«Уруһуй олох» охсуута эбэтэр барыта кыраттан саҕаланар!

Сэбиэскэйдии иитиилээх, оҕо эрдэхтэн “дьон эйиэхэ хайдах сыһыаннаһыан баҕараҕын да, оннук сыһыаннас”, “сиэрдээх буол” диэн өйгө-санааҕа улааппыт дьоҥҥо бэрээдэк сатарыйыыта, бэйэ эрэ интэриэһин өрө тутуу,  соруйан алҕаска үктэтэн эбэтэр угаайыга киллэрэн, атын дьон соругар дьолу сонордоһуу – өйдөммөт быһыы. Урут да “киһи киһиэхэ – адьырҕа”, “ынах эриэнэ – таһыгар, киһи киэнэ – иһигэр” эбэтэр, бэл, “уу чугаһа, уруу ырааҕа ордук” диэн өс хоһоонноро мээнэҕэ үөскээбэтэхтэрэ чахчы. Ол эрээри...

Ол эрээри, хайдаҕын да иһин, ордук бүгүҥҥү күннээххэ майгы-сигили алдьаныыта, күүһүнэн өттөйүү, кыахтаах кыраны сэнээһинэ, киһи санаан да көрбөт улахан сууматыгар дьону хабалаҕа киллэрии, түөкүннээһин элбээн – хомойуох иһин, олохпут үгэс буолбут көстүүтүгэр кубулуйан эрэр. Иккис өттүттэн, аныгы сибээс технологията, социальнай ситимнэр сайдан, буолбут мөкү быһыы, буруйу оҥоруу туһунан сонун-сурах көрүөх бэтэрээ өттүгэр тэлэһийэ сүүрэр буолбута ыар быһыы элбээбитин курдук өйдөбүлү эмиэ үөскэтиэн сөп. Аны, дьиктитэ, дьон тоҕо эрэ күннээҕи үлэ-хамнас, ситиһии, култуура, ускуустуба туһунан суруйуутааҕар, криминалы, араас хобу-сиби, сидьиҥ быһыы эридьиэстэнэрин ордук сэргээн ааҕар. Ону итинник тиэмэлээх таһаарыылар, аккауннар быдан элбэх сурутааччылаахтара да кэрэһилиир.

Дьиҥинэн, буолаары буолан, билиҥҥи уустук кэмҥэ куһаҕан сонуну батыһа сылдьан ааҕартан, киһи уйулҕатын алдьатар, мөлтөтөр суруйууттан, ону ырытыһыыттан төһө кыалларынан дьалты туттар, оннугу көтүтэр наадатын уйулҕа үөрэхтээхтэрэ үгүстүк этэллэр. Итинник, көрдөххө эрэ, судургу интэриэстэн үөскүүр – уйуһуйуу туруга (чувство тревоги), өй-санаа муунтуйуута, өрүкүнэйии туругар, депрессияҕа тиийии. Оттон ханнык баҕарар ыарыы, бэйэҥ да билбэккинэн – санаа тууйуллуутуттан, муунтуйууттан уонна өрүү туохтан эрэ куттана, дьаархана сылдьартан сэдиптэнэр.

Дьон кыыһырымтаҕай, ордуос, дуона да суохтан өһүргэс буолбутун бэлиэтии көрөргүт буолуо. Кыһалҕа да элбэх буолаахтаатаҕа. Ордук ити оптуобуска уонна балыыһа уочаратыгар биллэр.

Толкуйданар, бэйэни иһиллэнэр кэм?

“Кыыл бырааба киһи киэнинээҕэр улаатта” диэбиккэ дылы, киһи тыыныгар туруу, муҥар, көннөрү өлөрбөккө, эрэйдээн, сэймэктээн өлөрүү, бэл, таптаан, талан ылбыт кыыстарын кыыллыы кырбаан суорума суоллууллара кытта тахсыталыыра олус хомолтолоох. Сорох итини өлөрсүүлээх-өһөрсүүлээх киинэ, оонньуу элбэҕэр, суут-сокуон сымнаҕаһыгар күтүрүүр. Дьиҥ уонна виртуальнай олоҕу бутуйар ыччат элбээтэ дииллэр. Оттон уонна мөлтөх психикалаах киһиэхэ арыгы дьаата хайдах дьайара биллэр буоллаҕа. Уопсайынан, хаҕыс сыһыаны, ханна да тиий, көрөҕүн. Айаҕалыы сатаан, ол да иһин үрдүк мэҥэ халлаан олохтоохторо уһуннук эйэлээх олоххо олорон най бардылар, дьиҥ иэдээни илэ көрөн, өйдөннүннэр, толкуйданныннар диэн, бу байыаннай дьайыыны “көҥүллээтилэр” дуу дии саныыгын. Дьон сиэрдээх быһыыга, биир сомоҕо буолууга үөрэннин, толкуйданнын, өбүгэлэрэ үйэлэр тухары илдьэ кэлбит үгэстэригэр, итэҕэллэригэр, сиэрдэригэр-туомнарыгар, төрөөбүт тылларын кэрэтигэр төнүннүннэр, уһуну-киэҥи анаарар буоллуннар диэн? Оннук санааҕа бу иннинэ итэҕэлтэн, сиэртэн-туомтан ыраах дьон ол туһунан толкуйдуур буолбуттара, айылгылаахтар, чуолаан эдэркээн дьон, эмискэ элбээн, “аһыллан” кэлбиттэрэ тиэрдэр. Бу – биһиги омукка эрэ буолбакка, норуоттарга барыларыгар көстөр. Эбэтэр, этэллэрин курдук, бэйэбит да Күрүлгэн эратыгар үктэнэн, өйдүүн-санаалыын уларыйыахтаах, дьиҥ КИҺИЛИИ, СИЭРДЭЭХ БЫҺЫЫНЫ өрө тутар, омугуттан, ким ханна, ханнык дойдуга олороргуттан тутулуга суох биир иллээх дьиэ кэргэн курдук олорор дьоллоох олоххо бэлэмнэнии түһүмэҕэр киирбиппит эбитэ дуу? Хамсык хааччаҕа, бу байыаннай дьайыы даҕаны, толкуйданарга, бэйэни истэ, сөптөөх суолу тобула үөрэнэргэ туһаайыллыбыт курдук.

«Уоттаах сэриитээҕэр “тымныы сэрии” ордук кутталлаах»

Итинник диэн, 80-с сыллар бүтүүлэригэр, биһиэхэ, үрдүкү кылаастарга историяны, обществоведениены үөрэппит Уйбаан Ньукулаайабыс Михайлов этэн турар. Ону мин, оччолоро оҕо киһи, “хайдах ол уоттаах, дьон өлүүлээх (!) сэрииттэн “тымныыта” ордук кутталлаах буолуой?!” диэн олус сөҕө истибиппин, өйдөөбөтөхпүн саныыбын. Ол саҕана 70 сылы быһа баһылаан олорбут Сэбиэскэй тутулбут ыһыллыахча буолан, оскуолаҕа үөрэтиллэр история кинигэтэ хаттаан оҥоһулла сылдьар кэмэ этэ. Дэлэҕэ, история эксээмэнин биһигиттэн судургутутан тутуохтара дуо. Арааһа, оччолорго да тоҕо оннук диирин ыйыттыбыт быһыылааҕа. Онуоха кини: “Уоттаах сэриигэ өстөөҕүҥ ким буолара чопчу биллэр. Оттон “тымныы сэрии” диэн – “информационнай сэрии”, сыыйа-баайа ыччат өйүн-санаатын ытыйан, булкуйан, бэйэ диэки тардыы. “Тымныы сэриигэ” өстөөх ким буоларын билимиэххин, кини угаайытыгар киирэн биэрбиккин өйдөөмүнэ да хаалыаххын сөп”, – диэбит курдук быһаарбыта. Дьэ, билигин эрэ кэлэн, киэҥ билиилээх, элбэҕи ааҕар, билэр-көрөр, мындыр, олоххо уопуттаах киһи тугу эппитин өйдүүр курдукпун.

“Демократия” диэн ааттаан, уларыта тутуу сылларыгар элбэх туһалаах да, алдьатыылаах да иһитиннэриилэр хаһыаттан-сурунаалтан, күөх экрантан харса суох кутуллубуттара. Солкуобай суолтата сүтэн, үйэлэрин тухары ууруммут хаһаас харчылара күдэҥҥэ көтөн, ас-табаар диписииккэ кубулуйан, аймалҕаннаах 90-с сс. бүрүүкээбиттэрэ. Үтүө да баара, мөкү да баара. Приватизация диэн ааттаан, норуот күүһүнэн кыаҕырбыт тэрилтэлэр ваучердарын (аахсыйаларын) норуокка түҥэппиттэрэ, сопхуостар баайдарын паай гынан үллэрбиттэрэ. Сүөһү-ас сиэниллибитэ, ваучерынан ылбыт аахсыйабыт бөххө кубулуйбута. Ол оннугар норуот баайа кэмниэ-кэнэҕэс билигин күннүүр-күөнэхтиир олигархтар бас билиилэригэр киирбитэ. Күн бүгүн кинилэр, кинилэр сыдьааннара “ханнык атахтарынан үктэнэн турбуттарыттан тутулуктанан”, баҕарбыттарынан олохтуур, өҥө иһин сыаналарын төлөһө олоробут диэтэххэ, омун буолбатах. Дьэ, уонна, били, “тымныы сэриибит” саҕаланан, сэбиэскэй тутулу “ытыра-ытыра сиргэ быраҕар” дьоруойдар баар буолбуттара. Урут дьоруой курдук көрөр дьоммутун хараардар, самнарар сыһыан олохсуйбута. Ол түмүгэр историяны, кырдьыгы билиммэт, “хомуньууһуму күүппүт көлүөнэни” күлүү-элэк гынар араҥа үүнэн тахсыбыта. Сөп ээ, интэриниэти арый, киинэни холбоо – оннук ис хоһооннооҕо баһыйар этэ буоллаҕа. Биллэн турар, сэбиэскэй тутулга барыта ураты үчүгэй, идеальнай буолбатах этэ. Онно да иннинэн сирэйдээх, инчэҕэй эттээх, сирдээҕи дьон олорон, салайан кэллэхтэрэ. Сыыһа-халты да дьаһаныы ханна барыай? Олоххо үрүҥ да, хара да өрүт алтыһа сылдьыыта –хаһан да баар көстүү. Онно халыйбакка, бүгүҥҥү кыһалҕаҕа тохтуум.

«Уруһуй олох» охсуута

Оттон бүгүҥҥү күммүт биир таҥнары тардар, олоҕу, сайдыыны атахтыыр төрүөтэ – “уруһуй олох”, суох ситиһиини баар гынан көрдөрүү, “уруһуйданыы” диэтэхпинэ, сөбүлэһэргит эбитэ дуу? Онуоха – сорохтор “буруйдаах Моттойо оҥорбута түргэнэ” диэххит эрээри, этиим – билигин Арассыыйаҕа бобуулаах, экстремистии тэрилтэҕэ киллэриллибит Meta* хампаанньа Инстаграм социальнай ситимэ “киллэрбит кылаата” сүҥкэн. Тоҕо диэтэххэ, суоҕу баар гынан көрдөрүү, киһиргэнии – бэл, ааһа баран, тас көстүүлүүн тупсаран көрдөрөртөн да саҕалаан диэххэ – “уруһуй олох” бастаан итинтэн төрүттэммитэ диир улахан алҕас буолуо суоҕа. Төһө да соцситим быһыытынан туһата-көдьүүһэ элбэҕин иһин, мөкү өрүтэ итиннэ эмиэ сытар. Куоталаһа-куоталаһа, араастаан мунньараҥнаһыы, кыахтаахтык, баайдык олорору көрдөрө сатааһын ити ситимҥэ олус күүстээх. Көҕөн көттөҕүнэ, көппөх өрүкүйэр дииллэринии, бэл, “эмээхситтэрбит” араас таҥаһы кэтэ-кэтэ, уостарын араастаан чорбото-чорбото, эриллэҥнэһэллэрэ көстөр. Ким эрэ хайдах курдук байбытын-кыаҕырбытын күннэтэ сылайбакка кэпсиир. Судургуну холобурдаатахха, дьиҥнээхтик таптыыр киһи хайаан да, кырата, “айфон”, “Дайсон” фен, пылесос бэлэхтэһэр курдук өйдөбүл соҥнонор. Ону көрө-көрө, ыччат барахсан кыаҕырыан саныыр. Кыра хамнастаах, дьоҕус дохуоттаах үлэ диэки хайыһыан да баҕарбат буолар. Арай көрдөҕүнэ, кини эрэ эбэтэр кини төрөппүттэрэ эрэ кыаҕа суохтар. Инньэ гынан, хайдах эмэ гынан байбыт, кыаҕырбыт киһи дии саныыр. Ол туһугар тугу баҕарар оҥоруох курдук буолар. Ыал дьон “оҥоһуу олоххо” ымсыыран, өйдөспөт түгэннэрэ тахсара эмиэ омун буолбатах. Эдэрчи блогер төрөппүттэр, тренд диэн ааттаан, “хайдах “быһа эпиирдэригэр” албынныылларын, онуоха төрөппүттэрин сыһыана (реакцията) хайдаҕын устан көрдөрөллөрүн ааһан, албыны кэпсииллэригэр оҕолоро хайдах кыттарын, мух-мах буоларын кытта устан угаллар. Оҕотук мэйии төрөппүтэ итинник быһыыланарыттан “ээ, маннык албынныахха сөп, омнуоламмат эбит” диэн ылыныан сөп буолбатах дуо?

Устунан “уруһуй олохпут” салайааччыларга эмиэ көспүт диэн көрөбүн. Холобур, ситэ илик тутууну, отчуот эрэ туһугар ыксалынан оҥоһуллубут үлэни-хамнаһы, уу иһэ-иһэ хайгыы-хайгыы, “лиэнтэ кырыйыытын” көрдөр да көрдөр, кэпсээ да кэпсээ. Ону оҕолорбут, кэнэҕэһин солбук салайааччы буолуохтаах, аттыларыгар сылдьар эдэр дьон көрбөттөрө, өйдөөбөттөрө буолуо диигит? Кэнэҕэһин билиҥҥилэрдээҕэр өссө ордук “оҕуруктаах толкуйдаах”, сыалы ситэр туһугар туохтан да толлубат, көрдөрбүтүнэн мэлдьэһэр суостаах тойон буолан тахсыахтара суоҕа дуо? Туох барыта кыраттан саҕаланар, нэһилиэк, оройуон, эрэгийиэн аайы “оройго эрэ охсуллумаары”, үрдүнэн-аннынан, харах баайыытыгар үлэлии, тута сылдьыбыппыт охсуута кэнэҕэһин бэйэбитигэр эрэ буолбакка, бэдэрбитигэр биллиэн сөбүн умнумуохха баара. Сахаҕа “ыт ыксаан хараҕа суох оҕону төрөтөр” диэн бэртээхэй өс хоһооно баар. Отчуотунан, уруһуйунан үлүһүйбэккэ, хаачыстыба туһугар кыһаллыаҕыҥ.

“Бу аайы туох буолуой, көрдөрүүнү кыратык улаатыннарбыт туохтаах үһү, ситэриэм буоллаҕа” дии сырыттахпытына, сир сир аайы оннук дьаһаныы элбээн, хаһан эрэ ол “уруһуй”, баараҕай салгын хабахпыт” биирдэ хапсыс гынан, охсуута улахан, сүҥкэн буолуон сөп. Уһуну-киэҥи толкуйдуохха.

Куһаҕан да үчүгэйдээх дииллэринии, уһун сылларга умнууга сылдьыбыт тыын боппуруос – оҕо аймаҕы дойдумсах, патриот гына иитэн-такайан таһаарар сыал-сорук күүскэ турда. Саамай сөп. Ол эрээри улахаттар дьыалабыт, дьайыыбыт тылбытыттан атын, баары суох, суоҕу баар гынан көрдөрөрбүт, “уруһуй олоҕу” тутуһарбыт тухары дьиҥ патриоту иитэн таһаарыы кыаллыбата буолуо. Аныгы оҕо хараҕа – кыраҕы, кулгааҕа – чуор.