Суох буоллун ̶«̶s̶h̶o̶p̶»̶, ̶«̶s̶t̶o̶r̶e̶»̶, ̶«̶s̶a̶l̶e̶»̶!

Харахпыт көрө үөрэнэн эбэтэр бүөлэнэн хаалан дуу, омук тыла күннээҕи олохпутугар балачча хойуутук туттуллар буолбутун аахайбат да эбиппит. Бэйэтэ даҕаны кэхтэр, симэлийэр кутталлаах ийэ тылбытын киирии тылынан «байытан», өссө эбии «тумалаан», дьэ, ханна ыраатабыт? Бэл, улуу уонна модун күүстээх нуучча тыла ураты харааннааһыҥҥа наадыйар турукка тиийбит.
Кэнники кэмҥэ дойду үрдүнэн омуктан киирии тыллары туттууну утарар (хааччахтыыр) үлэ ыытыллар, төһө кыалларынан, нуучча тылынан солбуйар сорук күүскэ турар. Сыл саҕаланыыта Судаарыстыба Дууматын дьокутааттара нуучча тылын быыһыыр сокуон барылын инники күөҥҥэ туруорарга, бастакы уочаратынан көрөргө быһаарыыны ыллылар. Маныаха Дуума бэрэссэдээтэлэ Вячеслав Володин: «Нуучча тылын култуура уонна духуобунай нэһилиэстибэ быстыспат сорҕотун быһыытынан харыстыах уонна сайыннарыах тустаахпыт», – диэн ыҥырыы таһаарбыта.
Инникитин атыы-эргиэн тэрилтэлэригэр, уопсастыбаннай туоналарга, дьон-сэргэ тоҕуоруһар сирдэригэр, киэҥ эйгэҕэ «coffee», «fresh», «sale», «shop», «open» уонна да атын тыллар туттуллаллара тохтуохтаах. Чуолаан, тэрилтэ аатын ыйар суруктаах дуоскалар, табаар уонна аахсыйа туһунан иһитиннэриилэр нууччалыы суруллуохтаахтар. Олорор комплекстар, бөһүөлэктэр, дьоҕус оройуоннар ааттарыттан омук тыла сүтүөхтээх.
Докумуоҥҥа олоҕуран, атыылаһааччыга табаар уонна чэпчэтии бары көрүҥүн туһунан сиһилии иһитиннэрии нуучча тылынан суруллуохтаах. Маны сэргэ Арассыыйа норуоттарын тылларынан эбэтэр омук тылынан суруллубут иһитиннэрии хайаан да нууччалыы тылбааһа аттыгар ыйанан туруохтаах. Онуоха угуйук суруга ис хоһоонун сүтэриэ суохтаах, икки тылынан суруллуута киэргэтиитинэн (өҥө, шрибин кээмэйэ) биир буолуохтаах.
Санатан эттэххэ, «Арассыыйа Федерациятын судаарыстыбаннай тылын туһунан» Федеральнай сокуоҥҥа уларытыыны киллэрэр туһунан» 52 №-дээх Федеральнай сокуон 2023 сыл олунньу 28 күнүгэр ылыллыбыта. Онно олоҕуран, нуучча тылын судаарыстыба тылын быһыытынан туттарга нуормаҕа хоруйдаабат тыллары уонна этиилэри туттар көҥүллэммэт. Онуоха нуучча тылынан солбуллар кыахтара суох уонна туһааннаах тылдьыттарга киирбит тыллары туттуохха сөп. Бу боппуруос ураты болҕомтоҕо ылыллан, көмө-тирэх буолар анал тылдьыттар, ыйынньыктар бэчээттэнэн тахсыахтаахтар. Ол, биллэн турар, үгүс сыралаах үлэни, үбүлээһини уонна бириэмэни эрэйэр.
Өйөөччүлэр уонна утарааччылар
Билигин икки бөлөххө хайдыһыы баар. Бастакы бөлөх судаарыстыбаннай тыл суолтатын үрдэтиини өйүүр, тылы сыыһырдыыны, киртитиини утарар, бары күүһү онно туһаайарга ыҥырар. Омук тылыттан «ыраастаныы» үлэтэ ыытыллыахтааҕын уонна күүһүрүөхтээҕин туруорсар.
Иккис бөлөх билиҥҥи уустук кэмҥэ онто да суох быһаарыллыахтаах кыһалҕабыт үгүс, омук тылыттан киирии тыллары туттан-туттан кэлбиппит, онно киһи дьаарханара суох диэн санааны тутуһар.
Урбаан эйгэтэ сокуоҥҥа уларыйыы, эбии киллэрии охсуулаах буолуон, улахан ночоокко тэбиэн сөп диэн дьиксинэр. Тэрилтэ эрэ барыта атыы-эргиэн бэлиэтэ суох, онон саҥа дуосканы хос оҥорторуу элбэх харчыны эрэйэрин этэр.
Туризм салаата омук тылын «сиидэлиир» үлэ харгыстары элбэтэрин, тас дойдуттан кэлбит ыалдьыттарга табыгаһа суоҕун бэлиэтиир.
Билиҥҥи туругунан сокуону тутуһууну (кэһиини) ханнык уорган кыраҕытык хонтуруоллуохтааҕа чопчу биллибэтэ эбии күчүмэҕэйдэри үөскэтэр.
Үлүһүйүү дуу, үтүктүһүү дуу?
Биир үтүө күн ох курдук оҥостон, Дьокуускай куорат килбэйэр киинин, атыы-эргиэн тэрилтэлэрин кэрийдибит, омук тыла төһө туттулларын анаан-минээн үөрэтэн көрдүбүт. Онуоха «Проспект», «ЦУМ», «СахаЭкспоЦентр», «1000 мелочей» курдук бөдөҥ кииннэр хабылыннылар.
Биир сиргэ киирэр аантан «TSUM YAKUTSK» диэн сурукка кэтиллэ түстүбүт. Салгыы уҥа диэки көрбүппүт – «woman» уонна «man» диэн тылларга харахпыт хатанна. Хаҥас диэки хаампыппыт – «coffee», «happy», «donuts» диэн сурукка иҥиннибит. Чэпчэтии туһунан аахсыйа «sale» диэн тыла суох соччо «хаһыытаабат», угуйбат буолбут быһыылаах диэн сабаҕалаатыбыт. Ол эрээри «распродажа» диэн тыл син дэҥҥэ көстөр.
Бэһис этээскэ харах ыларын тухары – омуктуу ааттаах маҕаһыын. 14 маҕаһыын баарыттан 9-һа омуктуу, 2-тэ нууччалыы ааттаахтар. Ол эгэлгэ быыһыгар көмүс киэргэли атыылыыр сахалыы ааттаах лааппылар, чахчы, ыраахтан күлүмүрдээн, ордук күндүтүйэн көһүннүлэр.
Ханна да өҥөйдөххө, лааппылар ааттарыгар, угуйуктарга «shop», «store», «style», «wear», «home», «beauty», «fashion», «my», «studio», «life», «love», «bar» диэн тыллар хото туттуллаллара бэлиэтэннэ.
Аны нууччалыы тылы латиницанан суруйуу элбэх. Холобур, «dom» «ugolok», «kapriz» диэн суруйуулары аахайбакка эрэ ааспатыбыт. Бэл, ас-үөл тэрилтэтин «Klюkva» диэн «ураты» суруйуу кытта баар.
Ону сэргэ сахалыы тыллары омуктуу суруйар-бичийэр, «киэргэтэр» дьикти көстүү баарын бэлиэтээтибит. Sakha диэн тыллаах хас да аат баар. «Kini», «Belekh», «Namyn» диэн суруктар элэҥнээн аастылар, харахпытын ыарыылаахтык ааллылар.
Үтүктүһэ-үтүктүһэ омук тылынан үлүһүйүү нэһилиэнньэҕэ араас өҥөнү оҥорор тэрилтэлэргэ ордук «чаҕылхайдык» көстөр. Холобур, ас-үөл тэрилтэлэригэр «food», «coffee», «pizza», «burger» уо.д.а. тыллары кыбытыы уруккуттан баар. Оттон сирэйдэрин-харахтарын, баттахтарын, тыҥырахтарын оҥорторор, кыламаннарын уһатар кэрэ аҥаардар «spa», «beauty», «make-up» «nail», «lash», «barber», «hair» диэн тыллары тылдьыта да суох билбиттэрэ ыраатта. Күннээҕи олохпутугар омук тыла кимэн киирэн, улам хойдон иһэрин улахаҥҥа уурбат да буолбуппут быһыылаах. Итини угуйук дьоҥҥо дьайар күүһэ, балысхан сайдыы содула диэххэ сөбө дуу?
Бииртэн биир ыйытыы күөрэйэн тахса турар. Ангылычаан тылын атыҥыраабаппыт тоҕо бэрдэй? Харахпыт бүөлэммитэ бэрт дуу, көрө үөрэммитэ оччо дуу? Бу киэҥник тарҕаммыт көстүүнү туох диэххэ сөп эбитэ буолла? Арҕааҥҥы култуураҕа охтуу, омук быһыытынан уратыбытын өйдүү-өйдүү туора сотуу, тылбытын «кырааскалыыр» саҥа сүүрээн буоллаҕа дуу? Бу дохсун долгун хаһан ааһыаҕай? Тылы сыыһырдыы, киртитии туохха тиэрдиэй?
Арассыыйа атын куораттарыгар
Уулуссаларга, уопсастыбаннай туоналарга омуктуу суругу-бичиги аҕыйатар үлэ ыытыллар. Манна 2023 сыллаахха ыам ыйыгар Краснодар куорат Дууматын дьокутааттара маннык суругу бобор туһунан хааччаҕы киллэрбиттэрин холобурдуохха сөп. Куорат баһылыга Евгений Наумов: «Лондоҥҥа, Вашингтоҥҥа вывеска 90%-на нууччалыы суруллан турбата чуолкай», – диэн этиитин нэһилиэнньэ сөбүлүү истибитэ.
Новосибирскай куорат бу иннинээҕи баһылыга Анатолий Локоть бу саҕалааһыны өйөөбүтэ, уулусса суругар-бичигэр латиница суох буолуохтаах диэн санааны тутуспута.
Саратов куорат Олохтоох дьаһалтатын бырайыага болҕомтону ордук тардар. Ол курдук, куорат Дуумата нэһилиэнньэ санаатын быһаараары, хаартыска күрэҕин биллэрбитэ. Ирдэбил быһыытынан кыттааччылар омук тылынан суруллубут вывескалары хаартыскаҕа түһэрэн ыытыахтаахтара. Саамай көхтөөх дьон бириискэ тиксибиттэр.
Бу дьыл тохсунньу 27 күнүнээҕи туругунан Саратовка 300 тэрилтэ аатын ыйар дуоска «нууччатыйбыт», онуоха 40 тэрилтэ бас билээччитигэр сэрэтии бэриллибит.
***
Анал үөрэхтээхтэр, чинчийээччилэр этэллэринэн, тыл – тыыннаах организм. Тастан киирэри иҥэринэр, ылынар, ону тэҥэ бэйэтэ «сиидэлэнэр», «ыраастанар» айылгылаах. Ол эрээри хаалбыта букатын даҕаны сөҥөр кутталлаах. Онон, олорон хаалбакка, судаарыстыба өттүттэн туох эрэ миэрэ ылыллара уолдьаспыта омун буолбатах эбит. Ону биһиги кэтээн көрүүбүт да бигэргэттэ.
Хаартыскалар: ааптар түһэриилэрэ
Сонуннар
Ордук ааҕаллар


