Сокуон көтүрүллүбэт, көннөрүүнү эрэйэр...

Киин куоракка Саҥа дьыл иннинэ аана суох алдьархай ааҥнаабыта, киһи өлүүлээх быһылаан тахсыбыта. Онон ааспыт сылбыт “ыт боппуруоһунан” түмүктэммитэ, саҥа сылбыт эмиэ онтон саҕаланна. Мөккүөрдээх, ситэтэ, толорута суох, этэргэ дылы, “сиикэй” 498 №-дээх федеральнай сокуоҥҥа көннөрүүлэри киллэрэр уолдьаста. Дьоҥҥо куттал суоһаабатын, ыт сиэртибэтэ элбээбэтин туһугар. Биллэн турар, “гуманнай” диэн тылы умнубакка.

Тохсунньу 11 күнүгэр Олохтоох дьаһалта Улахан саалатыгар Дьокуускай куорат Дууматын уонна Ил Түмэн дьокутааттара,  куорат баһылыга Евгений Григорьев, СӨ Ветеринарияҕа департаменын салайааччыта Петр Петров, Саха сириттэн Судаарыстыбаннай Дуума дьокутаата Галина Данчикова уо.д.а. кыттыылаах улахан мунньах буолан ааста. Тэрээһини куорат Дууматын бэрэссэдээтэлэ Альберт Семенов иилээн-саҕалаан ыытта. Үс чаастаах кэпсэтиигэ оруннаах, олохтоох санаа үгүс буолла, элбэх этии киирдэ.

Сүрүн болҕомто – ахсааннарын хонтуруоллуурга

Бастатан туран, кыыллары регистрациялыыр, учуот ыытар үлэ барыахтаах. Ветеринария департаменын салайааччыта Петр Петров иһитиннэрбитинэн, билиҥҥи туругунан өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн ыт 54%-на эрэ регистрацияны ааспыт. Бэйдиэ сылдьар ыт ахсаана чопчу бачча диир кыах суох. Ити үбүлээһин боппуруоһун атахтыыр.

Кыылга-сүөлгэ эппиэтинэстээх сыһыаны ирдиир 498 №-дээх федеральнай сокуоҥҥа олоҕуран, тустаах уорганнар ОСВВ (Отлов-Стерилизация-Вакцинация-Возврат) диэн бэрээдэгинэн үлэлии олороллор. Судургутук быһаардахха, бэйдиэ сылдьар ыты тутан  аттыыллар, стерилизациялыыллар, быһыы туруораллар, ыалдьыбыт буоллаҕына, эмтииллэр, кулгаахтарыгар “ытарҕа” кэтэрдэллэр уонна туппут сирдэригэр төттөрү ыыталлар. Бу – сокуон үгүс мөккүөрдээх өрүтэ.

Петр Лукич ыт сылга ортотунан иккитэ төрүүрүн, ахсаана элбии турарын бэлиэтээтэ. Оттон баһылык Евгений Григорьев төһө да дьэллик кыыллары стерилизациялаабыт, аттаабыт иһин,  хаһаайыннаах ыттар тустарынан умнуо суохтаахпытын тоһоҕолоон бэлиэтээтэ.

Кырдьык, “күүлэйдии” тахсыбыт атыырдар төһө баҕарар “дьыалайдаан” кэбистэхтэринэ, тугу да булан ылбаккын. Билиҥҥитэ ити этиллибит процедуралары баҕалаах эрэ хаһаайыттар оҥортороллор. Биллэн турар, төлөбүрдээх өҥөттөн куотунааччы үгүс.

Куорат баһылыга Евгений Григорьев үгүс сыыппараны, чахчыны холобурдаата. “Бу боппуруос тула бөдөҥ куораттар баһылыктарын кытта кэпсэтэ сырыттым”, – диэтэ. Ахсынньы 29 күнүттэн куоракка ураты бэлэмнээх буолуу эрэсиимэ, оттон Автодорожнай уокурукка ыксаллаах быһыы-майгы биллэриллибитин, дьэллик ыттары тутууга анал киин, биригээдэлэр тэриллэн, күнүстэри-түүннэри үлэлииллэрин кэпсээтэ. Аны кыыллары ханна батарар кыһалҕата сытыытык турар. Куорат баһылыга Автодорожнай уокурукка быстах кэмҥэ үлэлиир пуун арыллыбытын иһитиннэрдэ. Онуоха харчы хаһаас үбүлээһинтэн туттуллубут. Маны сэргэ, Очиченко уулуссатыгар турар пууну кэҥэтии боппуруоһа көрүллэр, онуоха тустаах үлэ ыытыллар.

Саха сириттэн Судаарыстыбаннай Дуума дьокутаата Галина Иннокентьевна Данчикова Бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлинэн үлэлиир кэмигэр Булуҥҥа, Чульмаҥҥа буолбут быһылааннары билиҥҥэ диэри саныырын эттэ. Сокуоҥҥа көннөрүүлэри киллэрэр тыын суолталааҕын быһаарда.

«Эппиэтинэс» үһү дуо?

Аны туран, даача сезонун кэнниттэн дьэллик ыт ахсаана элбиирэ баар суол. Дьон түөрт атахтаах доҕордорун кыбартыыраларыгар көһөллөрүн саҕана сир-халлаан икки ардыгар хаалларан бараллар. Өссө биир сүрүн кыһалҕа – “кыайан көрүө-харайыа суохпун” диэбит хаһаайын хаһан баҕарар кэлэн приюкка туттарара. Ол аата оҕолорун саатата, оонньото ылан баран, туһата аастаҕына, хаһан баҕарар быраҕара көҥүл курдук. Туох диэн эттэххитий, өссө ити арыый суобастаах дьон оннук аҕалаллар ини. Сорох гражданнар төбөлөрө онно “ыалдьыбат” – уһуну-киэҥи толкуйдаабакка, ыттарын таһааран ыытан кэбиһэллэр.

Билигин дьиэ кыылларыгар булгуччулаах регистрация диэн суох буолан, кими да модьуйар, күһэйэр, онтон куотунар дьону ыстарааптыыр кыах суох. Сорох дьон ыттарын туох да томторуга, моойторуга суох, көҥүл дьаарбата ыыталлар. Евгений Григорьев этэринэн, уулуссаҕа сылдьар хас биирдии төрдүс ыт хаһаайыннаах. Манна даҕатан эттэххэ, ааспыт сыл ахсынньы 29 күнүгэр киһи өлүүлээх быһылааҥҥа хаһаайыннаах кыыллар дуу, көрүүтэ-истиитэ суох ыттар дуу саба түспүттэрэ биллибэт.

Приют тиийбэт

Көрүүтэ-истиитэ суох кыыллары быстах кэмҥэ тутар пууну “Помоги выжить” аһымал пуондата үлэлэтэр. Маныаха куорат салалтата чааһынай илиигэ биэрэн, эппиэтинэстэн куотунна диэн санаа баар. “Ити сыыһа, сөбүлэспэппин”, – диэтэ пуун дириэктэрэ Екатерина Безрученко. Кыыллары көрүү-харайыы сыралаах үлэ, ону ааһан улахан эппиэтинэс буоларын бэлиэтээтэ. Туох кыһалҕалаахтарын, үбүлээһин күчүмэҕэйдэрин кэпсээтэ. Пууҥҥа 24 киһи үлэлиир эбит. Екатерина Безрученко эбии вольердары туттарары, сир учаастагын туруоруста. 

Мунньах кыттыылаахтара чааһынай, муниципальнай уонна судаарыстыбаннай приюттар баар буолуохтаахтар диэн этиини киллэрдилэр.

Өрөспүүбүлүкэ салалтата муниципальнай тэриллиилэргэ приют тутарга кыттыгас үбүлээһин боппуруоһун көрөр. Бу туһунан Саха сирин бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Михаил Никифоров тохсунньу 8 күнүгэр буолбут брифиҥҥэ иһитиннэрбитэ. Кини эппитинэн, Саха сирин үрдүнэн 10 приют уонна быстах кэмҥэ кыыллары тутар 11 пуун үлэлиир. Приюттары тутарга бырайыак-смета докумуоннаһыыта ирдэнэр уонна сир учаастага баар буолуохтаах.

“Ол муниципальнай тэриллиигэ барытыгар кыаллыбат. Ил Дархан сорудаҕынан бырабыыталыстыба боппуруоһу быһаарар араас суоллары, ол иһигэр муниципальнай тэриллиилэргэ приют тутуутугар кыттыгас үбүлээһини эмиэ көрөр”, – диэтэ.   

Киһи  да кыыллыйар ини...

Анатолий Кырджагасов: “Бары федеральнай сокуоҥҥа сигэнэллэр. Дьиҥэр, региоҥҥа эмиэ тирэҕириэхтээхпит, онно килиимэт эмиэ учуоттаныахтаах”, – диэн тоһоҕолоон эттэ. Итиэннэ: “Саха сирин тыйыс усулуобуйатыгар оннооҕор киһи кыыллыйар ини”, – диэтэ. Кини Саха сирин уонна Краснодар усулуобуйаларын судургутук холобурдаата. Биһиэхэ ханнык баҕарар массыына үйэтэ кылгас, оттон ичигэс дойдуга, биллэн турар, уһун диэтэ. Анатолий Андреевич кыыллар ахсааннарын быһаарар учуот хайаан да баар буолуохтааҕын өйөөтө. Хаһаайына көстүбэтэх кыылы, этиллибит болдьох аастаҕына (ол ыйыллыахтаах), сиэрдээхтик “дьаһайар” ордук диэтэ. “Үтүө сүрэхтээх дьон баар буоллаҕына, баһаалыста, ылан ииттиннэр, аһаттыннар”, – диэн түмүктээтэ. 

Кырыктаах дуу, суох дуу?

Мунньахха “немотивированная агрессия” диэн тиэрмин үгүстүк иһилиннэ. Ыт кырыктаах дуу, кутталы үөскэппэт дуу диэн быһаччы быһаарар эмиэ уустук. Евгений Григорьев биригээдэ туппут ыта, баҕар, икки күнүнэн ырдьыгынаан туран кэлиэн сөп диэн бэлиэтээтэ. Кырдьык, кыыл аата кыыл.

Дьокутаат Иван Данилов кырыктаах ыттары миэстэтигэр быһаарар ордук диэн санаалаах. Онуоха анал биригээдэлэри кытта бэтэринээрдэр, анал үөрэхтээх дьон, бэл диэтэр, учуонайдар эмиэ сылдьыһаллара буоллар диэн этиилээх.

Уопсастыбаннас аатыттан Михаил Черосов тыл эттэ. Кини кыыллары хас да бөлөххө араарар оруннаах диэтэ. Итиэннэ урут быраҕыллыбыт уонна уулуссаҕа улааппыт кыыллары дьиикэйдэр, сорох ыттар оннук усулуобуйаҕа олоро үөрэммиттэр диэн бэлиэтээтэ.  “Биһиги кинилэргэ хаама сылдьар белок буолабыт. Кимиэхэ баҕарар саба түһүөхтэрин сөп”, – диэтэ. Дьокутааттары бу уустук боппуруоска сөптөөх быһаарыныылары ылалларыгар ыҥырда.

Маны таһынан, дьүүллэһиигэ “кутталлаах боруодалар” тустарынан кэпсэттилэр. Ону сэргэ, дьэллик олоххо үксүн орто кээмэйдээх ыт тыыннаах ордорун туһунан санаа иһилиннэ. Биллэн турар, кыра ыт бөх иһититтэн аһыыр кыаҕа суох, сатаан ыттыбат, тиийбэт. Оттон улахан кыыл хоргуйар, тыйыс усулуобуйаҕа уһуннук сылдьыбат.  Онон киин куоракка бүтэй, хаппахтаах евроконтейнердары туруорар ордук диэн этии киирдэ.

Уопсастыбаннай хонтуруол туһунан

Сорох кыыллары көмүскээччилэр, үтүө сүрэхтээхтэр аҥаардас кыһыл тылларынан эрэ кынаттаналлара, социальнай ситимнэргэ куолунан, салалтаны эрэ хомуруйуунан муҥурданаллара кистэл буолбатах. Баар. Бу туһунан санаа эмиэ иһилиннэ. Кырдьык, уопсастыбаннай хонтуруол баар буолуохтаах. Ол эрээри чахчы “үлэлиэхтээх”.  

Соҕотох сылдьар ыты уонна бүтүн үөрү тутар диэн туспа. Оннооҕор угаайылары уурдахтарына, “кыыллары көмүскээччилэр” алдьатан кэбиһэллэрин эбэтэр онно түбэспит ыттары “аһынан”, босхо ыыта туралларын куорат салалтата бэлиэтиир.

Сиэрдээх быһыы дуо?

Көрүүтэ-истиитэ суох кыыллары быстах кэмҥэ тутар пуун дириэктэрэ, “Помоги выжить” аһымал пуондатын салайааччыта Екатерина Безрученко кырыктаах кыыллары үйэлэрин тухары иитиини, маннык ыттар биир килиэккэҕэ олохторун моҥууллара гуманнай дии санаабаппын диэн аһаҕастык эттэ. Оттон норуот дьокутаата Анатолий Николаев биһиги тыйыс айылҕалаах усулуобуйабытыгар дьэллик кыыллары ОСВВ ньыматынан салайтаран, тутуллубут сирдэригэр төттөрү ыытан кэбиһэр төһө сиэрдээҕий диэн ыйытыыны туруорда. Ити боппуруос ураты болҕомтоҕо ылылынна.

Түмүккэ

СӨ Ил Түмэнин тыа сиригэр уонна аграрнай политикаҕа сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Андрей Находкин оробуочай бөлөх этиилэрин ааҕан иһитиннэрдэ. Онно дьэллик ыттары “тутуллубут сирдэригэр төттөрү илдьэн ыытарга” диэн тыллары ылан быраҕар, кырыктаах уонна дьэллик кыыллары “гуманнайдык дьаһайыы” (эвтаназия), үбүлээһин туһунан этиилэр киирбиттэр.

Сүбэ-соргу боротокуолга тиһилиннэ. Сокуоҥҥа көннөрүүлэри киллэрии үгүс бириэмэни, хас эмэ түһүмэхтээх ырытыыны, кэпсэтиини о.д.а. эрэйэр. Тустаах дьаһаллар ылыллалларын, “ыт боппуруоһугар” туочука турарын эрэнэ күүтэбит.