Тутуу: кыһалҕалар уонна саҥа суоллар

Кэнники сылларга киин куораппыт нэһилиэнньэтэ күн-түүн эбиллэ турара мэлдьэх буолбатах. Тыаттан, улуус кииннэриттэн дьон көһөн кэлиитэ элбии турар. Ол курдук, куорат нэһилиэнньэтэ кэнники 25 сылга икки төгүл кэриҥэ эбиллибитин бэлиэтииллэр: 2000 с. саҥалара – 195 тыһ., 2025 с. – 390 тыһ. кэриҥэ киһи. 
Аныгы сайдыылаах олох сиэринэн Дьокуускай тэтимнээхтик сайдар, федеральнай да, өрөспүүбүлүкэтээҕи да бырагыраамаларынан тутуу хотоойутук барар эрээри, куораппыт инфраструктура өттүнэн хаҥыы турар нэһилиэнньэтин толору хааччыйарга бэлэм дуо?

Аҥаардас социальнай эбийиэктэринэн: оскуоланан, оҕо уһуйаанынан хабыллыыга кэккэ уустуктар бааллара дьаарханарга төрүөтү үөскэтэллэр. Төһө да кэнники биэс сыл иһигэр үөрэх эйгэтигэр сыһыаннаах хаһааҥҥытааҕар да элбэх тутуу: 14 үөрэх тэрилтэтигэр саҥа эбийиэк, эбии тутуу бардар, үгүс оскуолалар билигин икки симиэнэнэн, кылаас аайы 40-нуу оҕону батаран үөрэтэ олороллор. Оттон куорат иһигэр саҥа дьиэ бөҕө ардах кэннэ тэллэй үүнэринии күннэтэ дьэндэйэр. Маны көрө сылдьан үгүс дьон “бу кэриэтэ оскуоланы, балыыһаны тутуохтарын” дэһэллэрин элбэхтэ истибит буолуохтааххыт.

Аны туран, социальнай суолталаах эбийиэктэри ыллыҥ да баҕарбыт сиргэр туппутунан барар табыллыбат. Манна тутууга эппиэттэһэр сир тиийбэтэ эмиэ уустуктары үөскэтэр. Онуоха куорат араас муннугар туох да көҥүлэ суох тутуллан, сири былдьаан турар эбийиэктэр эбии кыһалҕа буолаллар. Оттон олохтоох дьаһалта куорат сиригэр-уотугар көҥүлэ суох тутуулары, тутуллан иһэн «тоҥоруллан», уһун кэмҥэ тохтообут эбийиэктэри суох оҥорорго күүстээх үлэни ыыппыта балачча кэм буолла. Ааспыт нэдиэлэҕэ бу уонна да атын тутууга сыһыаннаах кыһалаҕалары куорат дьаһалтатын үгэс буолбут тутуу чааһын ырытар мунньаҕар кэпсэттилэр.

Көҥүлэ суох тутуулар суох буолуохтаахтар

Сокуон ирдэбилин кэһэн туран тутууну ыытыы кэккэ сытыы кыһалҕалары үөскэтэрин бары да билэбит. Ол курдук, сир былдьаһыга, куттал суох буолуутун нуормаларын кэһии, кыттыгас тутууга дьону албыннааһын, нолуоктан куотунуу...

Куорат баһылыга Евгений Григорьев олохпут биир сытыы кыһалҕатын – көҥүлэ суох тутуу (самострой) дьиэлэрин быһаарыы тиэмэтин өссө 2021 с. көтөхпүтэ. Ол саҕана куоракка 282 (!) эбийиэк көҥүлэ суохтар ахсааннарыгар киллэриллибиттэрэ. Ол эрээри күн бүгүнүгэр диэри сорох маннык сокуоннайа суох эбийиэктэр турбуттарын курдук сири ылан тураллар. Маннык тутууларга сыһыаннаан туох үлэ барарый? Бастатан туран, көҥүлэ суох тутуулары булан докумуоннаан, дьыаланы суут көрүүтүгэр ыытыы. Өскөтүн суут бу тутууну чахчы сокуоннайа суоҕунан быһааран эбийиэги көтүрэргэ уураахтаатаҕына, көтүрүү. Оттон көтүрүү ороскуотун буруйдаахха толуйтарыы. Бу эттэххэ дөбөҥ, судургу курдук иһилиннэр да, дьиҥ иһигэр киирдэххэ эридьиэһэ, муоҕа-чуоҕа, кыайтарбата үгүс. Ол туһунан үөһэ ааттаммыт мунньахха куорат баһылыга: “Тутааччылар биир үксүн билиилээх юристардаахтар, суут үҥсүүтэ-харсыыта араас төрүөтүнэн өр сылларга тардыллар. Ол иһин биһиги эмиэ куорат уонна куорат олохтоохторун туһугар кырдьыгы олохтуурга сокуон нуормаларын иһинэн араас суолу көрдүүбүт”,– диэн быһаарар. Оттон 10-15 сыл анараа өттүгэр тутуллубут “самостройдар” номнуо эргэрэннэр, саахалланар туруктанан, дьон олоҕор кутталы үөскэтэллэр.

Куораты тутуу уонна архитектура департаменын салайааччыта Иван Гуляев ааспыт сылга “Якутск вечерний” хаһыакка интервьютугар иһитиннэрбит дааннайдарыгар сигэннэххэ, 2023 с. уокуруктааҕы дьаһалта үҥсүһүүтүнэн 13 көҥүлэ суох тутуллубут эбийиэги суут көтүрэргэ уураахтаабыт. Оттон 2024 с. – 9. Сүрүннээн бу урбаанньыттар көҥүлэ суох туппут бытархай тутуулара. Улахан эбийиэктэр дьыалаларын көрүү үгүс төрүөтүнэн уһуур-тэнийэр. Көтүрүллүүгэ ууруллубут улахан эбийиэктэртэн биири холобурдуур буоллахха, ааспыт сылга Best маҕаһыын икки этээстээх дьиэтин көтүртэрии боппуруоһа кыаллыбыта.

Биир үөрдэр, куорат баһылыга иһитиннэрбитинэн, олохтоох дьаһалта ыытыллар тутуулар сокуоннайдарын суоҕун хонтуруолга ылыаҕыттан, кэнники биэс сылга, тутууга көҥүлэ суох биир да элбэх кыбартыыралаах олорор дьиэ тутуллубут түбэлтэтэ суох.

Тутааччылартан инфраструктураҕа үбү хомуйуу

Ааспыт нэдиэлэҕэ сири-уоту кэлим сайыннарыы уонна куорат түөлбэлэрин социальнай суолталаах инфраструктуранан хааччыйыы мэхэньиисимнэрин ырытар куорат Дууматын улахан мунньаҕа буолбута. Онно куорат баһылыгын солбуйааччы Антон Алексеенко, куорат Дууматын дьокутааттара Феликс Романов, Иван Салатюк, Владимир Ю, тутааччылар, Дьокуускайдааҕы, Саха сиринээҕи борокуратуура, “Сбербанк” ПАУо Дьокуускайдааҕы филиалын бэрэстэбиитэллэрэ уонна уокуруктааҕы дьаһалта департаменнарын, управлениеларын салайааччылара кыттыбыттара. Мунньах ырытар сүрүн боппуруоһунан Дьокуускайга олорор дьиэни тутууну сүрүннээһин уонна территориялары социальнай эбийиэктэринэн хааччыйыы буолбута.

Уокуруктааҕы дьаһалта куораты тутууга уонна архитектураҕа департаменын салайааччыта Иван Гуляев дакылаатыгар Дьокуускай оскуолаларыгар миэстэ тиийбэт сытыы кыһалҕатын таарыйбыта. Кини этэринэн, күн бүгүн куорат оскуолалара нуорманы икки төгүл куоһарар ноҕуруускалаах үлэлии олороллор. Оттон олорор дьиэлэр үлэҕэ киириилэрэ үксүн булгуччулаах инфраструктурата суох оҥоһуллар. Бу тутууга көҥүлү биэрэри тохтоторго күһэйэр.

Бу кыһалҕаны быһаарарга Департамент олорор дьиэни тутууну сири-уоту биир кэлим сайыннарыы дуогабарын чэрчитинэн ыытарга, ону тэҥэ тутааччылартан инфраструктураҕа үбү хомуйууну (инфраструктурный сбор) киллэрэргэ этии киллэрдэ.

Бырайыак биир сүрүн сыала – 2026 сылга диэри 8 тыһыынча кэриҥэ үөрэнээччигэ 12 саҥа оскуола уонна 4 тыһыынча миэстэлээх 14 оҕо уһуйаана киирэрин хааччыйыы. Оттон тутааччылартан хомуйуллар булгуччулаах төлөбүрдэри ааҕыы тутуллар эбийиэк уопсай сууматыттан тутулуктаныахтаах.

Инфраструктураҕа үбү хомуйуу – куорат инфраструктуратын сайыннарыыга үбү-харчыны хомуйар анал мэхэньиисим. Мунньуллубут үп куорат социальнай инфраструктуратын сайыннарыыга – оскуолалары, уһуйааннары тутууга туһаныллыа. Маннык практиканы дойду араас куораттара олоххо көдьүүстээхтик киллэрэн тураллар. Судургутук быһаарар буоллахха, социальнай хайысхалаах тутууну ыытарга бүддьүөтү таһынан, анал бырагыраамаларга эҥин киирбэккэ, тутааччылартан хомуйуллубут үбү туһаныы буолар. Быһата, социальнай инфраструктураны тэтимнээхтик, түргэнник сайыннарарга миэрэ быһыытынан көрүөххэ сөп.

Дьокуускай куорат баһылыга Евгений Григорьев инфраструктураҕа хомуйуллубут үп оскуолалары сайыннарыыга (саҥа оскуоланы тутууга, баар оскуолаҕа эбии тутууну ыытыыга, социальнай эбийиэк бырайыагын оҥорторууга – Аапт.) туһуланыаҕын бэлиэтиир. Куорат уонна өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүгэр көрүллэр үп, хомойуох иһин, бу кыһалҕаны толору быһаарар кыаҕа суох. Онон куоракка тутууну ыытар тэрилтэлэртэн инфраструктураҕа булгуччулаах хомуйууну ыытыы олоххо киирдэҕинэ, оскуолалары тутуу боппуруоһугар улахан көмөлөөх буолар чинчилээх.

Олох хаамыыта көрдөрөрүнэн, куораппыт сүр тэтимнээхтик улаатар, саҥа түөлбэлэр тутуллаллар. Оттон ирдэбил быһыытынан социальнай эбийиэк киһи ахсааныгар учуоттанан тутуллуохтаах. Нэһилиэнньэ улаатар тэтимэ бу социальнай эбийиэктэри тутуу тэтимин куоһарар буолан, бу маннык оскуолаларга, уһуйааннарга миэстэ тиийбэт кыһалҕата күөрэйэр. Онон бу инфраструктурнай хомуйуу миэрэтэ баар кыһалҕаны быһаарарга, тыҥаан турар балаһыанньаны арыый чэпчэтэргэ көмөлөөх буоларыгар эрэниэҕиҥ.

Хаартыскалар: Дьокуускай уокуруктааҕы дьаһалтатын телеграм-ханаалыттан уонна куорат Дууматын официальнай сайтыттан