Тааттаҕа Кыайыы ыһыахтара хайдах тэриллибиттэрэй?

Таатта улууһун муниципальнай архыыбыгар харалла сытар сэдэх докумуоннарга олоҕуран, 1944-1945 сс. Кыайыы ыһыахтара хайдах  тэриллибиттэрин билсиэҕиҥ. Бу сырыыга Улуу Кыайыы 80 сылынан, ааспыты эргитэ, Кыайыы ыһыахтарын сырдатарга сананныбыт.

Бастакы докумуону көрүөххэ (оччотооҕу кэм суруйуута уларытыллыбата, хайдах баарынан бэчээттэннэ):

Протокол №28. Очередного заседания Исполкома  Таттинского РСДТ. От 20 мая 1944 г.” Присутствуют: Предс. РИК Андреев Н.А. Члены Исполкома: Герасимов В.А., Неустроев Н.Е., Григорьев Н.П. Секретарь РИК: Григорьев Д.Н. Приглашенные: Слепцов Н.Д.-Заврайзо, Котяков И.М.-нач.ксвязи, Абаянцева Т.А.-райплан, Саввина Е.Р.-гособеспечения.

1.293. Слушали:  От-бурдук хомуурун машинатын ремонун графигын бигэргэтии туһунан – Слепцов.

1.2.294. Слушали: О плане летней возке почты – Котяков

8.300. Слушали:  О проведении ысыаха в колхозах района – Григорьев.

8.300. Решили:

1. 1944 с. бэс ыйыгар район бары наслегтарыгар ыһыахтары тэрийэргэ. Ыһыах күнүнэн 1944 с. бэс ыйын 15  числотын аныырга.

2. Бары Н-С- председатэллэрин обязаннастыырга:

а: Наслегтар, истэригэр 25-V-44 с. ааспакка эрэ биэстии тэн состаавтаах ыһыах комиссиятын олохтуулларыгар.

б: Ыһыахтары атаарар тэрээһин үлэлэр планнарын оҥорон районнай комиссияга 1-VI-44 с. ааспатка эрэ киллэрэн бигэргэттэрэргэ.

3. Район колхозтарыгар тэриллэр ыһыахтары салайыыга районнай комиссияны 9 киһиттэн састаавтаах олохтуурга:

1. Таллаев Е.А. – комиссия председателя.

2.Гаврильев С.И. – комиссия председателин солбуйааччы.

3. Чахов Н.Г. – комиссия секретаря.

4.Слепцов Н.Д. – член

5. Неустроев Н.Е. – член

6.Аржаков В.Х. – член

7.Михайлов И.И. – член

8.Толстякова М.С. – член

9. Кириллин Е.И. – член

4. Ыһыахтары атаарыыга, народ политическай өрө көтөҕүллүүтүн күүрдэргэ, үрдүк үүнүүнү ылар, сүөһү иитиитин тупсарар иһин бары государственнай иэстэри кэмин иннинэ төлүүргэ, сир паарын, хомуур машинатын ремонун бүтэрэн тиийэргэ колхозтаахтары түмэргэ сүрүн соругу туруоруллуохтаах.

Бастакы докумуоҥҥа суруллубутунан, норуот өрө көтөҕүллүүтүн күүрдэр ыһыахтар улуус холкуостарыгар биир күн ананан, 1944 с. бэс ыйын 15 күнүгэр ыытыллыбыттар.  Оччотооҕу “Коммунист” хаһыат 20 нүөмэригэр (19.05.1944 с.) “Ыһыах уонна кинини тэрийии” диэн  ыстатыйа тахсыбыт.  Онно Эллэй маҥнайгы ыһыаҕы тэрийбититтэн саҕалаан, кини саха материальнай олоҕун илгэтиттэн, сылгы, ынах сүөһү баайдаахтарыттан төрүттээх,  абыычай быһыытынан биир суол үтүө үгэспит буолара ыйыллыбыт. Үрүҥ астар анал туспа иһиттээхтэрэ, ыһыах көрө-нара тэриллиитэ, ыһыах ис хоһооно, сүрүн соруга күннээҕи олохпутуттан тутулуктанара уо.д.а суруллубут. Онтон хаһыат 29 нүөмэригэр  (21.07.1944) ыһыаҕы салайар оройуоннааҕы хамыыһыйа бэрэссэдээтэлэ Егор Таллаев “Колхозтар ыһыахтарын түмүгүттэн” суруйуутун көрдөххө, ыһыахха оройуон 34 холкуоһун дьоно-сэргэтэ мустубут. Түһүлгэ хаба ортотугар киэргэтиллибит сиэллээх сэргэлэр, ол тулатынан чэчирдэри батыһа ыһыахчыттар киирэр ааркаларын таһынан сэргэлэр тулалаан турбуттар, олорго ыһыах маҥнайгы аһын биэрээччи кулуннаах биэ, көмүс ыҥыырдаах, кычымнаах, чаппараахтаах, аарыктаах үүннээх бастыҥ ат баайыллан кэрэхсиппит. Түһүлгэ ортотугар аар сэргэ таһыгар саха иһиттэрэ: сири иһиттэр, кэриэн айахтар, чорооннор, лэппэйдэр, сабарайдар, кытахтар, кытыйалар, таҥалайдаах, симэхтээх араас туос иһиттэр туруоруллубуттар. Холкуостар барыта 713 чороону, 125 кытаҕы, 40 сиэллээх удьааны, 14 сири иһити, 426 араас суол туос иһити муспуттар, 155 хадьааһыннаах тэлгэҕи тэлгээбиттэр. Ыһыахха холкуостар 212 биэни тутан кымыстаабыттар, 8951 киилэ кымыһы, 1944 киилэ саламааты, 3060 киилэ эти, 3700 киилэ суораты, 636 киилэ арыыны, 1658 киилэ бурдугу туһаммыттар. Ыһыахха 125 ат сүүрбүт, сэлиигэ 4 ат кыттыыны ылбыт. Онтон илии-атах оонньууларыгар: кылыйсыыга – 129 киһи, ыстаҥаҕа – 129 киһи, быа көтүтүүтүгэр – 97 киһи, буурдааһыҥҥа – 69 киһи, тустууга 44 киһи кыттыыны ылбыт. Бу ыһыахтан саҕалаан улууспутугар төрүт көрүҥнэргэ күрэс ыытыллыбытын туһунан бастакы тиһиллибит докумуон буолар. Ыһыах ырыанан-хоһоонунан доҕуһуолланан: 10 олоҥхо, 4 чабырҕах, 65 былыргылыы ырыа толоруллубуттар.  Уон түөрт холкуос бастыҥ стахановецтарыгар, ударниктарыгар 12.950 солк. бириэмийэ туттарбыт. Ыстатыйа түмүгэр итэҕэстэр ыйыллыбыттар: идэлээх сүүрүк аттары, атыырдары, биэлэри толору туһамматахтарын, сахалыы иһит-хомуос ситэ хомуллубатаҕа, саҥа оҥоһуллубатаҕа, үҥкүү, ырыа, хоһоон аҕыйаҕа ыйыллыбыт. Егор Таллаев ыстатыйатын “Кэлэр дьылларга ыһыаҕы кыайыылаахтык атаарыахпыт, саха национальнай улуу бырааһынньыгынан үйэ-саас тухары саха народун символынан оҥоруохпут, кини кэрэ кэтит кэскилин кэҥэтиэхпит, дьолун сураҕын улаатыннарыахпыт диэн эрэниэххэ сөп”  диэн түмүктээбит.

Кыайыы сылын ыһыаҕын 24 нүөмэрдээх Протоколун көрүөххэ (оччотооҕу кэм суруйуута уларытыллыбата, хайдах баарынан бэчээттэннэ):

Протокол №24 «Объединенного заседания исполкома Райсовета Д.Т. и бюро Таттинского РК ВКИ/б/ от 24 мая 1945 года.

Присутствуют: члены исполкома: Герасимов В.А., Слепцов Н.Д., Мурунова Д.И., Аргунов И.С., Беляев М.

Члены бюро: Прокопьев С.М., Неустроев П.Е., Степанов Н.В.

Приглашенные: Павлов /СК/, Вьючный /Райзо/, Петров /Райсовет/. Саавин, Кузнецов, Местников, Бурнашева /РК ВКП /б/, Тарабукин, Бястинов /редакция/.

Установили: Постановления прилагается к протоколу.

Слушали: О плане проведения колхозных «Ысыахов» в июне Месяца 1945 года /т. Слепцов./

Высказались: Слепцов, Герасимов, Саввин, Бродников, Степанов, Местников, Аргунов, Прокопьев.

Установили: Заслушав информацию завотделом партийной пропаганды и агитации РК-ВКП /б/ тов. Кузнецова О плане проведении колхозных «Ысыахов» в июне Месяце 1945 г. президиум исполкома Райсовета Д.Т. и бюро РК ВКП /б/ ПОСТАНОВЛЯЮТ:

Утвердить представленный план о проведении «Ысыахов» по району к 15/ VI 45 г.

Провести районный осмотр итогов колхозных «Ысыахов» в районном центре с 18 по 19 июня 1945 года.

а/ Выделить с 1 июня с/г 6 человек из районных организаций для художественного оформления Места районного смотра итогов колхозных «Ысыахов», смотр  организовать в Стадионе и провести конские бега в аэродроме.

б/ Проделать трибуны в стадионе за счет средств благоустройства районного центра.

Председ. Исполкома Райсовета:                            /П.Неустроев/

Секретарь РК ВКП /б/:                                           /С.Прокопьев/

Иккис докумуоҥҥа ыһыах ыытыытын былаана, тэрээһинэ, 21 холкуос төһө аһы-үөлү бэлэмниирэ тиһиллибит. Ыһыахха 217 биэттэн барыта 23200 киилэ кымыһы бэлэмнииргэ, 7000 киилэ арыы ороскуоттанара ыйыллыбыт.

Ыһыах сүрүн былааныгар улуус 49 холкуоһугар бэс ыйын 15 күнүгэр ыытыллаллара, ыам ыйын 25 күнүттэн 45 кг кымыһы ыыллара, 22-кэ диэри ыһыахтар хамыыһыйалара тэриллэллэрэ ыйыллыбыт. Салгыы бэс ыйын 10 күнүгэр диэри ыһыаҕы тэрийии бэлэмэ түмүктэниэхтээҕэ суруллубут. Манна тоҕус ыйыы киирбит: кымыс уонна ас-үөл бэлэмэ, анал иһиттэри бэлэмнээһин, ыһыах буолар сирин, тэрилин, ат сүүрдүүтүн, уус-уран самодеятельность, олоҥхоһуттар, худуоһунньуктар кыттыылара, үгэстэри туһаныы, госбылааны толоруу, физкултуурунай оонньуулар, бу күн бастыҥ сылгыһыттарга, сүөһү, сир үлэһиттэригэр  бириэмийэни туттарыы туһунан суруллубут. Ону таһынан нэһилиэк сэбиэттэригэр киирэр учаастактарга мунньах ыытыы суруллубут. Биир улахан дьаһал Ыһыах ыытыллыытын көрүүтүгэр туһаайыллыбыт. Ыһыах ыытыллар күннэрэ,  ыһыах, ат сүүрдүүтүн тэрийии, трибуна, сайыҥҥы сыананы, былаһаакканы оҥоруу, сэргэни туруоруу, ыһыах ыһыллар сирин-уотун ыраастааһын, күрүөлээһин, Райсоюз, пищекомбинат, квас, морс, кинигэ, хаһыат, промтовардары: иһит-хомуос, оонньуур атыытын тэрийии. Балары сэргэ 4-14 пууннарга:  1/ VI түһүлгэ тэрилин бүттүүн холкуоһунан ылсан тэрийэллэрэ, ыһыах дакылаатчытынан П.Е. Неустроев анаммыта ыйыллыбыт. 10-19/ VI  уус-уран самодеятельноһы көрүү, кинокартиналары 18-20/ VI көрдөрүү (эпп. Тимофеев, Кривошапкин), ыһыах тэриллэр сиригэр биэстии киһиттэн састааптаах  итэҕэһэ суох учууталлары ыҥыран лозуннары, плакаттары, фотомонтаж бэлэмнэтэргэ. Күнүһүн 18-19/VI тустууну, мас тардыһыытын, кылыыны, куобахтааһыны уо.д.а тэрийии (эпп. Бродников, Голиков), 19/VI авиапорка ат сүүүрдүүтүн ыытыы (эпп. Вьючный), ат сүүрдүүтүгэр уонна национальнай оонньууларга бириэмийэ олохтооһун (эпп. Таллаев), хаһыат витриналарын тэрийии (эпп. Бродников), “Коммунист” хаһыакка бу күннэргэ бастыҥ үлэлээх оройуон олохтоохторун сырдатыы, литературнай страница олохтооһун (эпп. Тарабукин).  Кыайыы ыһыаҕа буолуон иннинэ, 1944 сылга курдук, “Коммунист” хаһыат 21 нүөмэригэр (25.05.1945 с.) “Ыһыахтар буолуохтарын иннигэр” суруйууга, ыһыаҕы тэрийэр хамыыһыйа холкуостар ыһыахтарын бэс ыйын 15 күнүгэр, оройуон киинигэр бэс ыйын 18 күнүгэр ыытыллара суруллубут уонна “Кыайыы ыһыаҕар үөрүү үҥкүүтэ” диэн Н.Попов, И.Андросов ааптардаах оһуохай тыллара тахсыбыт. Онтон ыһыах ыытыллыбытын кэннэ хаһыакка (22.06.1945 с. №25) ыһыах барыытын туһунан биир балаһа анаммыт. Манна биир балаһа “Саха национальнай бырааһынньыга ыһыах – Ытык Күөлгэ” диэн төбөлөөх тахсыбыт. Бу балаһаҕа  Н. Андросов “Оройуоннай ыһыахха 4000 киһи сырытта”, Д.Н. Муруунаба “Ситиһиллибитинэн уоскуйумаҥ” (Хара Алдан нэһилиэгин “Төрүттэнии” колхоз колхозтаахтарыгар), А. Баямжин “Уолба ыһыаҕар”, эппиэттиир редактор Д.Е.Тарабукин “Киэҥ Эбэҕэ” суруйуулара бэчээттэммит. 

Никифор Андросов суруйуутугар тохтоотоххо, ыһыах бэс ыйын 18 күнүгэр 10 чааска саҕаламмыт. Улуу Кыайыы ыһыаҕын биллэр олоҥхоһут Дарыбыан Дабыыдап алгыһынан аспыт. Ыһыахха ыҥырыылаах ыалдьыттар: фронтан кэлбит, Кыһыл Сулус уордьаннаах Тит Белолюбскай, эмиэ Кыһыл Сулус уордьаннаах Г. Баишев, куораттан Саха АССР Совнаркомун бэрэссэдээтэлин солб. К.Н. Слепцов, суруйааччылар Н.Е. Мординов-Амма Аччыгыйа, Н.М. Заболоцкай, философскай наука хандьыдаата, доцент А.Е. Мординов, “Кыым” хаһыат эппиэттиир редактора С.П.Ковлеков, байыаннай комиссар, уордьаннаах К.П. Колодезников, артыыстар П.Васильев, Н.Слепцов уо.д.а сылдьыбыттар. Ыһыаҕы ыытар хамыыһыйа бэрэс. Таллаев ыһыаҕы аспыт. Үөрүүлээх миитиҥҥэ Саха АССР Совнаркомун бэрэссэдээтэлин солбуйааччы т. Слепцов, ВСК (б) Райкомун сэкирэтээрэ т. Колосов, ЫБСЛКС Райкомун сэкирэтээрэ т. Макаров, кырдьаҕас учуутал т. Кочкин,  Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин дьокутаата т. Мурунова тыл эппиттэр. Ыһыах уонна инники соруктарбыт тустарынан Райсовет исполкомун бэрэссэдээтэлэ т. Неустроев П.Е. дакылааттаабыт. Ыһыахха “Кыһыл күүс”, “Сардаҥа”, “Боевой” холкуос холкуостаахтара үчүгэйдик бэлэмнэнэн кэлбиттэрэ хайҕаммыт. Киэргэллээх симэхтээх аттар, саха национальнай көстүүмнэрин кэппит дьахталлар, кыргыттар, 776 устуука кымыс иһитэ, онтон атыттар ыһыаҕы киэргэппиттэр.

Бу суруйууттан киллэрэн биэрдэххэ, маннык (оччотооҕу кэм суруйуута уларытыллыбата,  хайдах баарынан бэчээттэннэ):

Аттар күрэхтэһиилэригэр

Колхозтар ыһыахтарыгар бастыҥ миэстэни ылыталаабыт аттар, биэлэр күрэхтэһиигэ кытыннылар. Сүүрүүгэ киэҥник биллибит сылгылар 31 ат, биэ кытынна. 2 километр сиргэ Ленин аатынан колхоз "Сүүрүк элэмэс" диэн 13 саастаах ата -2 минута 5 секунданан, "Ньургуһун" колхоз "Муҥур кулгаах" диэн 7 саастаах ата - 2 минута 50 секунданан, Промартель председателин т. Нутчин 10 саастаах ата 3 минута 05 секунданан кэллилэр. Ити курдук, сүүрүүгэ “Ворошилов”аатынан колхоз 9 саастаах  атыыра 2 минута 55 секунданан, "Күөдүй" колхоз 12 саастаах атыыра 2 минута 55 секунданан, "Кыһыл күүс" колхоз "Тураҕас" диэн биэтэ 2 минута 56 секунданан, “Молотов” аатынан колхоз "Кытта" диэн 13 саастаах биэтэ 2 минута 58 секунданан кэлэн бастаан таҕыстылар. "Сүүрүк элэмэс", "Муҥур кулгааҕы" олус сөҕөн-махтайан дьэ "Сүүрүк барахсаттар эбит" - диэн бэлиэтээн этэллэр.

Илии-атах оонньуутугар

Кылыыга Н.Н.Аммосов 12 туоска 38 метры, А.М.Мурунов 37,7 метры, Р.А.Кулаковскай 36,8 метры бардылар. Көрөн турдахха Аммосов, Мурунов итиэннэ Кулаковскай кылыйаллара чэпчэкитинэн, чахчы кылыыһыт дьоннор диэх курдук. Ыстаҥаҕа 12 туоска 33,8 метр 35,7 метры түһэннэр: Аммосов Н.,Кулаковскай Р. уонна Мурунов А. бирииһи ыллылар. Куобахха, быа көтүүтүгэр уонна буурдааһыҥҥа ити үөһээ бэлиэтэммит биллэр быһый дьоннортон ураты В.Дмитриев, И.Санхидов, И.Луковцев, Н.Гуляев чорбойдулар.

Сүүрүүгэ эр дьоннортон Д. Монастырев 300 метрга 41 секунданан,

Р.Кулаковскай 42 секунданан, П.Осипов 42 секунданан уонна Н.Аммосов 43 секунданан кэллилэр. Сүүрүүгэ дьахталлартан 200 метрга Е.Белых 32 секунданан, М.Петрова 35 секунданан, Е.Неустроева 34,5 секунданан таҕыстылар.

Тустууга 1 миэстэни П.Саввин, 2 миэстэни А.Байбаллыков ыллылар. 

Мас тардыһыытыгар Н.Власов, К.Мончурин, дьахталлартан "Кыһыл күүс" колхоз членэ Магатырева А., Сталин аатынан колхоз членэ Вырдылина А. 1-2 миэстэни ыллылар.

Илии -атах оонньуутугар кыайбыттарга оройуоннай комиссия 3725 солкуобай харчынан, спиринэн, мохуорканан бириэмийэлээтэ. Волейбольнай командалартан Ытык Күөл орто оскуолатын командата (капитан т. Вьючный) Баайаҕа, Т. Игидэй т/с. оскуолаларын уонна оройуоннай сборнай командалары кыайаннар 300 солкуобай харчынан бириэмийэлэннилэр. Волейболунан уһулуччу үчүгэйдик В. Вьючный, И. Санхядов оонньоотулар.

Ыһыахха государственнай культура дьиэ коллектива “Эллэй Бөҕө, Омоҕой Баай” диэн пьесаны көрдөрдө. Олоҥхоһуттартан И.Давыдов, Д.Элбэрээкэп, С.Андросов, И.Оҕочуйаарап түһүлгэҕэ 4 сиргэ олороннор, бэйэлэрин олоҥхолоруттан толордулар.

Түмүк тыл

Бу ыстатыйалар ааптардарын, Сэбиэттэр үлэлэрин бэтэрээнэ Егор Артемьевич Таллаевы, кыраайы үөрэтээччилэрбититтэн биир бастакылара уонна бастыҥнара Никифор Харлампьевич Андросовы оҕо сылдьан көрбүт уонна кинилэр тустарынан дьон, норуот тылыттан элбэх үтүөнү истибит дьоллоохпут.

Бу курдук улуус архыыбыгар хараллар саһарбыт докумуоннар Улуу Кыайыыны уруйдуур ыһыахтар хайдах ыытыллыбыттарын кэпсииллэр.  Харах уулаах үөрүү, эмиэ да кутурҕаннаах, аһыылаах Улуу Кыайыыбыт оччотооҕу кэмин уонна улууспутугар бастакы төрүт көрүҥнэргэ  күрэс 1944 с. ыһыахха  маҥнайгынан тэриллибитинэн, Тааттаҕа иккис төгүлүн ыытыллар XXII “Манчаары оонньууларыгар” сыһыаран уруккуну ахтан аастахпыт буоллун.