«Уот Дьулустаан» салгыыта уһуллуо дуо?

Үгүс көрөөччүлэр киэһэ аайы кэтэспит, ыйы быһа көрбүт сериаллара аһаҕас сөллүүлээх түмүктэммитин астымматылар. Таптал эмтиир күүһүгэр эрэммит дьон: “Ырыачай Уйбаанчыга кэлбэтэ”, – диэн хомолтолоох хааллылар. Сорохтор: “Салгыытын устар буоллахтара дуу?” – диэн мунаардылар. Бүгүҥҥү нүөмэрбитигэр ити бүтэһик ыйытыыга хоруйу буллубут.  

Ааспыт нэдиэлэҕэ СӨ Национальнай бибилэтиэкэтигэр “Уот Дьулустаан” сериал тула кэпсэтии түһүлгэтэ тэрилиннэ. Истиҥ көрсүһүү уус-уран айымньыга олоҕуран уһуллубут маҥнайгы сериал көрөөччү кутун-сүрүн туппутун илэ чахчы туоһулаата. Ол курдук, бибилэтиэкэ баараҕай саалатыгар хаһааҥҥытааҕар даҕаны элбэх киһи муһунна.

Тэрээһиҥҥэ сэһэн ааптара Валентина Гаврильева, сценарист Катерина Григорьева-Кэрэмэс Сыдьаай, режиссер Елена Эверстова уонна сериалга уһуллубут артыыстар кыттыыны ыллылар.

Сериалы сөбүлээбит

Көрсүһүү күндү уонна күүтүүлээх ыалдьытынан суруйааччы Валентина Гаврильева буолла. Саха литературатын таптааччылар, эрэллээх ааҕааччылар кинини сибэкки дьөрбөлөөх көрүстүлэр.

Валентина Николаевна оҕо сааһыттан аҕыйах түгэни ахтан ааста. Сэрии сылларын оҕото өтөхтөртөн, балаҕаннартан көһүүнү, холкуостааһын, бөдөҥсүтүү, бөһүөлэктээһин буолбут кэмнэрин, Сталин өлбүт сылын, улуу сирдьити аһыйан, дьон-сэргэ ытаабытын, аймаммытын олус үчүгэйдик өйдүүбүн диэтэ. Оскуоланы бүтэрэн баран «Бэлэм буол» хаһыакка Амма Аччыгыйын, Иннокентий Эртюковы, Нина Протопопованы кытта үлэлээбит кэмнэрин санаан ааста. Сэмэн Данилов суруйар дьоҕурдаах кыыһы таба көрөн, Москваҕа М.Горькай аатынан Литературнай институкка ыыппыттарын, сүүмэрдээһини «Туйаарыма Куо» диэн кэпсээнин көрдөрөн ааспытын кэпсээтэ.

– Ол үөрэнэ сылдьан белорус уолун кытта (суруйааччы, тылбаасчыт Иван Ласкову этэр – Аапт.) ыкса доҕордоһон, ыал буолбуппут, оҕоломмуппут. Үөрэхпин бүтэрэн кэлбиппэр, Култуура министиэристибэтигэр фольклор уонна этнография салаатыгар үлэҕэ ылбыттара. Кэргэним “Полярная звезда” сурунаалга үлэлээбитэ, элбэх суруйааччыны кытта доҕордоспута. Онтон мин «Кыым» хаһыакка көспүтүм. Онно отучча сылы быһа, биэнсийэҕэ тахсыахпар диэри үлэлээбитим, – диэн сэһэргээтэ.  

Суруйааччы сериалы сөбүлээбит, ордук сайыҥҥы айылҕабыт кэрэтэ, күп-күөх хонуу, сайылык, балаҕан дьоҥҥо-сэргэҕэ сонуннук көстүбүтүн бэлиэтээтэ. Артыыстарга, «Саха» НКИХ барҕа махталын тиэртэ.

— Инсульт кэннэ бу алтыс сылбар арыый үчүгэй буолан, өйүм-санаам ырааһыран, чэпчээн, эһиги иннигитигэр кэлэн турабын, – диэтэ.

Айымньы иннин уонна кэннин уларыппатах

Катерина Григорьева-Кэрэмэс Сыдьаай сериал сулууспатыгар көһүөҕүттэн уус-уран айымньынан киинэ устар баҕа санаата өссө күүһүрбүт. Ол иннинэ документальнай киинэлэри уста сылдьан, литератураны чинчийээччи Анастасия Никитична Мырееваттан ханнык айымньыны ылыахха сөбүн ээр-сэмээр ыйыталаспыт. Онуоха Амма Аччыгыйа «Алдьархай» сэһэнин сүбэлээбит. Оскуолаҕа аахпыт айымньытын хос аахпыт, кээмэйэ арыый кыра, 16 сиэрийэ тахсыбат диэн буолбут. Онтон Анастасия Никитична Валентина Григорьева «Уот Дьулустаан» диэн сэһэннээх, оҕо ийэтигэр таптала көстөр олус үчүгэй айымньы баар диэбит. Кэрэмэс Сыдьаай ааҕан баран тута сэҥээрбит. Онтон Валентина Григорьевна Семеноваҕа эрийэ сылдьыбыт, онуоха тута: «Олус үчүгэй айымньы!» – дии түспүт.

Онтон аан дойдуну атыйахтыы аймаабыт пандемия эбии харгыс буолбут. Кэрэмэс Сыдьаай сэһэн ааптарын сураһан булбут. Ол кэмҥэ кытаанах хааччах буолан, Кырдьаҕастар дьиэлэригэр тиийэн көрсөр кыаллыбатах. Онон быраас нөҥүө видеонан сибээскэ тахсыбыт, Валентина Николаевна көҥүлүн ылбыт. 

– Кэккэ биричиинэнэн сценарийа уһуннук сурулунна. Персонажтарым түүлбэр кытта киирэллэрэ, хайдах эрэ батыһа сылдьар, ыксатар курдуктара. Кээмэйэ арыый кылгас соҕус этэ. Аны киэбэ атын буолан, кыратык эрэйдэммитим. Прозаны «саҥардар» арыый уустук этэ. Тэлэбиидэнньэҕэ хронометраж диэн баар, биир сыана икки мүнүүтэттэн уһуо суохтаах. Дьоруойдар кэпсэтиилэрэ кылгас буолуохтаах. Бэйэм уһуннук суруйар идэлээхпин, суруналыыстыкаҕа онтон эмиэ эрэйдэнэрим. Бу сырыыга эмиэ кылгатарбар өр олорбутум. Дьиҥэр, 16 сиэрийэлээх буолуохтааҕа, 20 сиэрийэ таҕыста. Бэчээттэммитинэн 520  А-4 лиис, бу олус улахан кээмэй.  

Дьиктитэ баар, сюжет бэйэтэ ситимнэнэн, саҥаттан саҥа дьоруойдар төрөөн тахса тураллар эбит. Холобур, айымньыга Ылдьаана иккитэ эрэ күлүк курдук көстөн ааһар. Балаҕаҥҥа киирэн оҕону сахсыйар, онно кини хайдах майгылааҕа  көстөр. Онтон тирэхтэнэн, албыннаппыт, атаах, маанытык улааппыт дьахтар уобараһа тахсан кэлбитэ. Бэйэбиттэн тутулуга суох, киин персонаж буолан хаалбыта. Атын дьоруойдар кини тула «олох олорон», тиллэн киирэн барбыттара.

Валентина Николаевна айымньытыгар Ньукуу уонна Сүөкүлэ сыһыаннара наһаа үчүгэйдик көстөр, бу – толору персонажтар. Сүөкүлэни олус таптаан олорон суруйбутум. Киниэхэ бэйэм кырдьаҕас эдьиийдэрим, иитиллибит эбэм майгыларын, ийэм сиэннэригэр сыһыанын биэрбитим.

Мин төрөппүт персонажтарым – Хобороос уонна Ыстапаан. Тоҕо эрэ наһаа түргэнник суруллубуттара. Уопсайынан, персонажтар майгыларыгар, кэпсэтиилэригэр син биир бэйэм санаам көстөр.  

Тулуйан-тэһийэн кэтэспит салайааччыларбар махтанабын. Уопсайынан, маннык уустук бырайыагы хорсун, эр санааны ылынан олоххо киллэрдибит дии саныыбын. Бу иннинэ этэллэр этэ: «Атын кэми олох суруйумаҥ. Тыаҕа эҥин барбаккыт. Харчы суох, тырааныспар суох. Барыта кырыымчык. Куораты эрэ суруйуҥ». Ити барыта үчүгэй олохтон буолбатах. Бүддьүөппүт быыкаайык.

Режиссер Елена Эверстова, салайааччыбыт Марфа Пермякова, артыыстар, оператордар Дмитрий Сергучев уонна Гаврил Дьячков балтараа ый биир да өрөбүлэ суох үлэлээтилэр. Кинилэргэ барыларыгар махтанабын, сүгүрүйэрбин биллэрэбин.

Мин айымньы иннин уонна кэннин уларыппатым. Үс кэлин сиэрийэ кинигэ сюжетынан барбыта. Аан дойду киинэтин историятыгар үгүс экранизация уһуллубута. Онно да көрдөххө, уларытыы, сюжеты кыаратыы эбэтэр, төттөрүтүн, кэҥэтии син биир баар, ол эрээри айымньы сүрүн тутула уларыйбат. Холобур, төһө да баҕарбыппыт иһин, Анна Каренина хайдах да дьоллоох дьахтар буолан хаалбат.

Биллэн турар, Уйбаанчык тиийэн кэлэр, Ырыачай өйдөнөр, бур-бур буруо таһааран, өр да өр дьоллоохтук олорбуттар үһү диэн түмүктүүр баҕа баара. Ол эрээри мин айымньы иннин уонна кэннин уларытар быраабым суох этэ. Манна даҕатан эттэххэ, Уйбаанчык диэн дьоруой кинигэҕэ эмиэ суох, кинини мин айбытым. Тоҕо диэтэххэ Ырыачайы наһаа аһыммытым. Тоҕо эп-эдэр кыыс олоҕор биир да сырдык кыым суох буолуохтааҕый? Ол санааттан маҥнайгы таптал уобараһын, Уйбаанчык персонаһын айбытым.

Салгыытын устуҥ дииллэр. Ол биһигиттэн эрэ тутулуга суох. Салалта эрэ быһаарар. Кэм-кэрдии көрдөрөн иһиэҕэ. Синопсиһа өйбүтүгэр баар.  Суруйуҥ, уһулуҥ диэтэхтэринэ, толкуйдуохпут, – диэн эрэннэрдэ. 

– Саха киинэтэ үрдүк таһымҥа тахсыбыт кистэлэҥэ туохханый? Мин санаабар, көрөөччүбүтүгэр сытар. Үөрүнньэҥ, кэрэни сэҥээрэр дьонноохпут, ол иһин киинэ уһуллар, кинигэ тахсар. Эһиги сөбүлүүр дуу, сэмэлиир дуу буолаҥҥыт, бу барыта айыллар, – диэн көрөөччүлэргэ истиҥник махтанна.

Ытарҕалаахтар, бэчээттээхтэр...

Режиссер Елена Эверстова саҥа сериалы тыаҕа усталларын истэн, хараҕа умайа түспүт. Бэйэтэ этэринэн, куоракка тыына-быара хаайтарар эбит. Сүрүн оруолларга артыыстары сүүмэрдээбиттэрин, оттон быстах оруолларга олохтоох нэһилиэнньэттэн талбыттарын кэпсээтэ.

От үлэтин, сир аһын үгэнэ буолан, устар бөлөх кэккэ ыарахаттары көрсүбүт. Холобур, артыыстар наһаа үчүгэйдик турукка киирэн истэхтэринэ, субу уун-утары матасыыкыл өрө бирилээн кэлэр эбит. Онтон эмиэ хос уһулан эрдэхтэринэ, массыына эбэтэр от тиэйбит тыраахтар тирилэтэн ааһар. Онон уу чуумпу, ордук-хос тыас-уус суох кэмэ диэн суоҕун кэриэтэ эбит. Аны ардах түспэтэҕинэ, дэриэбинэҕэ киэһэ сэттэ чаастан уу носуоһун холбууллара, ол үлэлээн бүтэрин күүтэллэрэ. Сорох күн уот баран, үлэни атахтыыра. Онон устар бөлөххө бириэмэ сырсыыта, туттуу-хаптыы кытаанаҕа эбит.

Аны туран, сериалга ынахтар тоҕо суохтарый диэн көрөөччүлэртэн кыратык сэмэлэммиттэр. «Ынахтарбыт бары ытарҕалаахтар, бэчээттээхтэр», – диэн быһаарда режиссер. Сорохтор сериалга түптэ суоҕун хомуруйбуттар. Онуоха: «Кумаар олох суоҕа. Бэл, тыаҕа устарбытыгар суохтара», – диэн кэпсээтэ режиссер. Биирдэ түптэ умаппыттарыгар, тыаллаах буолан, артыыстар харахтарын аһыппыт, онтон сылтаан чыпчылыйа олорбуттар. Сериалга түптэ буруота унаарбатах төрүөтэ итинник.   

«Һок, тойоммут кэллэ!»

Сериалга Аҥаар Харах оруолун итэҕэтиилээхтик толорбут Алгыс Макаровы көрөөччүлэр ытыс дохсун тыаһынан көрүстүлэр. Бэл диэтэр, бу түгэн «Оскар» бириэмийэ лауреаттара кыһыл көбүөр устун хааман киириилэрин санатта. Артыыс, соһуйан, өмүттэн хаалан, ис-иһиттэн долгуйда, тыл этэригэр хоолдьуктаах бэйэтэ хоҥкуйан туран уһуннук махтанна.

Алгыс Макаров 2007 сыллаахха Арктикатааҕы култуура уонна искусство судаарыстыбаннай институтун бүтэрбит. Артыыс быһыытынан Нерюнгритааҕы куукула тыйаатырыгар – аҕыс сыл, Саха тыйаатырыгар  – түөрт сыл курдук үлэлээбит. Онтон Ньурба тыйаатырыгар режиссердаабыт.

«Уот Дьулустаан» кэнниттэн дьон кинини Тойонтон атыннык ааттаабат буолбуттар. Уулуссаҕа көрсө түстүлэр эрэ: «Һок, тойоммут кэллэ?» – диэн саҥа аллайаллар эбит. Бэйэтэ этэринэн, барыларын кытта кэпсэтэн, илии тутуһан, хаартыскаҕа түһэн иһэр (Бу да сырыыга «Тойону» кытта көрсүһэр умнуллубат түгэни мүччү туппакка, үйэтитиэн баҕалаах үгүс буолла, уһун киэһэни быһа Алгыс тула халыҥ уочарат халҕаһалаата – Аапт.).

– Төрөөбүт дойдум – Мэҥэ Хаҥалас, ол эрээри онно төрөөбүт эрэ буруйдаахпын. Ньурбаҕа улааппытым. Оҕо сааһым ааспыт сирэ – Чурапчы Хатылыта. Сайыны быһа оттообут сирдэрим – Уус Алдан Бэйдиҥэтэ, Мэҥэ Хаҥалас Лоомтуката, өссө Ороссолуода, Хаатылыма. Ол гынан баран оскуоланы Дьокуускайга бүтэрбитим, – диэн артыыс бэйэни билиһиннэриитэ бэрт уһун буолла. 

– Киинэҕэ 2003 сылтан кыралаан уһуллабын. Хомойуом дуу, үөрүөм дуу иһин, куруук омсолоох дьоруойдары оонньуубун. Сирэйим куһаҕан баҕайы быһыылаах (күлэр). Миэхэ тоҕо эрэ биирдэ даҕаны (тохтуу түһэн баран), алҕаска даҕаны үчүгэй дьон оруолун биэрбэтэхтэрэ. Биир өттүнэн, характернай оруоллары толорор артыыс эмиэ наада буоллаҕа.

Миитэрэй тойон – ыарахан киһи. Биир күн кытаанах, биир күн сымнаҕас. Киирэн-тахсан, баран-кэлэн, ону-маны гынан... Ону бэркэ билэҕит (мустубут дьон диэки дьээбэлээхтик көрөр). Мин олохпор итинник буолбатахпын, сатаан кыыһырбат, дьону кытта этиспэт киһибин, – диэн күллэртээтэ.    

Алгыс аҕата Юрий Алексеевич Макаров – СӨ искусстволарын үтүөлээх диэйэтэлэ. Сүрүн режиссер, онтон уус-уран салайааччы, дириэктэр быһыытынан Ньурба тыйаатырын аар-саарга ааттаппыт, суон сураҕырдыбыт киһи.

– «Уот Дьулустаан» мин олохпор мээнэ кэлбэтэҕэ. Саха буоларым быһыытынан, чараас эйгэ, ситимниир быа баарыгар итэҕэйэбин. «Уот Дьулустаан» диэни истэн баран, хайдах эрэ этим тымныйбыта. Тоҕо диэтэххэ аҕам режиссер быһыытынан бастакы туруорбут испэктээгэ – «Уот Дьулустаан». Ити 1991 сыллаахха. Мин оҕо сылдьан көрбүтүм, билиҥҥэ диэри өйдүүбүн. 33 сыл буолан бу айымньыга олоҕурбут сериалга улахан оруолга тиксэн, уһулуннум. Дьикти буолбаат?

Аны туран, Алгыс тапталлаах эбэтэ, аҕатын ийэтэ эмиэ Ылдьаана диэн ааттааҕа. Кини эбэлээх эһэтигэр саамай улахан уонна мааны сиэн эбит. Манна эбэн эттэххэ, Алгыс  – биэс оҕо аҕата, номнуо эһээ буолар дьолу билбит, биир саастаах кыыс сиэннээх.

Тигээйигэ тиктэрбит...

Ньукуу уол оруолун толорбут Айтал Софронов – А.И. Софронов-Алампа аатынан Ытык Күөл 1-кы №-дээх орто оскуолатын бэһис кылааһын үөрэнээччитэ.

– Бииргэ төрөөбүттэр үһүөбүт. Мин ыал улахан оҕотобун. Ийэм аата Мира Александровна, аҕам Дмитрий Дмитриевич диэн.  Айсаан диэн бырааттаахпын, Айаана диэн балтылаахпын.

Бастаан долгуйбутум, онтон биир дьиэ кэргэн курдук буолбуппут. Сороҕор сарсыарда эрдэ турааччыбыт, ардыгар түүннэри уһуллааччыбыт. Кэлин бары баран испиттэрэ, бүтэһиккэ Айталыын (Айталина Цыпандина-Винокурова) иккиэн эрэ сайыһа хаалбыппыт, – диэн кэпсээн-ипсээн, бэрт чобуо саҥалаах оҕо буолан биэрдэ.

Айтал сериалга Ылдьааналаах Кууһума көмүһү көмөллөрүн көрөн баран куотар сыанатыгар илиитин тигээйигэ тиктэрбит эбит. Манныкка саҥа түбэспит буолан, бастаан утаа өйдөөбөтөх, ыарыыта биллиэр диэри туох эрэ сыһынна дии санаабыт. Хата, тигээйигэ тиктэрбит киһи сиэринэн, быйыл дьаҥҥа улаханнык ылларбатах, арай кыратык сөтөллө сырыттым диэн кэпсээтэ.

– Дьиҥэр, уолбут улаатыахтаах этэ. Ол эрээри атын оҕону сатаан булбатахпыт. Айталы көрөөт, бу оҕо тиһэххэ диэри барар кыахтаах дии санаабытым, – диэтэ режиссер Елена Эверстова.

Уолчаан, улахан артыыстартан хаалсыбакка, тэбис-тэҥҥэ сылдьыспыт, этэллэрин барытын толорон, тылын-өһүн үөрэтэн испит, биирдэ да кыҥкыйдаабатах.     

«Куһаҕан киһи суох, дьоло суох киһи баар»

Ылдьаана хотун оруолун толорон, көрөөччү биһирэбилин ылбыт Екатерина Семенова – күлэн-үөрэн, кэпсээн-ипсээн, оонньуур дьоруойуттан чыҥха атын киһи. Кини туһунан бу иннинэ хаһыаппытыгар суруйан турабыт. 

Сериалга Сүөкүлэ эмээхсин сырдык уобараһын чаҕылхайдык арыйбыт СӨ үтүөлээх артыыһа Майя Слепцова көрөөччүлэргэ ырыа кэһиилээх кэллэ. Кини оҕо сылдьан эбээ тапталын билбэтэх, эбээлээх оҕолорго наһаа ымсыырар эбит. Билигин бэйэтэ сэттэ сиэн эбэтэ.

«Сүөкүлэ, төһө да ыарахан олохтооҕун иһин, дьону наһаа таптыыр. Кини этэр дии: «Куһаҕан киһи суох, дьоло суох киһи баар», – диэн Майя Слепцова оонньообут дьоруойун тылларын хатылаата. Бу бэргэн этиинэн биһиги бүгүҥҥү суруйуубутун түмүктүүбүт.

Валентина Григорьевна Семенова, филология билимин дуоктара, саха литературатын чинчийээччи:
– Валентина Гаврильева уонча кинигэлээх. Ол эрээри кини үс маҥнайгы кинигэтэ айар үлэтин муҥутуур чыпчаала буолбута. Валентина Николаевна литератураҕа хара бастакыттан олус үрдүк таһымнаах айымньыларынан киирбитэ уонна ол ситиспит чыпчаалын куоһарбатаҕа. Мин санаабар, итинник үчүгэй айымньылары куоһарар да кыаҕа суоҕа.  
Валентина Гаврильева бэйэтин кэмигэр прозаны суруйар биэс тарбах иһигэр баттанар сэһэнньит дьахталлартан биирдэстэрэ этэ. Суруйааччы айымньылара ураты поэтичнайдар, лирика, романтика тыыннаахтар. Ол да иһин сорохтор «хоһоонунан суруллубут проза» диэн ааттыыллар. Кини – интеллектуальнай суруйааччы, наһаа элбэх айымньыны аахпыта көстөр. Олоҕу кэтээн көрөр дьоҕура сайдыбыт айааччы. Саха литературатыгар психологическай прозаны байытыспыт суруйааччы. Лирико-субъективнай кэпсээһин маастара. Ис монологу көрдөрөр, киһи санаатын батыһар, уйулҕатын туругун дьүһүйэр модернистскай хайысхалаах «поток сознаний» диэн ньыманан суруйуулара саха литературатыгар сонун көстүү буолбута. Кини айымньылара сырдык юмордаахтар, көр-күлүү дэгэттээхтэр.
Валентина Гаврильева айар суола – саха литературатын историятыгар биир дьикти  көстүү. Кини айымньылара төрөөбүт литературабыт кыһыл көмүс пуондатыгар киирбиттэрэ. Суруйааччы айар үлэтэ үөрэтиллэр, чинчийиллэр.

Хаартыскалар:
Ааптар түһэриилэрэ уонна «Саха» НКИХ архыыбыттан