Тыҥырах саҕа да лоскуйу туһаҕа таһаарар Саргылана Макарова

Бүгүҥҥү сэргэх сэһэргэһээччибит эргэ-урба таҥаһы бөххө бырахпат – тыҥырах саҕа да лоскуйу, кыырпах саҕа да кырадаһыны туһаҕа таһаарар. Тарбаҕар талааннаах киһи дуона суохтан даҕаны тугу эмэ тобулан, тигэн, өрөн, оҥорон таһаарар. Дьахтар барыта итинник дьаһанара буоллар, онто да суох үгүс бөхтөн-сыыстан айгырыыр Ийэ айылҕабыт барахсан төһөлөөх махтаныа этэй!

Бөххө бырахпат туһугар...

Саргылана Михайловна Макарова – Мэҥэ Хаҥалас улууһун Төхтүр нэһилиэгин олохтооҕо, тапталлаах кэргэн, үс оҕо иһирэх ийэтэ. Быраҕыллыах да айылааҕы уларыта тутан, саҥа тыыннаан таһаарар санаа эргэ колгуоккаттан өрүллүбүт көбүөрү кэрэхсии көрүөҕүттэн күөдьүйбүтэ.

Оччолорго Саргы орто сүһүөххэ үөрэнэрэ. Биирдэ ийэтин дьүөгэтигэр ыалдьыттыы тиийбиттэрэ. Арай киирэр ааҥҥа дьаабылыка быһыылаах, от күөҕэ өҥнөөх бэйэ оҥоһуга көбүөр  тэлгэнэ сытара. Саамай соһуйбута, сөхпүтэ-махтайбыта диэн, оҕо колгуоккаларынан, футболкаларынан өрүллүбүт этэ. Ол 90-с сылларга, туох барыта кырыымчык кэмигэр, ийэтин дьүөгэтэ эргэ таҥаһы хайдах курдук мындырдык туһаҕа таһаарбытын Саргы кыыс олус сэҥээрэ көрбүтэ. Ити  оҕо сааһын күлүм түгэнин улахан уолун оҕолонон олорон санаан кэлбитэ. Ол хайдах этэй? Кырачаан уолчаанын алдьаммыт колгуокката күн-түүн мунньуллан испитэ. Ол саҕана оҕо таҥаһа мээнэ быраҕыллыбата. Ону туһаҕа таһаарар санааттан хас да көбүөрү оҥорон таһаарбыта. Ити дьарыга онон хаалбыта.

Күн-дьыл ааһан испитэ. Саргылана утуу-субуу икки оҕоломмута.  Бу кэмҥэ экологияҕа харыстабыллаахтык сыһыаннаһан, айылҕаҕа кыра да көмөнү оҥорор санаата өссө күүһүрбүтэ.

– Урут таҥас тиийбэт эбит буоллаҕына, ол билигин наһаа дэлэй. Матырыйаал хаачыстыбата мөлтөх, түргэнник кэтиллэн бүтэр. Синтетическэй волокно айылҕаҕа өр сытар. Дьэ, ол иһин аныгы кэмҥэ таҥаһы-сабы бөххө быраҕан, сыбаалканы кэҥэтии боппуруоһа сытыытык турар, – диэн санаалаах бүгүҥҥү дьоруойбут.

Сүрэх тугу этэринэн

Саргылана Михайловна Дьокуускайдааҕы Култуура уонна искусство колледжын бүтэрбит, самодеятельнай тыйаатыр режиссера идэлээх. Уонча сыл оскуола интэринээтигэр аҕа иитээччинэн үлэлээн баран, быйыл уоппуска кэнниттэн устунан уурайан, айар эйгэни таларга быһаарыммыт.

Анал үөрэҕэ суоҕуттан чаҕыйбакка, бииртэн биир тиэхиньикэни харса суох баһылаан иһэрэ кэрэхсэбиллээх.

– Бастаан баттах курдук өрөн баран тигииттэн саҕалаабытым. Онтон күрүчүөгүнэн баайыы тиэхиньикэтигэр көспүтүм. Били, оҕо сылдьан кэрэхсии көрбүт көбүөрбүн оннук ньыманан хатылаабытым. Кэлин куйаар ситимигэр арааманы туһанан өрөллөрүн сэргии көрөн, кэргэммэр оннугу оҥорторбутум. Ити тиэхиньикэни элбэх матырыйаал барарын иһин ордук сөбүлээтим. Бөххө быраҕыллыахтааҕар, туһаҕа тахсарыттан үөрэбин. Холобур, бу барыта оҕо колгуокката, төһөнү туттубуппун өҥнөрүттэн көрөн ааҕыаххытын сөп (бэйэ оҥоһуга көбүөрү тутан турар).

Кырыйыыта ордук үлэлээх, онон тэлэбиисэр иннигэр олорон дьарыктанабын. Оҕо колгуоккаларын спираль курдук эрийэн, уһун быа оҥоробун. Итиннэ эмиэ бэйэтэ кистэлэҥнэрдээх.

Иистэнньэҥ идэм суох. Ньэмиэт оҥорорго үөрэниэхпин баҕарабын.  Хата, оверсайз, бохо диэн истииллэр бааллара олус үчүгэй. Бэйэм футболкабар уурдум да, кырыйан барабын. Харах хайдах көрөрүнэн, улахан суот-учуот суох. Уопсайынан, оннугу сөбүлүүр эбиппин. Маныаха «Крейзи» диэн бэртээхэй тиэхиньикэ баар. Бытархай лоскуйдары ылан, хайдах сөбүлүүргүнэн, сүрэҕиҥ тугу этэринэн, ууран көрө-көрө, кырыйан, тигэн иһэҕин. Кыбытык курдук ааҕа-суоттуу олорбоккун. Саамай умсугутуулааҕа диэн, түмүгэ хайдах буоларын билбэккин, хайдах хартыына тахсан кэлэрин күүтэҕин. Араас лоскуйу илиигинэн тутан-хабан көрөрүҥ бэйэтэ арт-терапия, медитация курдук. Бу тиэхиньикэнэн биир бастакы үлэм бу дьэрэкээн бэйэлээх орон сабыыта этэ (көрдөрөр).

Быыкаа, тыҥырах саҕа лоскуйдары туһаҕа таһаарарга «Пицца» диэн тиэхиньикэ абырыыр. Хас да араас матырыйаалы араҥанан тигэҕин. Шоппер, сэлиэччик, корзина холкутук тахсар. Билигин ыалдьыттарга дьэрэкээн таапачыканы тигэ сылдьабын. Үлэм үксэ бэлэххэ барар.

Үтүө бачыымы өйүүллэр

Саргылана Михайловна биир да матырыйаалы атыыласпат. Бэйэтин холобурунан  экологияҕа харыстабыллаах сыһыаны көҕүлүүр,  бар дьону «Бөххө быраҕыахтааҕар, туһаҕа таһаарыҥ» диэн ыҥырар.  Иистэнньэҥ дьүөгэлэрэ үтүө бачыымын өйөөн, мунньуллубут таҥас кырадаһыннарын киниэхэ биэрэллэр эбит.

Саргылана Арассыыйаҕа бобуллубут ситимҥэ блогтаах. Үлэлэрин онно таһааран иһэр. Арай биирдэ ательелаах кыыс «Түөрт куул кырадаһын баар, эйиэхэ биэрэбин дуо?» диэн суруйан үөрдүбүт. Куоракка олорор аймахтарын ылан аҕалалларыгар көрдөспүт. Онуоха дьоно 100 кг улахан мөһөөччүктэри дьоҕус массыыналарыгар тобус-толору тиэнэн кэлэн соһуппуттар.

– Онтон биир даҕаны лоскуй бөххө барбатаҕа, барыта туһаҕа тахсыбыта. Холобур, бу икки өттүлээх сэлиэччиги тикпитим. Үчүгэй матырыйаалы көстүүлээх соҕуска туттабын, – диэн күлэр.

Оҕуруо абылаҥа

– Биир кэмҥэ оҕуруонан күүскэ үлүһүйэ сылдьыбытым. Бастакы улахан үлэм – А3 кээмэйдээх «Ийэ» диэн хартыына. Араас киэргэллэри, симэхтэри оҥорор этим. Онтон оҕолорум оҕуруоларбын ыһан барбыттарыгар, ыксаан тохтообутум (күлэр).

Оҕуруонан дьарыктанар кыргыттар «Оһуор» диэн түмсүүлээхпит. Үһүс сылбытын дьарыктанабыт, паннолары, хартыыналары оҥоробут. Бастакы үлэбит Айыылар бэлиэлэригэр аналлаах этэ. Мэҥэ Хаҥалас улууһугар сыл аайы ыытыллар Спорт уонна култуура эстафетатыгар көхтөөхтүк кыттабыт. Былырыын Сэмэн Новгородов алпаабытынан үлэбитинэн дипломант буолбуппут. Быйыл көҕүөр оһуордаах хартыыналары оҥордубут.

Дьарыга элбэх

Былырыыҥҥыттан видеоны таҥыынан, инфографика оҥоруутунан умсугуйар. Сөбүлүү көрбүтүн барытын уста, түһэрэ сылдьар. «Ол иһин төлөпүөнүм илиим салгыыта курдук», – диэн күлэ кэпсиир.

– Үлэбиттэн тохтуохпуттан хаалыктаах хаамыынан дьарыктанан эрэбин. Төхтүрдэр тыа быыһыгар олорорбут олус үчүгэй. Күн аайы чэбдик салгыҥҥа хааман, чыычаахтары, тииҥнэри кытта кэпсэтэн, астынан-дуоһуйан кэлэбин. Бириэмэбин сүтэриэм дии саныыр сыыһа эбит. Хата, төттөрүтүн, эрчимиҥ эбиллэр курдук, үлэҥ быдан таһаарыылаах буолар.

Саргылана Михайловна – оҕуруотчут бэрдэ. Оскуолаҕа уонтан тахса сыл сайыҥҥы лааҕыры үлэлэппит, оҕолору кытта оскуола тиэргэнин эргиччи сибэккинэн симииллэр эбит. Ити кэмтэн Калифорнийскай чиэрбэлэри иитэр.

–  Буору нүөлсүтэр бэртээхэй көмөлөһөөччүлэр, биогумус оҥорон таһаараллар. Ардах чиэрбэлэрин курдук кыһын утуйбаттар, төгүрүк сыл үлэлииллэр. Бэл, паразиттары өлөрөллөр. Дьиҥэр, бу хайысхабын үчүгэйдик кэҥэтэ иликпин, билигин хаһаайыстыбабар эрэ туһанабын. 

Оҕуруот аһын, фрукта хаҕын сытытан аһатар. Саргылана этэринэн, сорохтор сыта куһаҕан буолуо дии саныыллара сыыһа. Бастаан эрэ кутарга сыттаах, онтон түргэн баҕайытык сүтэр эбит.

Дьахтар дьоло – дьиэ кэргэнэ

Кэргэнэ Егор Егорович оскуолаҕа харабылынан үлэлиир. Спортсмен бэрдэ, бильярдынан, волейболунан, хабылыгынан дьарыктанар.

– Улахан уол Култуура уонна искусство колледжын бүтэрэн,  Муома улууһугар эдэр исписэлииһинэн ананан барбыта. Быйыл улууска ыччат бастакы бэстибээлин тэрийдэ. Орто уол күһүн оскуолаҕа киирэр, кэскиллээх олоҥхону толорооччу. Ситиһиитэ үгүс. Мурун бүөтэ кыыспыт – уһуйаан иитиллээччитэ. Олохпутун киэргэтээччибит, чобуо тыллаах чуораанчыкпыт. 

Оҕолорбутун дьиэ ис-тас үлэтигэр, окко, булка барытыгар батыһыннара сылдьан үөрэтэбит. Былырыыҥҥыттан орто уолбут кыра лэкээлэри оҥорор. Бастаан отчуттарга уу таһар эбээһинэстээҕэ. Аҕатын кытта куска сылдьыһар.

Тиэргэммититтэн таҕыстыбыт да, тула өттүбүт тыа. Дьиэбит кэннигэр отоннуубут. Оҕолорбутун кытта кыһыннары-сайыннары балыктыыбыт. Ол – биһиэхэ бастыҥ сынньалаҥ.

Бу олоххо кэлэбит баҕа санааларбытын толороору...

– Бириэмэ туохха да тиийбэт. Күн-дьыл олус түргэнник элэстэнэр. Биэнсийэҕэ хаһан тахсарбын күүттэхпинэ, элбэҕи сүтэрииһибин диэн санааттан оскуолабыттан уурайдым. Олорбутум биир эрэ ый буолла, бу кэм күлүм гынан ааста.

Соторутааҕыта Т-баан биллэрбит Граныгар кыттан, сайаапкабын ыыттым, «Мастер-класс по плетению ковров из переработанного текстиля» диэн бырайыак суруйдум. Бу Граҥҥа бастакы кыттыым, түмүгэ сайын биллэр.

Мантан саас ыһыахха диэри хабахтан хаппардары оҥоруохтаахпын. Билигин мунньа сылдьабын. Сүөһү иитэр ыал аҕыйаан, ону булар уустук буолбут.

Салгыы пластигы переработкалаан, шпагат быаны оҥорон таһаарыынан дьарыктаныахпын баҕарабын. Кэргэним көмөлөһүөхтээх. Ити баҕа санаам бэҕэһээ эрэ күөдьүйбэтэҕэ, толкуйдаабытым ыраатта. Уопсайынан, киһи бу олоххо баҕа санааларын толороору кэлэр. Таҥара сөптөөх суолу-ииһи ыйан-кэрдэн биэриэҕэ. Кыра-кыра хардыылаан истэххэ, ситиһии кэлиэҕэ диэн эрэнэбин, – диэн кэпсэтиибитин түмүктээтэ сэргэх сэһэргэһээччибит.

Сайдам санаалаах Саргылана Макарова тугу да бырахпакка туһаҕа таһаарар үтүө бачыымын өйөөччү үксүү турдун. Талба талааннаах саха сатаабата суох!

Хаартыскалар:
Дьоруой тус архыыбыттан