оскуолаҕа киирээччилэр ахсааннара сыллата аҕыйыыра хайдах да долгуппат буолар туһа суох.

Оҕолонууну уонна ийэ буолууну өйүүр миэрэлэр балачча ылыллаллара – кырдьык. Ол да курдук, Ил Дархан эппитинэн, оҕолоох ыаллары өйүүргэ көрүллэр үп, 2019 с. тэҥнээтэххэ, 7 бүк улаатан, былырыын 29,2 млрд солк. тэҥнэспит. Бу сылларга элбэх оҕолоох ыал 7,5 тыһ. эбиллибит.

Күн бүгүн өрөспүүбүлүкэ 34 тыһ. тахса элбэх оҕолоох ыала уопсайа 118 тыһ. оҕолоох.

• Былырыын үлэтэ суох ахсаана 5,1%, кыччаабыт. “Бу көрдөрүү салгыы да намтыы турар”, – диэтэ.

• Дьадайыы таһыма (уровень бедности) 14-тэн 12,8 %-ҥа диэри намтаабыт. Ол соһуппат. Үгүс үлэтэ суох киһи СВО-ҕа барбыта дьайар буолуон сөп.

• Саха сирэ нэһилиэнньэ элбээһининэн  дойду үрдүнэн 8-с миэстэҕэ сылдьарын эттэ. 

• Сүрэх-тымыр киинигэр 13 тыһ. тахса ыарыһах үрдүк технологиялаах мэдиссиинэ көмөтүн туһаммыт. Уустук эпэрээссийэлэр оҥоһуллар буолбуттар. Холобур, сүрэххэ 600-тэн тахса эпэрээссийэ оҥоһуллубут.

• Өрөспүүбүлүкэтээҕи киин быраастара 18 оройуон бөһүөлэктэригэр сылдьан, 62 тыһ. тахса киһи доруобуйатын көрбүттэр. «Мобильнай хирургия киинэ» бырайыак үлэлээн саҕалаабыт.

• Былырыын 161 исписэлиис “Земскэй луохтуур/ биэлсэр” бырагырааманан тыа сирдэригэр анаммыт. Бырааһынан хааччыллыы көрдөрүүтэ 2023 с. тэҥнээтэххэ – 10 тыһ. нэһилиэнньэҕэ тиксэринэн – 52 оннугар 54 быраас буолбут. Оттон мэдиссиинэ орто сүһүөх персоналынан хааччыллыы көрдөрүүтэ 117 оннугар 123 буолбут. 

• Үөрэхтээһин кэлим тиһигин сайыннарыыга, идэлээх каадырынан хааччыйыыга туһаайан, 5 сыллаах былаан ылыллыбыт. Профильнай үөрэҕи биэрэр кыһалар оҥорон таһаарар тэрилтэлэри кытта ыкса ситимнээхтик үлэлииллэрэ хааччыллыбыт. Бырамыысыланнас хампаанньалара политехническай оскуолалары кытта ыкса алтыһар буолбуттар. Ол курдук, «Росатом», «Колмар» курдук хампаанньалар фирменнэй кылаастары арыйбыттар. Оскуола үөрэнээччилэрэ дойду таһымнаах олимпиадаларга ситиһиилээхтик кыттыбыттар: 3 кыайыы, 7 бириистээх миэстэ баар.

• Быйыл өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 42 тыһ. оҕону хабан, 542 сайыҥҥы лааҕыр үлэлиэ. Ону таһынан эрэгийиэн тас өттүгэр 1400 кэриҥэ оҕо, сүрүннээн Арктика уонна СВО кыттааччытын оҕолоро, сынньаныахтара. Муниципальнай лааҕыры үлэлэтэргэ 200 мөл. солк. көрүллүбүт. Былырыын 160 мөл. солк. этэ.

• “Куттала суох уонна хаачыстыбалаах суоллар” национальнай бырайыак тиһэх сылыгар, былырыын, суол өрөмүөнүгэр Саха сирэ Уһук Илиҥҥэ – бастакы, дойду үрдүнэн – 18-с миэстэ буолбут. Уопсайа 100 нэһилиэнньэлээх пууҥҥа 250 км уулусса, бөһүөлэк иһинээҕи 320 км суол өрөмүөннэммит. 14 бөһүөлэккэ суол аспаалламмыт.

• Былырыын өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн авиаперевозка субсидиятыгар 1 млрд солк. кэриҥэ үп көрүллэн, 53 тыһ. пассажир чэпчэтиинэн туһаммыт. Уус Ньара пуорда оҥоһуллубут. Мииринэй аэровокзалын уонна сөмөлүөт көтөр-түһэр балаһатын тутуу уонна Өлүөхүмэҕэ уонна Полярнайга аэропуортары сөргүтэн оҥоруу салҕанар. Саҥа “Тырааныспар көдьүүстээх тиһигэ” национальнай бырайыагынан аны Маҕан, Ньурба, Зырянка уонна Полярнай иккис уочаратын тутуохтара.

• 2024 с. 752 тыс. кв. м иэннээх олорор дьиэ үлэҕэ киирбит. Кэтэх дьиэни туттуу көрдөрүүтэ эмиэ улаатан, 1,1 мөл. кв.м. тэҥнэспит.

“Ипотека кирэдьиитин ыстаапката үрдээбитэ дьиэни тутуу тэтимигэр дьайар чинчилээҕинэн, тутуу тэрилтэлэрин өйүөх кэриҥнээхпит” диэтэ.

• Социальнай гаастааһын  бырагыраамата кэтэх дьиэни туттууга үтүө өттүнэн дьайда. Кэнники 5 сылга тыһ. тахса гаас ситимэ тардыллыбыт, 11 тыһ. олорор дьиэ гааска холбоммут. Социальнай өйөбүлүнэн 7100 ыал туһанна.

• Магистральнай гаас турбатын тутууну өрөспүүбүлүкэ үбүлүүр. “Кыһыл Сыыр –84 км” гаас магистральнай турбатын 3-с утума тутуллан бүппүт. Онно өрөспүүбүлүкэ – 8,6 млрд солк. көрбүтэ, о.и. 2,8 млрд солк. – федеральнай бүддьүөттэн, «Сахатранснефтегаз» тэрилтэттэн – 3,2 млрд солк.

Манна даҕатан эттэххэ, өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүн тутаах өлүүскэтин хааччыйар алмаас хампаанньатыттан киирэр үп быйыл аҕыйыыр чинчилээх. Алмаас атыыта, санкция дьайыытыттан аҕыйаабыта да, онно төрүөт буолуон сөп. Ол эрээри баһылык онно лаппыйан тохтообокко, “биллэн турар, бөдөҥ тэрилтэлэр үлэлэрин кээмэйигэр уларыйыы киириэҕэ», — диэтэ.

Манна даҕатан эттэххэ, дьиктитэ, ньиэби, гааһы хостооччулартан ылыллар нолуок кэлтэгэй да кэппиэйкэтэ Саха сиригэр хаалбат, РФ Нолуокка Кодексатыгар олоҕуран, 100 % Арассыыйа хааһынатыгар тиийэр. Үп миниистирин э.т. Иван Алексеев атын эрэгийиэннэргэ эмиэ оннугун, ПДПИ федеральнай бүддьүөккэ ыытылларын этэн турар. Саатар, сорох өттө өрөспүүбүлүкэҕэ хааларын хаста да туруорсан көрбүттэр да, ылымматахтар... Углеводороднай сырьены хостооччулартан ылыллар нолуок федеральнай бүддьүөт аҥаарын кэриэтэ буолар эбит. Быһата, дойду НК уларыйыы киирэрэ, о.э. нолуоктан сэмсэлэһии чугас эргин күүтүллүбэт. 

Ол да буоллар, хампаанньалар стратегическай инвестбырайыактарын салгыы олоххо киллэриэхтэрэ, о.и. АЛРОСА”. Алмаас хампаанньата кэнники 10 сылга өрөспүүбүлүкэ уонна оройуоннар бүддьүөттэригэр 631 млрд солк. киллэрбитин, экология бырагыраамалара үлэлииллэрин, социальнай хайысхаҕа көмөтүн санатта. Кыччаабатар ханнык этэ. Өрөспүүбүлүкэҕэ киирэр үп аҕыйыырын, онно инвестордар өрөспүүбүлүкэҕэ көрөр өйөбүл ньымалары туһаналларын курдук үлэлэһэллэрин эттэ. Холобур, Өлүөхүмэ “Токкотооҕу” ХБК-ны тутууга хапытаал угулларын туһунан Сөбүлэҥ түһэрсиллибит.

Хомунаалынай холбоһук тэрилтэлэригэр көрүллэр субсидияҕа үп тиийбэт кыһалҕата баар.

Оптимизация да ночоот улаатан иһиитин кыайан сиппэт. Онон инвестиция наадатын, хомунаалынай сулууспа үлэтэ-хамнаһа таһаарыыта үрдүөх тустааҕын таарыйда.

Хомунаалынай тэрилтэлэргэ көрүллэр субсидия улаатан иһиитин тохтотор тэрээһиннэр толору уонна кэмигэр оҥоһуллуохтаахтарын бу да сырыыга эттэ.

Иккис өттүттэн Саха сирэ экэниэмикэ көрдөрүүтүнэн инники күөҥҥэ сылдьарын, баалабай бородуукта былырыын 3,2 % улааппытын этэр. Бырамыысыланнас көрдөрүүтэ 8,5 % үрдээбит үһү. 49,5 мөл. т таас чох, 55 т кыһыл көмүс хостоммут.

Быйыл сыл 4 ыйыгар бырамыысыланнас оҥорон таһаарыыта 4,8 % үрдээбит.

• “Экэниэмикэ эйгэтигэр үлэлиир хас 4-с киһи – дьоҕус уонна орто урбаанньыт. Былырыын кинилэри өйөөн, 2025 с. нолуок судургутуйбут систиэмэтигэр үлэлэһээччилэргэ (УСН) нолуок ыстаапкатын (6 % этэ) уонна “дохуоттан ороскуоту көҕүрэтии” тиһигин (10 % этэ) 4 % диэри кыччаппыттар. Ол 5 сыл устата дьайыаҕа. 1 тыһ. кв м кыра иэннээх тутууларга үлэлээччилэри баай-дуол кадастровай сыанатыгар олоҕуран тутуллар нолуоктан босхолообуттар. Өйөбүл баара урбаанньыттары сэргэхсиппитэ эрэбил.

Кылгастык билиһиннэрдэххэ, итинник. Барыта этэҥҥэ буоларыгар баҕарар уонна эрэнэр эрэ буоллахпыт.

Андрей Сорокин хаартыскаҕа түһэриитэ.