История: Үлэ, Эйэ, Саас бырааһынньыга араас кэмҥэ

Маай бырааһынньыга, дьиҥэр, аан дойду үрдүнэн үлэһит быраабын, аҕыс чаастаах үлэ күнүн туруулаһар сыаллаах үөдүйбүтэ. Сэбиэскэй кэмҥэ бу бырааһынньык политикалыы суолталаммыта. Сойуус ыһыллыбытын кэннэ «Үлэ уонна Саас бырааһынньыга» диэн аата уларыйан, үлэ бастыҥнарын чиэстиир, саас кэлбитин уруйдуур бэлиэ күҥҥэ кубулуйбута. Оттон кэнники кэмҥэ бырааһынньык суолтата сүтэн, сорохторго көннөрү сынньалаҥ, эбии өрөбүл, даачаҕа, оҕуруокка, айылҕаҕа тахсыы эрэ курдук буолла.

Арассыыйаҕа бу күн

Биһиги дойдубутугар Ыам ыйын 1 күнүн бырааһынньыга 1917 сыллааҕы Өктөөп өрөбөлүүссүйэтин кэннэ официальнай статустаммыта. Бастаан Интернационал күнэ диэн ааттаммыта, онтон Норуоттар икки ардыларынааҕы үлэһит дьон биир санааланыытын күнүнэн биллэриллибитэ. 1918 сылтан ыам ыйын 1 күнэ, онтон 1928 сылтан ыам ыйын 2 күнэ эмиэ өрөбүл буолбута. Ити сылларга дойду үрдүнэн ыам ыйын 1 күнүгэр параадка, онтон нөҥүө күнүгэр айылҕаҕа тахсыы үтүө үгэһэ саҕаламмыта.

Сэбиэскэй кэмҥэ бу күнү дьон-сэргэ өрө көтөҕүллүүлээхтик ураатыы көрсөрө, норуот, үлэһит дьон күргүөмүнэн параадтыы тахсара. Кыһыл болуоссакка ыытыллар сүрүн тэрээһин сыл аайы күөх экранынан көстөрө, ону сэргэ атын куораттарга буола турар параадтар эмиэ быһа эпииргэ сырдатыллаллара. 

2010 сыллартан дойду бөдөҥ куораттарыгар ыам ыйын маҥнайгы күнүнээҕи демонстрация тэриллибэт буолбута.

Дьокуускайга

Ыам ыйын 1 күнүн өссө өрөбөлүүссүйэ инниттэн бэлиэтииллэрэ. Политсыылынайдар бу күн мойуопкалары, бобуулаах миитиннэри тэрийэллэрэ. Ол курдук, кылабыыһаҕа өлбүт соратниктарын уҥуохтарыгар мусталлара, ону тыаҕа мойуопкалыы тахсабыт диэн ааттыыллара.

1907-1909 сс. бырааһынньыгы «Маяк» социал-демократическай тэрилтэ ыыппыт. 1907 сыллаахха Өлүөхүмэ уокуругар Чокуур (билигин Урицкай) сэлиэнньэтигэр олохтоох бааһынайдар кыһыл былаахтаах тахсаннар, өрөбөлүүссүйэ ырыаларын ыллыы-ыллыы дэриэбинэ устун сэлэлии хаампыттар. Демонстрация кыттыылаахтара ыраахтааҕыны үөҕэн хаһыытаабыттара историяҕа хаалбыт.

Өрөбөлүүссүйэ диэйэтэлэ Котиков ахтыытын көрдөххө: «1912 сыл саас этэ, 30 киһи кэлбитэ. Кыһыл былаахпытын туруорбуппут, эт уонна водка илдьэ кэлбиппит (бүтэһигэ – «харах баайан»)», – диэн суруйбут.

1913 сыллаахха Дьокуускайдааҕы социал-демократическай бөлөх ыам ыйын 1 күнүгэр куораттан чугас мойуопка тэрийбит.

1914 сыллаахха сыылынайдар тыаҕа уопсай мунньахтаабыттар, кутаа уот оттубуттар. Бассабыык Ногин тыл эппит.

1913-1917 сылларга Саха сиригэр сыылкаҕа олорбут Емельян Ярославскай ахтыыларыгар Сэргэлээххэ мойуопкалыы тахсыбыттарын, 1915-1916 сс. бу көрсүһүүлэргэ тыл эппитин суруйбут.

1917 сыллаахха Дьокуускайга ыам ыйын маҥнайгы күнүнээҕи демонстрация аһаҕастык, көҥүллүк барбыт. Кыһыл знамялары күөрэччи туппут элбэх киһи тахсыбыт. Демонстрацияҕа бассабыыктар Серго Орджоникидзе, Емельян Ярославскай баһылаан-көһүлээн хаампыттар. Лозуннара «Ыам ыйын 1 күнэ — аан дойдутааҕы Үлэ бырааһынньыга», «8 чаастаах үлэ күнэ», «Сир барыта норуокка», «Норуокка – эйэ, сэрии – ыраахтааҕыларга», «Суох буоллун милитаризм» уо.д.а. ис хоһоонноохторо.

1918 сыллаахха демонстрацияҕа оробуочайдар, ыччат, почта-телеграф сорох сулууспалаахтара уонна да атыттар тахсыбыттар. Кыһыл былаахтаах дьон, өрөбөлүүссүйэ туһунан ыллыы-ыллыы, хаайыллан олорор дьокутааттар олорор түрмэлэригэр диэри тиийбиттэр. «Былааһы – Сэбиэккэ» диэн уоттаах-төлөннөөх хаһыылар иһиллибиттэр.

1919 сыллаахха колчаковщинанан сибээстээн ыам ыйын 1 күнэ бэлиэтэммэтэх.

1920 сыллаахха муус устар 28 күнүгэр Саха сиринээҕи Быстах кэмнээх ревком мунньаҕын уурааҕынан ыам ыйын 1 күнэ Үлэ күнүнэн биллэриллибит.

Хаһыат – история кэрэһитэ

Хайа да кэмҥэ норуот олоҕор-дьаһаҕар туох буолбутун хаһыат сирэйдэриттэн билиэххэ сөп. Бу сырыыга Дьокуускай куоракка Маай бырааһынньыгын туһунан сонуннары, суруйуулары  «Киин куорат» уонна «Эхо столицы» хаһыаттар урукку нүөмэрдэриттэн көрдөөтүбүт.

2005 сыллаахха ыам ыйын 4 күнүгэр тахсыбыт «Эхо столицы» хаһыакка суруллубутунан, Саха сирин үрдүнэн 31 тыһыынча киһи ыам ыйын 1 күнүнээҕи демонстрацияҕа тахсыбыт. Арассыыйа үрдүнэн Үлэ уонна Саас бырааһынньыгар барыта 1,2 мөлүйүөн киһи кыттыбыт.

Ол күн, төһө даҕаны тымныы тыаллаах күн-дьыл турбутун иһин, куорат киинигэр, Култуура уонна сынньалаҥ пааркатыгар аата-ахсаана биллибэт элбэх киһи тоҕуоруспут. Ленин болуоссатыгар улахан кэнсиэр ыытыллыбыт.

«Эхо столицы» хаһыат ити дьыл муус устар 29 күнүнээҕи нүөмэригэр Дьокуускай куорат оччотооҕу баһылыга Илья Михальчук уонна Дьокуускай куорат Дьокутааттарын мунньаҕын бэрэссэдээтэлэ Александр Саввинов эҕэрдэлэрэ тахсыбыт. Маны сэргэ бырааһынньыктааҕы бырагыраама, сэлэлии хаамыыга кыттар колонналар бэрээдэктэрэ схема быһыытынан бэчээттэммитэ харахха быраҕыллар.

2010 сыллаахха «Киин куорат» хаһыат сонуннарыгар өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 110 тыһыынчаттан тахса киһи параадка тахсыбытын туһунан СӨ Идэлээх сойуустарын федерациятын иһитиннэриитэ бэчээттэммит. Итиэннэ: «Куорат болуоссаттарыгар искусство маастардара, бэтэрээннэр түмсүүлэрэ, музыкальнай оскуолалар, оҕо айар холбоһуктара кыттыгастаах бырааһынньыктааҕы кэнсиэрдэр, тэрээһиннэр дьону түмэ тартылар» диэн суруллубут.

Оттон «Эхо столицы» хаһыакка Дьокуускайга ыам ыйын 1 күнүнээҕи сэлэлии хаамыыга 62 тыһыынчаттан тахса киһи кыттыбыта бэлиэтэммит. Ону суруналыыс Михаил Горохов Москва параадын кытта тэҥнээбит, дойду тэбэр сүрэҕэр 36 тыһыынча кыттааччы тахсыбытын, бэрээдэги көрүүгэ быраабы араҥаччылыыр үлэһиттэр уонна байыаннай сулууспалаахтар оннооҕор элбэхтэрин (барыта 70 тыһыынча кэриҥэ киһи) суруйбут. Оттон Дьокуускай уулуссаларыгар 1238 ис дьыала үлэһитэ тахсыбыта бэлиэтэммит. Хаһыат балаһаларыттан көрдөххө, ол саҕана куорат баһылыга Юрий Заболев эбит.

Маны таһынан хаһыат инники балаһаларын Арассыыйа Геральдическай палаататын уопсастыбаннай наҕараадаларын Сэбиэтин 2010 сыл ыам ыйын 4 күнүнээҕи быһаарыытынан Дьокуускай куорат «Кыайыыга кылаатын иһин» уордьанынан наҕараадаламмытын туһунан үөрүүлээх сонун киэргэппит. Итиннэ даҕатан эттэххэ, 2022 сыллаахха сэтинньи 15 күнүгэр дойду Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин Дьокуускай куоракка «Килбиэннээх үлэ куората» үрдүк ааты иҥэрбитин үгүстэр өйдүүбүт, киэн тутта кэпсиибит.

2015 сылга тиийэбит. «Киин куорат» хаһыат ыам ыйын 7 күнүнээҕи нүөмэригэр иһитиннэрбитинэн, ыам ыйын 1 күнүгэр параадка 52 тыһыынча кэриҥэ киһи тахсыбыт, оттон өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн – 94 тыһыынча киһи. Итиэннэ тэрийээччилэр бастыҥ колонналары быһаарбыттар. «Маассабай тахсыы иһин» кыайыылааҕынан М.К. Аммосов аатынан ХИФУ буолбут, «Бастыҥ ис хоһоонноох колонна» ааты Ем.Ярославскай аатынан Хотугу норуоттар историяларын уонна култуураларын судаарыстыбаннай холбоһуктаах музейа ылбыт. Хатас нэһилиэгэр «Саамай ураты көстүүлээх колонна» аат туттарыллыбыт. 

Быйыл хайдаҕый?

Аҕыйах сыллааҕыта эрэ ыам ыйын 1 күнүгэр Дьокуускай  киин уулуссаларыгар дьон-сэргэ үгэскэ кубулуйбут сэлэлии хаамыыга күргүөмүнэн тахсара, үлэ кэлэктииптэрин колонналара субуһаллара, болуоссаттарга, пааркаҕа сааһы, үлэни, эйэни уруйдуур ырыа-тойук дьиэрэйэрэ, араас тэрээһиннэр ыытыллаллара.

Онтон 2020-2021 сылларга коронавируһунан сибээстээн параад буолбатаҕа. 2022 сыллаахха колонналар Киров уулуссатынан ааспыттара, ол сыл Ленин проспегар хапытаалынай өрөмүөн үгэнэ этэ. 2023, 2024 сылларга ыам ыйын 1 күнүнээҕи демонстрация ыытыллыбатаҕа. Быйыл даҕаны Арассыыйа үгүс куораттара маассабай тэрээһинтэн туттуннулар, Дьокуускай да онтон туора турбата. Биллэн турар, кэккэ тэрээһиннэр буолуохтара, үлэ бастыҥнарын чиэстиэхтэрэ, «Үлэ киһитэ» СӨ Ил Дарханын бириэмийэтэ туттарыллыаҕа.