Татьяна Винокурова-Сабыйа: «Литература — олох устар кэмин сирэйэ, поэзия — олорор кэммит төрөтөр оҕото»

Хаһыаппыт бүгүҥҥү ыалдьыта – СӨ үөрэҕириитин туйгуна, Арассыыйа үөрэҕин бочуоттаах үлэһитэ, В.В. Путин 2006 с. тэрийбит Арассыыйа учууталларын куонкуруһун гранын хаһаайката, СӨ суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ Татьяна Ефремовна Винокурова-Сабыйа.

Тыл – уот!

Уматар суоһун,

Күүһүн-уоҕун

Кыана тутун –

Тылгынан кыырыма,

Тыаллаахха тыыныма,

Таһааран ыһыма!

Тыл – ох!

Өһү тутума,

Оҕу туттума,

Тургутума!

Тыл – кылыс,

Сүгэ, батас!

Кыынтан таһаарыма,

Уҥа-хаҥас

Далбаатаама!

Тыл чыычаах буолбат –

Төлө көтүө – туттарбат!

Тыл иччитин тыытыма,

Тыллаһыма-тыбыырыма,

Кыһытыма-тарбаама!

Тылгынан оонньоомо,

Оломун оймоомо!

Төрүт-уус сир-буор

– Мин 1948 сыллаахха Үөһээ Бүлүү оройуонун Маҥаас нэһилиэгэр холкуостаах дьиэ кэргэнигэр төрөөбүтүм. Биэс оҕоттон ортокубун. Аҕам Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии кыттыылааҕа, ийэм хонуу үлэтигэр үлэлээн, сүөһүтүн көрөн, биһигини харайан олорбута. Бэйэм 41 сыл сахам тылын үөрэтэн, билигин бочуоттаах сынньалаҥҥа 15 сыл Дьокуускай куорат Маҕаныгар олоробун.

Маҥаастан мин 14 сааспар Далырга көспүппүт. Онон дойдубар уһуннук олорботоҕум эрээри, оҕо саас дьоллоох кэмнэрэ онно  көтөн ааспыттара. Эбэлэрим, эһэлэрим үөскээн-төрөөн, оҕо-уруу тэнитэн олорбут төрүт-уус сирбэр-буорбар – Маҥааспар уруу-аймах элбэх.

Мин дойдум үтүө-мааны дьон биһигэ. Онно улуулар ойуун Егор Герасимов, муҥхаһыт Савва Васильев, оһуокайдьыт Тимофей Томскай-Туукка, Арассыыйа үтүөлээх худуоһунньуга-скульптор Семен Прокопьев, Арассыыйа Дьоруойа Алексей Петров төрөөбүттэрэ-үөскээбиттэрэ. Аны холкуос, сопхуос үлэтигэр буспут-хаппыт хас биирдиибит төрөппүттэрэ! Маҥааһым дьоно-сэргэтэ түөрэ бары сүрэхпэр үтүөнэн эрэ сырдыыллар!

Онон дойдум кэрэ айылҕатын, үлэһит дьонун туһунан хоһооммор өрүү хоһуйабын. Сэрии кэмигэр балыктыыр артыал тэрийэн муҥха тардан, элбэх киһини хоргуйууттан быыһаабыт таайым Савва туһунан поэма диир айымньылаахпын. Сэрии бэтэрээннэригэр анаан быйыл суруйбут улахан хоһооннордоохпун.

Оҕо саас үтүө өйдөбүлэ

– Биэс сыл күүтүүлээх оҕо буолан, таптал үөһэ улааппытым. Биирбин туола иликпэр, аҕыс-тоҕус ыйдаахпар, хаампыт, саҥарбыт үһүбүн. Саҥа төрөөт, барыны-бары истэрбин көрөн эбэм: «Абааһы оҕо төрөөбүт», – диэбит үһү. Ол да буоллар биһигини ким да мөхпөккө, «тап» гына охсубакка улаатыннарбыттара. Иккискэ сырыттахпына аҕам киэһэ аайы Николай Якутскай «Көмүстээх үрүйэтин» аахтарара. Онно аҕабыттан хайҕанарым.

Былыр-былыргыттан ыраах сытар, суола-ииһэ суох Маҥаас оскуолатыгар дьиҥ учуутал дьон ананан үлэлии кэлэллэр эбит. Ол курдук бырааттыы Николай, Олимпий, Александр Николаевтар, Прокопий Степанович Прокопьев, Николай Михайлович Титов, Алексей Васильевич Антонов, Дмитрий Павлович Васильев, Захар Николаевич Борисов, Александр Александрович Миронов, Розалия Терентьевна Петрова, Петр Сергеевич Васильев уо.д.а. Ол кэм учууталлара оҕоҕо сыһыаннара олус чугаһа, истиҥэ. Төрдүскэ үөрэнэрбэр нуучча тылыгар Александр Николаевич: «Таня буочара үчүгэй, тупсан иһэр!» – диэн хайҕаабытын билиҥҥэ диэри өйдүүбүн. Оттон бэһискэ үөрэнэрбэр Зинаида Константиновна Иванова салайыытынан аан бастаан хоһоон суруйарга холоммутум. Куруһуокпар суруйбут хоһооннорбун Зинаида Константиновна көннөрбүтүн, кылааһым салайааччыта Алексей Васильевич: «Таня поэтесса буолуо», – диэбитин, ити тылы билбэт буолан, көннөрү бүтэйдии «туох эрэ үчүгэйи этэр» диэн үөрбүттээхпин.

Төрүт эбэлэрим, ийэм, эдьиийим дэгиттэр иистэнньэҥ дьахталлар этэ. Ону батан түүлээҕинэн иистэнэрим. Күрүчүөгүнэн наскыны, саарпыгы, былааты баайарым. Эбэм Даарыйа ынах түүтүнэн баайбыт былаатын тобоҕо билигин да баар. Ол кини татаар эһэтиттэн үөрэннэҕэ дии саныыбын. Ол эрэн туохтан даҕаны ордорон элбэхтик ааҕарым. Библиотека оҕоҕо аналлаах кинигэтин барытын ааҕан бүтэрбитим иһин оскуолабыт дириэктэрэ Александр Николаевич «Улуу Кытай устун» диэн кинигэни бэлэхтээбитэ –  оҕо сааһым биир умнуллубат үтүө өйдөбүлэ.

«100 кыһыл көмүс уруок»

– Бүлүү педучилищетын бүтэрэн бараммын 1976 сыллаахха Саха судаарыстыбаннай университетыгар саха тылын уонна литературатын учууталын идэтин үөрэнэн бүтэрбитим. Биэнсийэҕэ тахсыам иннинэ Мииринэйгэ «Новай» сопхуос 6-с оскуолатыгар 16 сыл үлэлээбитим. Үөрэнээччилэрим нууччалыы тыллаах оҕолор. Мин кинилэргэ төрөөбүт тыл баайын, кэрэтин иҥэрэр сыаллаах уруок таһынан элбэхтик үлэлиирим. Сомоҕо домох, өс хоһоонун ис номоҕун арыйан үөрэтээри, кылгас хоһоону айбыт киһи диэн санаа киирэн, 2004 сыллаахха «Таптаа сахаҥ тылын» диэн кинигэбин суруйбутум. Уруһуйун 10-с кылааһым үөрэнээччитэ Вероника Иванова оҥорбута. Ол кинигэбэр саха тылын грамматиката, саҥа чаастара, этии чилиэннэрэ, өс хоһоонноро, сомоҕо домохторо, таабырыннара кылгас-кылгас хоһооннорунан киирбиттэрэ. ИПКРО ону бэрт уһуннук сытыаран баран 2009 сыллаахха бэчээттээбитэ.

2006 сыллаахха В.В. Путин тэрийбит Арассыыйа учууталларын куонкурсун гранын хаһаайката буолбутум. «100 кыһыл көмүс уруоктан» биирин биэрбитим. Уруокпун «Сомоҕо домохтору 5 кылааска үөрэтии» диэн тиэмэҕэ ыыппытым.

Норуот суруйааччыта Василий Тарасович Сивцев биир кинигэбэр аан тыл суруйбута. Кини дойдута – Боотулуу. Мин Маҥааспын кытта ыаллыы нэһилиэктэр. Онон маҥаастары бэркэ билэр буоллаҕа.

«Олус элбэх номохтоох, тылынан уус-уран айымньы баайдаах дойду» диэн ахтан ааспыта. Ол кырдьык. Оҕо эрдэхпинэ хоноһо түүн сэһэргиирин утуйан хаалыахпар диэри истэрим. Дьоро киэһэлэргэ бары таабырыннаһарбыт үчүгэйэ бөҕө. Сайын окко сэһэнньиттэр хараҥарыар диэри төрүттэрин туһунан иһиттэр-истиэх эрэ курдук умсугутуулаахтык кэпсииллэрэ. Туохтан даҕаны чорботон сомоҕо домохтору дьиибэргиирим. Мин алтыһар дьонум күннээҕи олоххо наар туттар этилэр. Ол курдук, «Икки саар икки ардыгар (ыккардыгар) сылдьар», «Ала кулуну төрөппүт», «Айаҕа кытарар», «Алын сыҥаах буолар», «Бил баһыттан сытыйар» диэн сомоҕо домохтору оччолортон сэргиирим, быһааран өйдүү сатыырым. Сомоҕо домох, чахчы даҕаны, саха норуотун тылын  баайа, киһи майгытын, быһыытын ордук күүстээхтик, ыраастык, чуолкайдык ырылыччы көрдөрөр ньыма дии саныыбын. Тыллары ситимнээн, саҥа суолталаан таһаарыы. «Тилэҕэ хараарда» диэҥҥэ «тилэх» уонна «хара» диэн тыллары ситимнээн, туохтан эрэ улаханнык куттанан, атаҕа быстарынан, түргэн үлүгэрдик сүүрэ турбут киһи туһунан этиллэрэ дьикти буолбаат!

Онон, төрөөбүт тылбытынан, кырдьык даҕаны, астына сэлэһэн, испитин тоҕо тэбээн дуоһуйарбыт туһунан маннык сайа этиэм этэ:

Төрөөбүт тылбынан эрэ

Тото сэлэһэн дуоһуйабын,

Онтон ордук истиҥ, кэрэ

Сайаҕас тылы булбаппын.

Саҥарбыта бу тылынан

Түҥ былыр эһэм Омоҕой,

Онтон ыла тыыннаах хаалан

Таптыыр тылым уус, хомоҕой.

Истиин-тастыын дьалкыйаммын,

Ирэ-хоро балкыйаммын,

Аһабын бутуур санаабын,

Уу сахалыы суккуйаммын.

Бэйэлээх бэйэм тылбынан

Имитэн-хомутан, эллээн,

Кылгас санаабын уһаттан

Олоробун дьолу билэн.

Сахам тыла – үһүйтэрэн

Анаан ытыыр-ыллыыр тылым,

Үйэлэргэ кэриэс этэн

Кэнчээрибэр кээһэр баайым!

Дьэ маннык төрөөбүт тыл туһунан төһө баҕарар хоһуйуохха, араастаан төкүнүтэ сылдьан туойуохха сөп буоллаҕа эбээт.

Айар эйгэ умсулҕана

– Бастаан оҕолорго суруйарым. Миигин «Эдьиэй!» диэн уруйдуу көрсөн, «Кэскил» хаһыакка ый аайы үөрэ-көтө бэчээттээн дьоҥҥо таһаарбыт киһибинэн Александр Васильевич Васильев-Көрдүгэн буолар. Оччолорго эрэдээксийэҕэ «бырааттарым» Иван Андросов-Айанньыт, Василий Иванов үлэлииллэрэ. Уолаттарбын билигин да наһаа үчүгэйдик ахтабын, умнуллубат улахан махталлаахпын. Сонно «Чуораанчыкка» да бэчээттэнэрим. Өссө, киһи кыбыстыах, соҕотох ытыс саҕа кэпсээннээхпин Умсуура эрэдээктэрдиир «Далбар Хотун» сурунаал бэчээттээн, улаханнык астыммытым.

Айар эйгэҕэ үктэммит киһи быһыытынан Сабыйа диэн ааты ылыммытым. Ол эбэтэр ыччатым уһун үйэлээх, бөҕө туруктаах дьон буоллуннар диэн талбытым. Кэлин дойдубар 90-наах эдьиийим Өлөксөөн: «Эһэбит Сабык аатын ылбыт дии санаабытым», – диэбититтэн ааппын сөпкө талбыт буоллаҕым диэн үөрбүтүм.

Мин улаханнык поэт, поэтесса дииллэриттэн кыбыста саныыбын. Наар «хоһоонньуппун» дэнэбин. Тугу соһуйа, үөрэ, долгуйа көрбүппүн-истибиппин, ол долгуйууттан иэйии диэн ураты турук куустаҕына, төһө сатыырбынан, кыахпынан суруйабын. Бастаан хас да сыл түүнүн элбэхтик суруйарым. Онтон бу утуйбат куһаҕан эбит диэн сарсыарда суруйар буола сылдьыбытым. Сороҕор түүн сытан «ээ, чэ, сарсыарда да санаан суруйуом» диэн баран утуйан хаалабын. Турбутум туох да суох буолар. Ардыгар бэлиэтэнэн баран утуйабын. Онтон, тураат, дьэ саҕалаары тэринэн көрбүтүм, били иэйиим киирбэт. Күүрээнэ, уота-күөһэ суох, туох да кэлбэт. Онон төрөөн иһэн төннөр.

Испэр иитиэхтээн

Илдьэ сылдьар

Иҥин дьикти,

Иирбэ-таарба,

Ииччэх-бааччах

Истиҥ иэйиилээх

Иһирэх санааларым

Илбиһирэн, тииһигирэн,

Иһирдьэттэн тахсан

Илиискэ тиһиллээри

Ииригирдэллэр.

Хомуһуннаах тылларым

Хоһоон буолан

Хомоҕойдук-тупсаҕайдык

Хоһуйаары,

Хотоойутук-хоһууннук

Хомуллан

Хоҥкунаспаттар.

Холооно суох элбэхтэ

Хос-хос таҥыллан,

Хаста эмэ аттарыллан

Ханнык эмит буолаллар.

Ыанньыйбыт

Ыпсаҕай тылларым

Ырыа буолаары,

Ыра курдук, ыҥырсан,

Ыраас баҕайытык

Ырылыччы-кырылаччы

Ыксалаһан испэттэр,

Ыпсарыллан сиппэттэр,

Ытыллан, бутуллан,

Ыараханнык, бытааннык

Ыпсылҕалара тиһиллэр.

Эйэҕэс-сайаҕас,

Эҥээркэй, энэлгэн,

Эркээйилээн этиэхтээх

Эриэккэс тылларым,

Эһиэхэҕэ тиийэн

Эҥин кэрэни этээри,

Эгэлгэни кэпсээри,

Элбэхтэ эргиччи

Эргитэ тутуунан,

Эҥин толкуйунан

Эрэйинэн тиһиллэллэр.

Көлөһүн түһэрэн,

Күдэхпин, сэниэбин,

Күүспүн эһэн,

Көстөр-көстүбэт

Күндү, көмүс тылларым,

Күүркэйэн төлө көтөн,

Көҕүтүһэн төлө мөҥөн

Күлүмүрдээн тахсан

Күн сирин көрөллөр,

Көччөх тэҥэ

Көҥүлгэ көтөллөр.

Үрдүк сыанабыл

– 2015 сыл Литература сылынан биллэриллибитэ. Ити кэмҥэ мин уон бэчээттэммит кинигэлээх этим. Онтубун илдьэ Сэмэн Руфовка көрдөрө кэлбитим. Ол иннинэ ыраахтан дэҥ көрөр, төһө да биир дойдулааҕым буоллар кыбыстан «дорообо» да биэрэр кыаҕа суох буоллаҕым. Тыа муҥкук дьоҥо, киһитэ суруйааччылары оннук ураты, убаастабыллаахтык саныыр. Сэмэн Тиитэбис үөрэ көрсүбүтэ. Кымыһынан уонна күөрчэҕинэн күндүлээбитэ. «Бачча элбэх кинигэлээх бу ханна сылдьыбыт киһи кэллиҥ?» – диэн соһуйбута. Чэйдии олорон компьютерга үлэлиирбин дуу, суоҕун дуу туоһуласпыта. Мин хоһооммун бэйэм бэчээттэнэрбин эппитим. Онно Үөһээ Бүлүүттэн хамнастанан сэкирэтээрдээн көмөлөс диэн эппитэ. Мин сөбүлэспитим. Бэйэтэ массыыҥкаҕа бэчээттиир этэ да, хараҕа олох мөлтөөн, суругу луупанан ааҕара. Дьэ, онон алта ый көмөлөһөөччүнэн үлэлээбиттээхпин.

Сэмэн Тиитэбис киэҥ-дэлэй өйдөөх, олус үтүө санаалаах, үөрүнньэҥ майгылаах, сүрдээх көрүдьүөстээх киһи этэ. Оҕо, эдэр сааһын, Москваҕа Литинститукка үөрэммит сылларын туһунан ахтан сэһэргиирэ. Тугу эрэ быһааран, астынар түгэнигэр икки ытыһынан ньилбэктэрин охсунан «тас» гыннарар үгэстээҕэ. Ханна эмит тустаах тэрилтэтэ тэрээһиҥҥэ ыҥырбатаҕына хомойон сүөм түһэрэ. Кини барыттан бары күлүүлээҕи булара. Биирдэ Суор Уола-Валерий Никифоров уонна Ымыы-Ирина Колодезникова кэлбиттэригэр өрө көтөҕүллүү, үөрүү-көтүү бөҕө буолла. Мин кабинекка үлэлии олоробун. Остуол тула чэйдии олорон айымньы, кинигэ туһунан кэпсэттилэр. Онтон: «Ымыы, таҥаһыҥ хайдаҕый, ичигэс дуо? Аргыскыттан сэрэнээр эрэ», – диир. Ымыы: «Тоҕо? Шубалаахпын ээ», – диир. Онуоха: «Чараастык сылдьан тоҥон хааллаххына, аргыһыҥ тобулу тоҥсуйаарай?» – диэбититтэн күлсүү бөҕө буоллулар. Эдэр дьон ол курдук үөрэн-көтөн, өссө хаартыскаҕа түһэн бардылар.

Миэхэ: «Талааннаахпын диэн киһиргээн, мөлтөх хоһоону суруйа сылдьаайаҕын!» – диэбит тыллара – ыйар суолдьутум.

Ону мин талааннаахпын дэммэппин да, улахан убайым эппитин тутуһа сатыыбын. Төрүттэрбиттэн тиэтэл буолан, өссө көрүллүөхтээҕи ыытан кэбиһээхтиибин. Ол бэйэм куһаҕаным.

Сэмэн Тиитэбис кыһамньытынан Сойууска ылыллыбытым.

«Литература – олох устар кэмин сирэйэ, поэзия – олорор кэммит төрөтөр оҕото... »

– Хайдах кэмҥэ олороҕун да, ону хоһуйарыҥ биллэр. Урукку литература олох саҥалыы уларыйыытын көрдөрөрө. Ол кэмнээҕи суруйааччылар охсуһуу уотугар, эйэлээх олоххо тус бэйэлэрэ кыттыспыт, олохторун толук уурбут дьон. Онон айымньылара күүстээх, хас биирдии тыллара сиэрдээх, кырдьыктаах. Иэйиилэрэ истиҥ. Онно оҥорон көрүү суох.

Билиҥҥи буккуур кэммитин үтүө кэм диэбэппин. Кырдьаҕас киһи тугу идеал оҥостуохпун билбэт туруктаахпын... Буукубаны билэн тиһэр буоллум да хайаан да суруйааччы буолуохтаахпын диэн санаа үтэйэн, дьону бутуйар кэмэ буолбут быһыылаах. Онуоха тэнийбэппин. Ааҕааччы сүрэҕинэн ылынан сэргиир, таптыыр буоллаҕына – ол буоллаҕа дии «суруйааччы» дэтии. Биһиги көлүөнэбитигэр киэн туттар, холобур гынар, суруйар киһи үөрэнэр, ааҕааччы умсугуйан ааҕар, биллэр суруйааччылара бааллар: Куорсуннаах, Умсуура, Дмитрий Наумов, Константин Иванов, Августина Лонкунова, Сайа, Уйулҕан, Арчылан, Кэрэмэс Кийиитэ, К. Уткин-Нүһүлгэн уо.д.а. Айылҕаттан ананан төрөөбүттэр.

Түмүк тыл оннугар...

Сатанарынан,

Сатыырбынан

Сахам тылынан

Сайаҕас

Салгыны

Сатарыппакка,

Сыыйа-баайа

Сааһылаан-

Саамылаан,

Сайа тыынан,

Салпакка

Саҥарабын.

Сатанарын-

Сатамматын,

Саарбаҕын,

Сатаҕайын

Саха киһи

Сыта-тура

Сыымайдаан

Сыаналыа:

Сэҥээрдэҕинэ,

Сэргээтэҕинэ,

Сыа-сым тутан

Сыттана сытан

Сыныйан ааҕыа,

Сабыйа ааппын

Саныы туруо!

Сөбүлээбэккэ,

Сирдэҕинэ,

Сонно тута

Ситэ аахпакка

Саба охсуо,

Сытыарыа...

Сабыйа ааппын

Сотору умнуо..

Суруйааччы

Суон сураҕым

Суураллан сотуллуо...

Миигин олох тыыта уҥа-хаҥас элбэхтик быраҕаттаабыта. Ол эрэн тимирдибэтэҕэ. Орто киһи сиэринэн, дьахтар дьолун-сорун көрсөн олорон, үлэлээн, оҕо төрөтөн, хос сиэн минньигэс сытын сүрэхпинэн билэн баччабар кэллэҕим. Олох устата үөрүү да элбэх буоллаҕа. Оҕолор, сиэннэр, хос сиэн төрөөн-үөскээн, үөрэх ылаллара миэхэ улахан үөрүү. Бу Сиргэ төрөөбүт киһи КИҺИ буоларыттан ордук үөрүүлээх туох баар буолуой!          

Ханнык да бириэмэ кэлэн ыктын, инниҥ диэки хаамыы син биир баар. Киһи ону тутуһан, тэҥҥэ хаамсан иһэр, сыппат буоллаҕына, сайдыылыын тэҥҥэ барсан сайда турар.

Дьоруой тус архыыбыттан