Учуонай. Патриот. Сирдээччи.

Дьокуускай куоракка СӨ Бырабыыталыстыбатын, үөрэх министиэристибэтин өйөбүллэринэн, атом промышленнаһын уонна ССРС өҥнөөх металлургиятын бэтэрээнэ, тэхиньиичэскэй наука хандьыдаата, Саха сирин духуобунаһын академиятын бочуоттаах академига Иоган Максимов оҥорбут хас биирдии оҕо, киһи экологическай сайдыы дабайыытын концепциятыгар олоҕуран, Экодухуобунас бастакы сийиэһэ буолан ааста. 
Биһиги хаһыаппыт урукку сыллааҕы ыалдьыта И.Е. Максимов төһө даҕаны Новосибирскай куорат олохтооҕо буоллар, экодухуобунас боппуруостарын быһаарсаары, араас таһымнаах кэпсэтиилэри ыытаары, бу дьыалатын салҕааччылары үөрэтээри, уһуйаары, кэлиҥҥи сылларга төрөөбүт Сахатын сиригэр элбэхтик кэлэн барар. Бу күннэргэ төрөөбүт дойдутун патриот уола 87 хаарыгар үктэннэ.
Дьоһун даата уонна тэрээһин чэрчилэринэн Иоган Максимов дьыалатын батыһааччылар экодухуобунас туһунан санааларын билистибит.

«Саха сирэ – Арассыыйа экодухуобунай чэлгийиитин тирэҕэ уонна олох биосфернай биһигин  харысхала»  

Иоган Егорович Максимов

Аан Дойдуга демографическай, экономическай уонна технологическай уларыйыылар кэмнэригэр, бүгүн, оҕо, ыччат кыаҕын-туругун өйөөһүҥҥэ, бөҕөргөтүүгэ олус күүстээх хамсааһын – киһилии сиэр-майгы, духуобунай ис эйгэ өттүгэр хайыһыы кэмэ кэллэ. И.Е. Максимов төрөөбүт Сахатын сирин кэскилэ кэҥии, үүнэ-сайда турарыгар бэйэтин тула үгүс батыһааччылаах. Кинилэр үөрэх тэрилтэлэрин, наука, философия, культурология, этнопедагогика, психология билиилэрин түмэн, оҕону, ыччаты сайыннарыыга араас хайысханан үлэлии-хамсыы сылдьаллар.

Биир оннук киһинэн М.К. Аммосов аатынан ХИФУ Педагогическай институтун алын сүһүөх үөрэхтээһинин кафедратын сэбиэдиссэйэ, педагогика билимин хандьыдаата Анна Николаевна Неустроева буолар:

– Анна Николаевна, Экодухуобунас диэн туох өйөбүллээҕин билиһиннэриэҥ дуо?

– Биһиги биир дойдулаахпыт, Новосибирскай куорат олохтооҕо Иоганн Егорович Максимов ССРС, Арассыыйа ядернай куйаҕын тутуспут атомщик-учуонай, физик, тэхиньиичэскэй наука хандьыдаата сүүрбэччэ сыл устата туруулаһан өйдөтө сатыыр Экодухуобунаһа билиҥҥи кэм сүрүн тыын боппуруоһа буоларын саарбахтаабаппын. Кини «Экодухуобунай Кут Дабаан  тускула» (Киһи ис духуобунай күүһэ ядернай буомбатааҕар күүстээх) диэн 2023  сыллаахха бэчээттэммит кинигэтэ «Үс куту сүрдээн саҕаланар Дьылҕа Кут дабаана үүнүү-сайдыы кэрдииһинэн Үрүҥ Күн  сырдыгар угуйа эргитэр» диэн тылларынан арыллар.

Оттон бу боппуруос тула тэрээһин өссө былырыын саҕаламмыта. Ол курдук, СӨ Ил Түмэнигэр парламент истиитигэр киэҥ педагогическай кэлэктииптэргэ анаан «Духовно-нравственное воспитание  детей и молодежи в РС(Я): задачи, перспективы, законодательное обеспечение» диэн биир дьоһуннаах тэрээһин ыытыллыбыта. Бу мантан тирэхтэнэн салгыы   Экодухуобунас пуорума Хаҥаласка ыытылларыгар СӨ Бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччы  А.А. Семенов, Ил Түмэн дьокутаата, педагогическай наука доктора  профессор А.А. Григорьева, М.Е. Николаев Киинин дириэктэрэ Ю.И. Семенов көҕүлээн, уонна биһиги, уопсастыбанньыктар, мустаммыт, пуорум ыыппыппыт. Оттон быйыл бу сийиэс буолла.

Экодухуобунас, бастатан туран, айылҕаҕа сыһыан, бэйэҕэ уонна тулалыыр дьоҥҥо сыһыаны салайыы. Оттон норуот педагогиката – бу киһи киһиэхэ сыһыана буоларын билэбит. 

– Наука өттүттэн көрөр эбит буоллахпытына?

– Экодухуобунас науканан бигэргэтиллэ илик. Мин бу тыл ис хоһооно уонна ис өйдөбүлэ сахаларга наһаа барсар диэн санаалаахпын. Оттон Иоганн Егорович тосхолугар ноосфера диэн үөрэхтээһини олохтуур.

Киһи кута сайдыахтаах. Киһи сайдаары, кутун сайыннараары, орто дойдуга кэлэр. Куйаарга баар ноосфернай үөрэхтээһинниин ситимнэһэн, ол эбэтэр бэйэтин айылҕата уһуктан, арыллан, ситимнэһэн, информация ылан, кутун сайыннаран, олоххо үөһэ тардыһар. Бэйэбит айар күүспүтүн ситимнээбиппит түмүгэр, ол куппут үлэтэ – экодухуобунас. Сахалар айылҕаны тута сылдьар буоламмыт, онтон үүнэн, Кут Дабаан куппут дабайыыта бары өттүттэн сайыннарыахтаах, үтүөнү оҥорон сайдыахтаах.

Экодухуобунас барытын тыынныыр. Наука өттүнэн үөрэтиллэ илик буолан, саҥа киирэригэр ыарыылаах буолуон сөп. Оттон манна киэҥ көрүүлээх улахан салайааччылар уонна учуонайдар өйөөбүттэрэ кэрэхсэбиллээх. Холобура, педагогическай наука дуоктара профессор А.А. Григорьева,  социология билимин дуоктара профессор У.А. Винокурова «Экодухуобунас – этнопедагогика биир сүрүн өһүөтэ, тутула», ХИФУ бэрэсидьиэнэ, педагогическай наука дуоктара профессор, академик Е.И. Михайлова «Айылҕа тыынынан Айыы тыыннаныы» диэн санааларын Экодухуобунас сайдыы тосхолун ааптара атомщик-учуонай И.Е. Максимов маннык ситэрэр: «Экодуховность – это сохранение, восстановление и укрепление исконной, пуповинно-этноментальной связи Человека с Матушкой Природой и воспитание подрастающего поколения на идеале Высшего Разума – Ноосферы».

Мин сөбүлүүрүм диэн – киһи кута сырдыкка талаһыыта. Ол эбэтэр, сырдыкка  талаһар буоллаххына, бэйэҕин иһиллэнэҕин, толкуйданаҕын, анаарарга үөрэнэҕин. Аны туран, экодухуобунас бэйэтин тула сүрдээх элбэх тэрилтэлэри түмэр. Үрдүк, орто анал үөрэх да эйгэтэ, оскуола, култуура  тэрилтэлэрэ бары бааллар, бизнес эйгэтин дьоно бааллар. Бэйэтэ аллараттан норуот сөбүлээн, сорохтор сэрэйэн да көрөн мустубуттарыттан бу идея инникилээҕин көрөбүн. Тоҕо диэтэххэ бу дьону сомоҕолуур биир идеология буолуон сөп. Бу тула сомоҕолоһор тэрилтэлэри, омугуттан тутулуга суох дьону-сэргэни экодухуобунас тыынныыр уонна сүрүннүүр.

Дьокуускай куорат Чиряевтар ааттарынан Национальнай гимназиятын «Олох үөрэҕэ» этнопедагогика киинин салайааччыта, уһуйааччы, учуутал, этнопедагог Татьяна Ильинична Жиркова:

– Татьяна Ильинична, Иоган Егорович концепциятын биир салаата –этнопедагогика. Бу туһунан, баһаалыста, кэпсии түспэккин ээ.

– Дойдубут бэрэсидьиэнэ «Духовно-нравственное ценности,  этнокультурные ценности» диэн уурааҕы таһааран турар Дьалхааннаах сайдыы сөҕүмэр түргэнник барар. Онно биһиги тутуһан хаалар суолбут – норуот төрүт үгэстэригэр оҕону иитиибит. Хас биирдии оскуолаҕа норуот педагогикатын кииннэрэ баар буолалларын туһугар бары үлэлиэхпитин наада. Норуот биир сүрүн соругунан ыччаты норуот үтүө үгэстэригэр сыһыарыы, «киһи киһитэ»,  «киһи хара буолуу» өйдөбүллэригэр иитии буолар.

Мин Чиряевтар ааттарынан Национальнай гимназия «Олох үөрэҕэ» норуот педагогикатын киинин салайабын. Этнопедагогика киинэ диэн – норуот  норуот быһыытынан уратытын көрдөрөр педагогика. Бу үөрэх хас биирдии оскуолаҕа, ордук билиҥҥи кэмҥэ, сахалыы эйгэни тутарга биир сүрүн салаа буоллаҕына, биһиги үүнэр көлүөнэбитин, саха интеллигенциятын ситимниир, салайар кыахтанабыт.

Сайдыы сүрүн салаата – экодухуобунас. «Экодухуобунас экопедагогика сүрүн салаата буолла» диэн  ХИФУ бэрэсидьиэнэ Е.И. Михайлова быһаарбыта. Профессор У.А. Винокурова эмиэ «Экодухуобунас диэн айылҕа тыынынан айыы тыыннаныы» диэн этэр. Саха үөрэҕэр Айыы үөрэҕэ олоҕуран, билиҥҥи кэмҥэ ситимнэнэн  сайдан кэлэр.

Манна сирдээччинэн, төрүттээччинэн бары ытыктыыр киһибит, бэйэтин төрөөбүт дойдутун патриота И.Е. Максимов буолар. Кини концепциятыгар «Киһи ис сүр күүһэ туохтааҕар да кыахтаах» диэн этиилээх. Ол концепцияны бастакынан «Олох үөрэҕэ» норуот педагогикатын киинэ тутуһар.

– Иоган Егоровичтыын ыкса үлэлэһэр эбиккит дии. Оҕону сайыннарыыга туттар ньымаларгар тохтуу түспэккин ээ, Татьяна Ильинична.

– Мин духуобунай учууталым – Мандар Уус. Кини лиэксийэлэрин биири да көтүппэтэх киһибин. Үстэ бэйэтигэр баран уһуйулуннум. Кини альбомнарынан оҕолору каллиграфияҕа дьарыктыыбын. Улуу омуктар: кытайдар, дьоппуоннар оҕо илиитинэн буочарыгар, суруктарыгар суолта  уурбуттара ыраатта.  Каллиграфиянан оҕону дьарыктааһын сүрүн идеятын миэхэ Вероника Валерьевна Александрова-Эрэлкээнэ биэрбитэ. Билигин Мэҥэ Хаҥалас Маттатыгар уйулҕаһыт. Бу ньыманы бэйэм уйулҕабар, эйгэбэр сөп түбэһиннэрэн туттабын. Манна ыраастык суруйуу эрэ буолбакка, олоҕу хоһуйан уруһуйдааһын киирсэр: аан дойду айыллыытын, үс дойдуну, үс куту, Айыы үөрэҕинэ, олоҥхо тылын, дьыл эргииринэн ыйдар ааттарын, туомнарын суолталарын уруһуйдатыы. Көҕүөр ойуу, ураһа ойуу, илим ойуу, күн ойуута диэн туохха туттуллалларыгар тохтоон сэһэргиибин. Оҕолор уруһуйдарын ис хоһоонун саҥаралларыгар, кэпсииллэригэр сүрүн болҕомтобун уурабын. Уруһуйдуур оҕо мэйиитин икки полушариета тэҥинэн үлэлиир диэн буолар. Аны бөрүөнэн суруйууга киирдибит. Онтон оһуордарбытын быысыбайдыыр буолуохпут. Ордук 4-5 кылаас оҕолоро сылдьаллар. Төрөппүттэр биһирииллэр. Мин хас биирдии оҕону кытта сэһэргэһэммин, кини таһымын, ис санаатын быһааран, онон дьарыктыыбын.  Кини кута туохха чугаһый? Сүрэ тугу баҕарарын ис сүрэхтэн тапталынан кэпсэттэххэ, оҕо барыта арыллар.

Саха киһитэ айыы санаалаах буоларга дьулуһуохтаах, ону оҕотугар иҥэриэхтээх. Бу оҕо айыы санаалаах буоллаҕына, кини сырдык ыра санаалаах,  сахалыы толкуйдаах, кыраттан иҥнибэт-охтубат, сүр күүстээх буолар диэн иитэбин. Ол иһин саха санаатын, айылҕа үөрэҕин иҥэрэ сатыыбын.

Түмүктээн эттэхпинэ, утумнааччылар, батыһааччылар биир-биир ситимнэһэн баар буоллуннар. Экодухуобунас тыыннаах уруоктара хас биирдии сахалыы эйгэлээх  оскуолаҕа  киирдин, ыал эйгэтигэр Сайдыы уонна Киһи туһунан өлбөт-сүппэт кэпсээн-сэһэн дуорайдын.

Хаартыскалар: Дьоруойдар тус архыыптарыттан