Таптыыбын саҥа хаары!

Саҥа хаар... Санааны сайҕыырдыы сыыйылла түһэҕин, саҥаны саҕыахтыы сандаара тыгаҕын. Маҥан хаар... Аттыбар баар бадараан харатын баайсардыы бүөлүүгүн, хаһыҥтан хагдарыйбыт от хаппытын харыстыы суулуугун. Дьикти дии: тымныыгын эрээри... сылааһынан сыдьаайаҕын, түү суорҕан кэриэтэ үллүйэ бүрүйэҕин. Эн тэлгээбит тыытыллыбатах көнө ньуургар олох суола саҥаттан тыргыллар, туох баар тыынар-тыыммат хамсаабыта барыта хартыына буола арыллар. Орто дойду олоҕо олоччу остуоруйа кэриэтэ бу маҥан ньуурга ойууланарга дылы...

“Көрүөххэ кэрэтиэн, тыыныахха ырааһыан, мэлдьи да бу курдук буолбаккыа-ан!” – саҥа таһааран хаһыытыыбын. Халлааҥҥа хайыһан, хаар кыырпахтарын хабан ылыахтыы илиибин уунабын, харахпын симэммин эргийэ оонньуубун.  Кыл түгэнэ оҕо буолан хаарга күөлэһийэ оонньообут киһи ньии! Эчи, үчүгэйиэн, кэрэтиэн! Таптыыбын саҥа хаары!

“Оо, бабат! Оо!” Арба, хаары кытта халтараан ханыылаһар этэ дуу... Санааҕа уйдаран, сыыр баарын таһыччы умнан, халлааннаан көтөөрү иһэн хаахтыйдым, халты тэбинэн атаралаан иһэн тас иэмминэн тиэрэ лаһыйдым. Ону кытта саҥа хаар сахпыт санаалара туох эрэ кэрэҕэ сирдиэхтии тырымнаан иһээт, күннээҕи олоххо күөйтэрэн күрэнэн хааллылар. Ханналаан испиппин дьэ өйдөөн, ойон тураары гыммытым, атын күтүр, атаҕым харыс да сири халбарыппаттыы ыарыйдаҕа үһү! Ону кытта үйэбэр көрбөтөх үгүс сулуһум суһумнуу түстүлэр, хаһан да истибэтэх хатан бэйэлээх тыастарым кулгаахпар чуһуурдулар. Арааһа, куһаҕаннаттым, быһата эчэйдим быһыылаах. Оо-дьэ, кэм буолуо, туох буолан, си дьүгээр испэккэ, тула баары бу бэйэлээх олоотуу испитим буолуой?! Хаһан да халлааны хантайан харахтаабатах, айылҕаны арбаан ымманыйбатах дууса бу буолар быабар, эчи, уйарҕаан уурайдаҕым, хайҕаан аралдьыйдаҕым.

Чэ, хайдах буолаҕын, хайҕаабыт көп түү хааргар “мөлбөйөн” олороргор тиийэҕин. Килиэптээн сиэри маҕаһыын диэки айаннаан испитим сыччах. Аччык хонорбун ааһан, дьиэбин булабын дуу, суох дуу? Умнуган эрэйдээх төлөпүөммүн да уктубатахпын өйдөөн, ытамньыйан ылабын. Чугас эргин абырыах айылаах икки атахтаах баара көстүбэт. Саатар, бу саҥа хаар маҥхайа сытыйан, харахпын саатырдар буоллаҕа, аанньалааҕы көрдөрбөт. Хаһыытыахпын эмиэ даҕаны хайдах эрэ курдук. Кыһайдахха, туох диэн хаһыытыахпын да билбэт эбиппин.  Һок, ол ким эрэ иһэр! Бээ, чугаһыы түстүн. Бэлиэр быыһаммыт киһилии сананан, дьүһүн тупсарыннаҕа буолан хаарбын тэбэнэбин, көһүйэ быһыытыйбыт атахпын көннөрдөҕө буолабын. Арбаллыбыт-бураллыбыт хойуу баттахпын бэргэһэм иһигэр симэ сатыыбын. Төһө да ыксаллаах балаһыанньаҕа олордорбун, бээ, дьону куттуохпун баҕарбаппын быһыылаах. Аны бу сааты-сууту, арыгылаан баран уйуттубакка көлөттө сытар диэхтэрэ... Кыһытыан быатыгар, били, киһим кэлиэх курдук гына-гына дугдуҥнуурга дылы. Ити харыйа төрдүгэр тугун булан хаһыспыт бэйэккэтэй. Тугун муодатай? Эмиэ да төннөр, эмиэ да тохтуур... Пахай, ыт эбит буолбаат! “Чот, чот, кэлимээ!” Аны кэлэн “сиибин” диэ.

Ыччаа-ычча, олорбут сирим хаарын олоччу уулларан, бүтүннүү илийдим буолбаат. Чэ, кэһэй! Сылааһынан сыдьаайар эбит дуу хаарыҥ?! Өссө бу хааргар хам сыһыннаххына сылааһынан сыдьаайыах хаарыҥ харыһылтата суох тымныынан хаарыйар баҕайыта ини. Аны бүтүннүү бүрүйэн эрэр дии бу тохтообот абааһы хаара! Олорбутунан хаарга көмүллүүһүбүн быһыылаах. Били, киһи диэн киэмсийэ көһүппүт кыылым хааман испит суолуттан халыйар санаата суох, бу иһэр эбээт. Ытырыык буолуо өссө. “Чот-чот!!!” Куоласпын хайа баарынан соното-соното суоһурҕана сатыыбын, оччоҕуна ытым тохтуурга дылы гынар, муодарҕаабыттыы кыҥнаҥныыр. Ол да буоллар, сэрэхэдийэрин интэриэһиргиир омуна баһыйда быһыылаах, чугуҥнуу-чугуҥнуу чугаһаатар-чугаһаан истэ. Саатар, күлүү гыммыт курдук, маҥан дьүһүннээх ээ. Хаартан арыый хараҥа эбит да, син биир маҥан! Маҥан өҥү абааһы көрөбүн! Бу кэриэтэ бадараана, буора хараара сытыа этэ буоллаҕа! Оччотугар халты тэбинэн бу дьүһүлэнэ сытыам суох этэ! Далбаатыы-далбаатыы, ыппын хаарынан тамныыбын. Саатар, ыттан быыһанарбар туһалаатын, абааһы хаара! Хата, ытым салгыбат хартыынаттан хал буолла быһыылаах, кэлэйбиттии “моҥ” диэтэ, хоппут курдук хоноччу туттан, тус хоту туһаайыынан сүүрэн бэгэйэ турда. Мин дьолбор, хата, ытырыыга, хадаара суох барахсан түбэстэ быһыылаах.

Атаҕым ыарыыта тулутарын ааста, бу курдук көмө көһүтэн сыттахпына үлүйэн да барыыһыбын, суһаллык тугу эрэ дьаһаннахха сатаныыһы. Сэрэнэн туран, сыҕарыйан көрөбүн да, сыҕарыйарбыттан сылыктаатахха, ыраатыа суохпун. Тирэх мас көрө сатыыбын да, чугаһынан ыт үүрэр да чыпчаххай  сытара көстүбэт. Баара буолуо ээ, дьиҥэр, ханна эрэ... хаар анныгар... Төттөрү сытынан аны сыыллан көрөбүн. Илии атахтааҕар быстар мөлтөҕүн, дьэ, манна дьиҥнээхтии итэҕэйэбин, аһыыры аччатар хайаан да наадатын өйдүүбүн. Аҕыйах хардыыны халбарыйдаҕа буолаат, сэниэм туура эстэн, тохтуурга күһэллэбин. Күнү быһа саккыраабыт хаар хоонньубар симиллибитин хостуу-хостуу титирии олоробун. Куһаҕан даҕаныы. Оҕо сылдьан хайдах хаарга буккулла оонньуурбут буолла? Күнү-күннүктээн төкүнүһэрбит эбээт. Эчи, тымныыта, инчэҕэйэ... Абааһы көрөбүн мин хаары!

Арай ханна эрэ сими-ик баҕайытык ырыа иһиллэргэ дылы. Чахчы, ким эрэ киҥинэйэн ыллыыр, хоочугураан хаамар: “Маҥан хаар, маҥан хаар... хр, хр, хр... маа-аҥан хаа-ар... хр, хр, хр... ” Куолаһыттан сылыктаатахха, кыра кыыс оҕоҕо дылы. Мааҕыҥҥы мин курдук хаар түһэриттэн үөрбүт барахсан быһыылаах. Ээ, бу иһэр эбит, бэйэтигэр холооно суох улахан үрүсээги сүкпүт кып-кыракый кыысчаан. Оҕону куттаамаары, куоласпын холкутата-холкутата: “Тоойуом, бэттэх кэлиий”, – диибин. Ону кытта симик ырыам ылы-чып барар, аа-дьуо хааман испит кыыһым, тохтуу түһэн, мин диэки хайыһан тонолуппакка одуулуур. Мин аны баран хаалыа диэн илиибинэн далбаатаан ыҥыра сатыыбын. Ону көрөн, оҕом эмискэ сүүрэр-хаамар икки ардынан куотар аакка талаһар. Дьоҕойон итирик дьахтар сытар диэтэҕэ дуу. Сөп ээ, хайа ама киһи сыыр анныгар төкүнүйэ сыппыт үһү. Дьоно барахсаттар билбэт дьоҥҥор чугаһаама диэтэхтэрэ.

Хайдах буолуохпун билбэккэ, хаарга хам хараҕаланан олорон хаалабын. Киһи-сүөһү кэлэр-барар ахан этэ ээ бу суолунан. Кыһайбыт курдук бүгүн бары дьиэлэригэр олорор буоллахтара дуу. Оннооҕор остуоруйаҕа Таал-Таал эмээхсини быыһыах айылаах элбэх этэ. Бэрдин бэрт эмээхсиниҥ өссө кимиэхэ быыһаттарарын тала оонньуур этэ дуу? Миэхэ буоллаҕына, тайах мас да баҕалаах.

Халлаан бэлиэр хараҥаран барар. Тула ылы-чып... уу чуумпу. Сэлиэнньэ моргуһар ыттарыттан ураты атын тыас суохха дылы. Айаҕалыы сатаан айах атан саҥа таһаардаҕа буолабын да... хардатын ыт эрэ улуйар. Устунан халтаһам сабыллан, утуктаан барабын. Өлөллөрө диэн маннык буоллаҕа... Тоҕо хобдоҕой... Хаар үрдүгэр хаамар кыаҕа суох хараҕаланан хаалар дьылҕалааҕым буолуо дуо... Ыччаа-ычча... Тыал тыаһыыр, хаар түһэр... хоочугуруур... “Сатана баара, тохтооботох хаарай”. Бээ, санаабыппын саҥа аллайдым дуу? Утуйумуоххаа... Уһуктуоххаа... “Б...т!  Халтархайыан, инчэйэ сытыйан... ” Һок, ити туочуна мин саҥам буолбатах. Хайа да түгэҥҥэ маатыралаабатах бэйэккэм ини. Хараҥа быыһыгар туох эрэ барыҥныырын көрөн: “Ким баары-аай?” – диэн иһим түгэҕиттэн нэһиилэ ыган таһаарабын.  “Оо, бачах! Саҥарар-саҥарбат, баар диибин-баар диибин”, – хара күлүгүм соһуйбут омунугар өмүрэн ыстаҥалаамахтаан ылар. Оттон дьэ, киһи сытарын өйдөөн көрөн, чугаһаан бэттэх кэлэр. Өйдөөн-дьүүллээн көрбүтүм, таба хаампыт абырааччым-быыһааччым – улахан холуочук туруктаах ыалым Көстөкүүн эбит. Урут Көстөкүүнү көрсүбүппүттэн бу курдук үөрүөм эрэ диэбэтэх киһи, чахчы, ис сүрэхпиттэн үөрдүм.  Барахсаныҥ баара, хаһан да буоларыныы, хайа эрэ атаһыттан маанылатан истэҕэ. Киһиҥ төһө да итирдэр, туох балаһыанньаҕа түбэспитин өйдүү охсон, быыһааччы оруолун толорбутунан барар. Оо, айыы таҥара барахсан, мин бэйэлээх олохпун түбэһэ түһэн быыһыыр амарах санаалаах айыы киһитин суолбар тосхойбуккар барҕа махтал буоллун дуу! Олоҥхоҕо кэпсэнэр алдьархайтан абырыыр айыы бухатыырын оннугар мин быыһааччым, атаҕар нэһиилэ уйуттар холуочук хоһуун бэрдэ, окумалбыттан ылан, олоро тоҥмут сирбиттэн ороон туруорар. Маа бэйэлээх киһи мыыммат ыйааһыннаах хотуускатыгар инчэҕэй таҥас эбиллибитэ ыйааһын бөҕөбүн быһыылаах, хачаайы, хатыҥыр Көстөкүүн котоку, өйүү тутаары, мэктиэтигэр уҥуоҕа-иҥиэҕэ бары хачыгырыыр.  Ол курдук, итирик икки, эчэйбит икки өйөспүтүнэн кырата уончата сууллан, доруобайдыын-эчэйбиттиин хаста да көҕөрөн, бэрт уһуннук айаннаан, син дьиэлэрбитин булабыт. Көстөкүүн барахсаҥҥа сиргэ тиийэ бокулуон, халлааҥҥа тиийэр барҕа махтал буоллун!

***

Бу түгэнтэн нэдиэлэ кэриҥэ кэм ааста. Кыһыммыт тымныы тыына уорааннанан, номнуо сир-дойду кыһыҥҥы улук уутугар нухарыйан эрэр. Сир барахсан сылаастык утуйдун диэбиттии, үөһэттэн хоп-хойуу көп хаар сири суорҕанынан бүрүйэ сабар. Бу аата, кыстык хаарбыт түһэн эрдэҕэ. Мин буоллаҕына халтарыйбытым, хатыыскалаабытым содулуттан гиипсэлэнэн- таймаланан дьиэҕэ хам хараҕаланан олоробун. Инньэ гынан хаар түһэр хаарыан хартыынатын түннүгүнэн эрэ харахтыырга күһэллэбин. Эмиэ да үчүгэй ээ, сылааска сууланан олорон тымныыны билбэккэ таһырдьа буолары одуулуур. Саҥа хаар барахсан аргыый-наллаан намылыйан сир ийэ киэҥ иэнин бүрүйэ түһэрэ кэрэ көстүү! Тула барыта ырааһыран, муус маҥан буола кылбаарыйан кэрэҕэ эрэ сирдиэхтии киэркэйбитэ кэрэтиэн! Туох да диэбит иһин, таптыыбын ээ саҥа хаары!