Уоттаах сэрии ортотунан

Дойдубут устуоруйатыгар сарсын сырдык күнү көрүөм дуу, суох дуу диэн ыйытыы хас биирдии олохтооххо тирээн турар кэмигэр – суостаах сэрии сылларыгар, үгүс саха эдэркээн, чэгиэн уолаттара Аҕа дойдуларын көмүскүүргэ эрдээхтик туруммуттара. Кинилэргэ төрүөхтэриттэн ылата – эн дойдуҥ тыыҥҥын да харыстаабакка охсуһуохтааххын, халыҥ дурда-хахха, көмүскэл буолуохтааххын диэн санаа өйдөрүгэр-санааларыгар, сүрэхтэригэр  иитиллибитэ.

Сэрии муҥутуур охсуутун чэгиэн бэйэлэринэн толуйбут көлүөнэнэн Өктөөп өрөбөлүүссүйэтин кэннэ төрөөбүт 1920-с cыллардааҕы ыччаттар буолаллар. Кинилэр сырдык ыра санаалара, олоҕу оҥорор уонна оҥостор кэскиллэрэ  сэрии уот хара сыдьаайынан саба охсуллубута. Үгүстэрэ суорума суолламмыттара. Тыыннаах эргиллибиттэр бары кэриэтэ улаханнык бааһыран, олохторун хаалбыт кэрдииһин ыарыыны-дьарҕаны кытта эҥэрдэһэн атаарбыттара. Ол да буоллар кинилэр олоххо тардыһыылара умуллубатаҕа, үгүстэрэ эйэлээх олоҕу тутааччылар бастакы кэккэлэригэр сылдьаннар үгүс сыраларын-сылбаларын дойду сайдарын туһугар анаабыттара.

Мин иннибэр былыргы кыракый хаартыска сытар. Икки эдэркээн, сүүрбэччэлээх эрэ уолаттар сэриигэ аттаналларыгар 1942 с. түспүттэр. Баттахтара кыргыллыбыт, түөстэригэр  “Дойдубун көмүскүүргэ бэлэммин» диэн бэлиэлээхтэр, харахтара уоттаах. Хаҥас олорооччута – Иванов Гаврил Михайлович-Cыыйыскай, уҥата – буойун-поэт Алексей Афанасьевич Софронов. Бу икки эдэр дьон мээнэҕэ бииргэ хаартыскаҕа түспэтэх буолуохтаахтар. Иккиэн сырдыкка тардыһар, хоһоон айар учуутал уолаттар хардарыта ытыктаһар, өйдөһөр, биир ситимҥэ сылдьар буоллахтара. Төрөөбүт да сыллара араа-бараа. Кинилэр бойобуой суоллара уот сэрии силлиэтин ортотунан ааспыта. Алексей Софронов сырдык тыына Украинаны босхолооһун кырыктаах кыргыһыытыгар быстыбыта. Оттон Гаврил Сыыйыскай Калининскай уобалаһы уонна Прибалтиканы босхолооһуҥҥа кыттыбыта.

Г.М. Иванов-Сыыйыскай 1920 с. Чуукаарга төрөөбүтэ. Биир саастааҕар Наҥнас Апанаастаах ииттэ ылбыттар. Олус таптаан, атаахтатан улаатыннарбыттар. Икки убайдара Өлөксөйдөөх Баһылай атастаһа сылдьан сүгэллэрэ үһү. Баһылай Наҥнааһап кэлин ситэн-хотон, Хорулаҕа “Кыһыл Кустук” холкуос бэрэссэдээтэлинэн үлэлээн, сэрии аас-туор сылларыгар биир да киһини хоргуппакка дьон махталын ылбыта.

Ганя 7 кылааһы Өҥөлдьө оскуолатыгар бүтэрбит. Онно хоһоон суруйарга ылларбыт. Уолаттар бары куотуһа-куотуһа хоһоон айаллара үһү. Кини Сыыйыскай диэн ааттаммыт, оттон атаһа Алексей Софронов, кэлин буойун-поэт буолан биллибит, Ньурба орто оскуолатын бастакы выпускнига Сындыыһап дэммит. Өссө Сиэрэнэп, Хаймаанап, Уорастай, Сиэлискэй диэн ааттаммыт уолаттар бааллар эбит.

Өҥөлдьө оскуолатын бүтэрэн баран ол сайын Дьокуускайга тиийэн педучилище 1-гы куурсугар үөрэнэ киирбит. Нөҥүө сайыныгар, дойдутугар кэлэн сайылаан баран, атырдьах ыйын бүтүүтэ борокуотунан устан иһэн, чаардаан, Бүлүүгэ хаалан, педучилищеҕа 2-с кууруска үөрэммит. Училищены 1941 с. алын сүһүөх кылаас учуутала идэлээх бүтэрбит. Дойдутугар Hьypбаҕа кэлэн биир сыл Мэҥэдьэккэ Улахан Күөл оскуолатыгар учууталлыыр. 1942 сыл бэс ыйын 26 күнүгэр Ньурбаттан сэриигэ ыҥырыллан борокуотунан айаннаабыт.

Гаврил Сыыйыскай байыаннай идэтэ – минометчик. Сэриигэ биэстэ бааһырбыта. Бэйэтин ахтыытыттан биллэххэ, тиһэх бааһырыыта 1944 с. от ыйын 23 күнүгэр снаряд эстиититтэн буолбут, хаҥас өттүн барытын илдьи тэппит. Онон дьиэтигэр хаҥас илиитэ суох төннүбүт. Аны туран хаҥас чэчэгэйинэн снаряд оскуолага мэйиитин ортотугар киирбит буолан, олоҕун тухары оннук сылдьыбыт. Быраастар хайдах тыыннаах ордубутай диэн сөҕөллөрө үһү. Гаврил Михайлович дойдутугар чиэппэр күүстээҕинэн биллэрэ. Дьоҥҥо-сэргэҕэ тустан, мас тардыһан көрдөрбөтөҕүн да иһин баардааҕы кистээбэккин, ол да иһин уот сэрии кыһалҕалаах, ынырык күннэрин туораан, өссө итинник ыарахан бааһырыы кэнниттэн тыыннаах ордон бэриллибит кэмин-кэрдиитин толорон аастаҕа.

Гаврил Михайлович  сэриигэ чахчы хорсун быһыылары көрдөрбүт буойун. Ону сэрии кэмигэр Аҕа дойду сэриитин 2 истиэпэннээх уордьанынан наҕараадаламмыта уонна Албан аат 3 истиэпэннээх уордьаныгар түһэриллибитэ туоһулуур. Иккис наҕараадата – эмиэ Аҕа дойду сэриитин 2 истиэпэннээх уордьана – сэрииттэн эргиллибитин кэннэ ситэн кэлбит. Уола Нестер Гаврильевич Иванов ахтарынан, наҕараадалара барыта тиксибитэ буоллар, 4 бойобуой уордьаннаах буолуох эбит. Ону сахалыы көнө-сэмэй буолан, сэрии кэнниттэн ирдэспэтэх, туруорсубатах. Ол түөрт уордьаннара даҕаны кини дьиҥнээх бойобуой суолун, хорсун быһыыларын толору ситэн көрдөрбөттөрө буолуо дии саныыбын. 

Гаврил Михайлович биир хорсун быһыытын Латвия сиригэр оҥорбута. Бэйэтэ ахтарынан, 1944 cыллаахха от ыйын 11 күнүгэр шоссейнай суолунан иһэннэр икки өттүттэн ытарчаҕа ылларбыт курдук буолбуттар. Уҥа-хаҥас өттүлэригэр кута-бадараан сир, утары өстөөх үс пулеметнай точката бааллара. Онон утары эрэ бардахтарына сатанара. Чуҥната ыыппыт байыастара сиирэ-халты ыттаран, бааһыран төннүбүттэр. Оннук сыҕарыйбакка хас да күн буолбуттар. Оттон Гаврил Михайлович ньиэмэстэр сарсыарданан ыппат буолан хаалалларын бэлиэтии санаабыт уонна хамандыырыгар сарсыарда эрдэ разведкаҕа барарга тылламмыт. Түөрт буолан истэринэн сыыллан барбыттар. Ойуур саҕатыгар тиийиилэригэр иннилэригэр төхтүр көстүбүт. Ону чуҥнаабыттара, биир ньиэмэс пулеметугар умса түһэн утуйа сытар эбит. Хаҥас-уҥа өттүгэр ыраах эмиэ пулемет уостара харааран көстөллөрө. Гаврил Михайлович дьонугар “дьылыйыҥ” диэн соруйбут уонна бэйэтэ пулеметтаах ньиэмэскэ ойон тиийэн өмүрдэн тутан ылбыт. Салгыы утуйа сытар өссө икки ньиэмэһи тутан бэйэтин байыастарынан ыыталаабыт. Бэйэтэ пулемету ылан бараары турдаҕына, арай, дэриэбинэ диэкиттэн хонууну туораан ньиэмэс бөҕөтө иһэр эбит. Биһиги киһибит уһуну толкуйдуу барбакка пулемету өстөөх диэки эргилиннэрэ биэрэн баран уоту аһан элбэх ньиэмэһи суулларбыт. Сонно икки өртүгэр баар өстөөх атын пулеметтара кинини, сэбиэскэй саллаат турарын өйдөөн көрөннөр, кириэстии уоту аспыттар. Гаврил Михайлович окуопа түгэҕэр түспүт. Үрдүнэн буулдьа бөҕөтө сурулаан ааспыт, кумаҕынан типпит. Оттон өстөөх уота намырыырын диэки “синим биир” диэн баран пулемету ылбыт да окуопаттан тахсан ойуур диэки сүүрбүт. Кэнниттэн эмиэ уот ардаҕын бөҕө түһэрбиттэр да, дьолго, таппатахтар. Итинник хорсун быһыыны көрдөрөн турар. Ити күн дэриэбинэни кимэн киирэн ылбыттар, салгыы арҕаа диэки кимпиттэр.

Гаврил Михайлович сэрииттэн төннөн кэлэн Хорулаҕа учууталлаабыта. Ол сылдьан оскуолаҕа, кулуупка ыытыллар тэрээһиннэргэ барытыгар көхтөөхтүк кыттар, тэрийсэр эбит. Дьон ахтарынан, сэрииттэн кэллэҕин утаа байыаннай таҥаһын таҥна сылдьан кулууп сыанатыгар тахсан фроҥҥа сылдьан суруйбут хоһооннорун сороҕун ытаан-соҥоон туран, ардыгар абарбыт-сатарбыт куолаһынан ааҕара. Түмүгэр өрөйөн-чөрөйөн туран, Улуу Кыайыы чугаһаан иһэрин уруйдаан-айхаллаан хоһуйан туойара.  Кылыһахтаах куоластаах ырыаһытын, оһуокайдьытын дьон-сэргэ ахтар.

Аны учуутал быһыытынан, үөрэппит оҕолоро ахталларынан, олус сымнаҕас, хаһан да этэ-мөҕө сылдьыбат, ол оннугар хас биирдии оҕоҕо уратытын көрөн, кыра да эмэ ситиһиилээх буоллаҕына, онтун хайҕаан, оҕо санаатын өрө көтөҕөр идэлээҕэ үһү. Гаврил Михайлович төһө да куолаһын соноппотоҕун иһин, кини үөрэтэр уруогар сахсырҕа тыаһын иһиллиир чуумпу буолара дииллэр.

Биир дойдулаахтара ахталларынан, сэрииттэн биир илиитэ тоҥолоҕунан быһаҕас да кэллэр, дьиэ таһынааҕы эр киһи толорор үлэтин барытын үлэлиирэ – мас хайытара, отун оттуура. Хотуурун мыаннарыктыы көхсүгэр хайдах эрэ баанан баран охсоро үһү. СӨ норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ В.И. Никифоров ахтарынан, биирдэ кинини үөһэ кылааска сырыттаҕына көрдөһөн от кээһэргэ көмөлөспүт. Онно былыргылыы үөрбэнэн сүгэн кээспиттэр. Сыыйыскай туруорбут бугуллара улахан баҕайылар эбит. Ол иһин көмөлөһөөччүтүгэр эппит: «Эн ити эмээхсин оҥорбут бугулларын сүк, арыый кыралар». Уонна бэйэтэ үөрбэни аҥар илиитинэн бугулга билэн көрбөккө «кырк» гыннаран кэбиһэрэ үһү.

Гаврил Михайлович Бүлүү училищетыгар үөрэнэ сылдьан билсибит кыыһыныын Парасковья Гаврильевна Семеновалыын 1945 с. ыал буолбуттара. Бэйэлэрэ төһө да оҕоломмотоллор, биэс оҕону иитэн киһи-хара оҥорбуттара. Кинилэртэн сиэн элбэх. Онон Гаврил Михайлович сырдык аатын ааттатааччылар бааллар.

Г.М. Иванов-Сыыйыскай 1974 с. мэйиитигэр хатаммыт оскуолага хамсаан, сырдык тыына быстыбыта.

Уоттаах сэрии ортотунан ааспыт буойун-поэт Гаврил Сыыйыскай фроннааҕы хоһоонунан түмүктүөхпүн баҕарабын.

Саллаат утуйда

Сылаалаах айантан күүс эстэн,

Тохтобул кэмигэр тыын ылла,

Абырҕал сыыһынан уот оттон,

Сотору котелок оргуйда.

Үгүһү толкуйдуу барбакка,

Тиит төрдүн хаардарын тарыйда,

Лабааны-мутугу тэлгэтэн,

Утуйар “оронун” оҥордо.

Бэргэһэ куондарын, кулгааҕын

Аллара түһэрэн сабынна,

Аччыгый ботуонка сыыстааҕын

Төбөтүн анныгар угунна.

Автомат доҕорун хоонньоһон,

Сынньанар санаанан сытынна,

Ахсынньы аргыарын-тымныытын

Ахсааҥҥа ылбакка утуйда.

Хараҥа кынатын саптынан,

Саллаатым утуйда түргэнник,

Түүтээҕэр чэпчэки көтүүнэн

Түүлүгэр дьиэтигэр чуо тиийдэ.

1943 сыл, Пустошка, фронт