Уһук-Илин — соҕотох аудио-видео архыып

Дьокуускай куорат Курашов уулуссатыгар турар И.С. Жараев аатынан СӨ Норуоттарын аудиовизуальнай нэһилиэстибэтин национальнай киинин үрдүк кирилиэһин дабайан тэрилтэҕэ киирээппин, киинэ эйгэтин тыына ил гынар.
Атахха турар урукку киинэ көрдөрөр проектартан саҕалаан, кэм кэрэһиттэрэ буолан, араас кэмнээх киинэ пленкалара көрдөрүүгэ ууруллубуттар. 
Маны барытын муспут, хомуйбут Иван Спиридонович Жараев, баара буоллар, олунньу 10 күнүгэр 90 сааһын туолуо этэ...

Тыа сирин кулууптарыгар киинэ көрөр баҕаттан үлэни үмүрүтүү, тиэтэйии-саарайыы ... Оччотооҕу киһиэхэ кэрэни кэрэхсиир, билбэтэҕи билэр, сонуну сэргиир кэмнэр киинэни кытта ыкса ситимнээх. Ол киинэлэрэ мэхээнньик идэлээх исписэлиис сэттэ киилэлээх дьааһыгы өрө-таҥнары бэрийэрин түмүгэр көстөрүн ким билиэ баарай?! Эбэтэр 10 харчы төлөбүрдээх киинэлэри көрдөрөн, ыйга икки тыһыынча суумалаах былааннарын толороллорун билэр этигит дуо? Эбэтэр биһиэхэ Саҥа дьылга эрэ кэлэр дьаабылакабыт маска үүнэрин киинэ иннигэр көстөр киинэсурунааллартан аан бастаан көрөн билэрбит. Таҥаспыт-саппыт хлопок диэн үүнээйиттэн хомуллан, станоктарга өрүллэрин көрөрбүт. Онон, киинэ эйгэтэ оччотооҕу киһи билиитэ-көрүүтэ хаҥыырыгар тирэх буолбута саарбаҕа суох.

СӨ аудио-видео архыыбыгар сылдьан, Иван Жараев олоҕун, үлэтин араас өттүгэр тохтооммут, кинилиин бииргэ үлэлээбит уонна алтыспыт үлэһиттэрдиин көрсөн кэпсэттибит.

Марина Винокурова, аудиовизуальнай нэһилиэстибэ докумуоннарын түмүүгэ, экспертизаҕа археограва:

– Саха сирин 34 оройуонун хас биирдии нэһилиэгэр иккилии киинэ мэхээнньигэ, ону таһынан прокат үлэһиттэрэ, инженердэр, худуоһунньуктар, о.д.а. киинэ эйгэтигэр үлэлии олорбут тыһыынчанан киһи 1993 сыллаахха биир күн үлэтэ суох хаалаллар. Олор истэригэр мин эмиэ баарым. Иван Спиридонович Жараев үйэтин тухары 50 сыл биир эйгэҕэ – киинэ эйгэтигэр үлэлээбит киһи. Үлэ киниискэтигэр аан маҥнай Ленинградтааҕы киинэ инженердэрин институтун бүтэрэн кэлэн Дьокуускайга киинэ мэхээнньиктэрин бэлэмниир оскуолаҕа үлэлээбитин туһунан суруктаах. Саха АССР Миниистирдэрин сэбиэтин иһинэн кинофикация отделыгар кини үлэлиир кэмигэр улуустар нэһилиэктэригэр киносеть үлэтэ ордук таһаарыылаахтык тахсар. Кини салайыытынан тыа сиригэр киинэ сайдыытын таһынан, Саха сирин артыыстара аан бастаан киинэҕэ уһуллуулара саҕаланар. Бары да билэр «Срочно. Секретно. Губчека» Покровскайга уһуллубут киинэҕэ Иван Спиридонович саха тыйаатырын артыыстара кыттыыны ылалларын ситиспитэ. Кини ханнык баҕарар дуоһунаска үрдээн тахсыан сөбө. Салайааччы быһыытынан. Ол эрээри «тыһыынчанан киһим үлэтэ суох, аһаҕас халлаан анныгар хаалбытын кэннэ мин хайдах кириэһилэттэн кириэһилэҕэ көһүөмүй?” диэн санааттан атын үрдүк дуоһунастан аккаастаммыта даҕаны кинини киһи быһыытынан үчүгэйдик сыаналыыр. Онон кини биир санаалааҕа Виссарион Андреевич Томскайы кытта биир хамнаһа суох уопсастыбаннай “Киинэ бэтэрээнин сэбиэтин” тэринэллэр. Уонна Саха сирин бастакы Бэрэсидьиэнэ М.Е. Николаевка сурук суруйбуттарын түмүгэр 1996 сыл муус устар 10 күнүгэр бу бүгүн үлэлии олорор тэрилтэбит тэриллэр. Бастакы аата “Хранилище” диэн этэ. Саҥа тэрилтэҕэ салайааччынан бэйэлэрин киноинженердэрэ Пестерев Василий Васильевич уонна Томскай Виссарион Андреевич, Яковлева Ая Дорофеевна үлэлииллэр. Виссарион Андреевич Москуба таһыгар Красногорскай киинэ уонна хаартыска архыыбыгар баран Саха сиригэр биэс кассетаны аҕалар. Тэрилтэ бастакы пуондата итинник түстэнэр. Ол биэс кассета билигин 52 тыһ. тахса (директор Москвитин Степан Иванович) киинэ-видео докумуоҥҥа тиийэ улаатта.

Марфа Эверстова, архыып сүрүннүүр үлэһитэ:

– Мин манна 1999 сыллаахха үлэҕэ киирбитим. Үс сыл үлэлээбит тэрилтэ этэ. Үлэһитэ да аҕыйаҕа. Саҥа штаттары ылар кэмнэригэр  түбэһэммин, Иван Спиридонович, Виссарион Андреевич, Василий Васильевич курдук улахан маастардары кытта үлэлээбиппиттэн сүрдээҕин үөрэбин.

Иван Спиридонович киһини бэйэтигэр тардар ураты эйгэлээх салайааччы этэ. Бэҕэһээҥҥи устудьуон киһи толло көрүөх этим буоллаҕа дии, ону кэлбит күммүттэн истиҥ, харыстабыллаах сыһыанын билбитим. Наһаа боростуой, дьиҥнээх интеллигент киһи этэ. Эдэр киһи сыыһата ханна барыай, ону мөхпөккө-эппэккэ, саас-сааһынан быһааран биэрэрэ. Иван Спиридонович олоҕун тиһэх күннэригэр диэри биһиэхэ сүбэ-ама буолан, сибээспитин тутан олорбуппут. Кини суруйан хаалларбыт кинигэлэрин, хомуурунньуктарын билиҥҥи үлэһиттэр “настольнай кинигэ” оҥостобут.

Егор Пеньков, тэрийэр салаа исписэлииһэ:

– Мин АГИКИ аспирана быһыытынан көрдөхпүнэ, Иван Спиридонович үлэлэрэ бииртэн биир ураты. Саха сиригэр киинэ эйгэтэ хайдах сайдан бүгүҥҥү күҥҥэ тиийэн кэлбитин түмэн көрдөрөр, билиҥҥи наука чинчийиитигэр олус туһалаах докумуоннар.

Альбина Данилова, Киинэ докумуоннарын  түмүүгэ уонна экспертизаҕа археограва:

– Чааһынай дьон аҕалар кассеталарын оцифровкалыыбыт. Онно сороҕор олус наадалаах түгэннэр баар буолаллар. Холобурдаан эттэхпинэ, Амма Лээги диэн дэриэбинэтин көстүүтүн уһулбут видео баара. Билэрбит курдук, билигин ол дэриэбинэ суох. Оттон бу ыал устуутугар ол кадрдар хаалбыттар. Бу курдук өссө 1985 сыллаахха Кыайыы 40 сыллаах үбүлүөйүн үйэтиппит видео баара. Манна сэрии бэтэрээннэрэ хаама сылдьаллара – эмиэ сэдэх кадр. Маннык устуулары биһиги пуондабытыгар ылабыт. Онон нэһилиэнньэттэн киирэр устуулар эмиэ архыыппытын хаҥаталларыттан үөрэбит.

Анастасия Петрова, каадырдары кытта үлэлиир методист:

– Мин үлэҕэ киирэрбэр Иван Спиридонович номнуо бочуоттаах сынньалаҥҥа олороро. Онон, төһө да бииргэ үлэлээбэтэрбин, кини туһунан куруук сөҕө-махтайа, сүгүрүйэ саныыбын. Ол курдук, тэрилтэ араас таһымнаах тэрээһиннэригэр сүбэ-ама ылан, чахчы даҕаны саха биир чулуу киһитиниин алтыһан ааспыппын диэн махтанабын. Биэнсийэҕэ олорон Иван Спиридонович Саха сиригэр киинэ хайдах кэлбитин, бастакы киинэни көрдөрүү историятын чинчийбитэ. Биир үтүө күн бииргэ үлэлээбит, салайбыт үөлээннээхтэрин туһунан илиинэн суруйбутун туппутунан: "Маны бэчээттиэҥ эбитэ дуу, буочарбын сатаан ааҕыа дуо?" – диэн сэрэнэн ыйыппытынан киирэн кэлбитэ. Бытархай буочарынан суруллубут балачча халыҥ рукопись этэ. Ону ылсыһан бэчээттээн биэрбиппэр, үөрэн бөҕө буолбута. Итинник 4 кэнники кинигэтэ күн сиригэр тахсыытыгар көмөлөһөн турардаахпын. Бэчээттиир кэммэр кини үлэлэрин ис хоhоонун ааҕан, Иван Спиридонович хас биирдии суруйуута Национальнай архыып чахчылаах докумуоннарыгар олоҕурарын бэлиэтиибин уонна кини үлэлэрэ инники көлүөнэ чинчийэр үлэтигэр туһалаах буолуо диэн бигэтик эрэнэбин.

Петр Романов, тэрийэр салаа салайааччыта:

– 2003 сыллаахха, Саха сирин киинэтин үс аксакала күүскэ үлэлии сылдьар кэмнэригэр кэлбитим. Ол бириэмэҕэ үп-харчы уонна пуонданы кэҥэтии боппуруостара сытыытык тураллара. Бэйэм историк буоламмын, миэхэ олус интэриэһинэй этэ. Күүстээх хамаанданан үлэлиир эмиэ киһини эрэ умсугутара.

Иван Спиридоновичтыын биир отделга үлэлиирбит. Быыстапкалары тэрийии,  музейы экспонаттарынан байытыы, кинигэ суруйуу курдук үлэлэригэр  хаартыска бэлэмниир чиэскэ тиксибитим.

Кини таһымнаах киһи. Дьоҥҥо сыһыана ааттаах, аһаҕаһа сүрдээх. Улаханнык саҥарбат, куолаһа үрдээбэт. Дьону кытта табан быһаарсан кэпсэтэр, бэйэтигэр тардар дьоҕурдааҕа. Инникини өтө көрөр буоланнар, уоту-ууну ортотунан бу үлэлии олорор тэрилтэбит тэрилиннэҕэ. Тэрилтэбит билиҥҥэ диэри Арассыыйа Уһук-Илин өттүгэр соҕотох архыып! Аудио-видеоархыыптар Арассыыйа да үрдүнэн төрүт аҕыйахтар. Атын өрөспүүбүлүкэлэргэ суохтар.

Онон Иван Спиридонович уонна кинини кытта үлэлэспит хамаанда отут сыллааҕы баҕалара билигин атаҕар турда. Кэнники сылларга Өрөспүүбүлүкэҕэ да өйүүллэрэ үлэбитигэр биллэр. Инникини өтө көрбүт салайааччы,  оччотооҕу энтузиаст киһибит баҕа санаата өйөбүл ылан, олоххо чиҥник киирдэ диэн тоһоҕолоон этиэхпин сөп.

Тэрилтэбит эһиил 30 сыла буолар. Тэрилтэ сайда турар, пуондабыт кэҥиир. Дьоҥҥо сырдатабыт, норуокка тахсабыт. Билиҥҥи сорук тэрилтэбит иннигэр арыый да атыннаах. Сайдыы баран иһэр, тиэхиньикэ сайдар.

Нэһилиэнньэ киинэ докумуоннар үйэтитиллиэхтээхтэрин өйдөөн эрэр уонна дьиэтээҕи архыыптарын биһиэхэ аҕалан туттарар түгэннэрэ кэнники элбээтэ.  Ол барыта пуонданы хаҥатар. Биһиги үлэбит – ону дьоҥҥо тириэрдии. Онон Иван Спиридонович саҕалаабыт дьыалата үүнэ-сайда, кэҥии-чэчирии турар.

Бу курдук Уһук Илиҥҥэ соҕотох И.С. Жараев аатынан Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын аудиовизуальнай нэһилиэстибэтин национальнай киинэ күннээҕинэн эрэ муҥурдаммакка, үйэтитии бары хайысхатын таба тутан үлэлии-хамсыы олорор. 
Санатан этэр буоллахха, И.С. Жараев аатынан туһунан архыып баар. Манна кини бииргэ үлэлээбит дьонун хаартыскаларын, киинэ сайдыытын рукописнай докумуоннарын көрүөххэ сөп.