Сэттэ уол сэрииттэн төннүбэтэҕэ...

Хотугу Осетияҕа Дзуарикау сэлиэнньэҕэ Газдановтар дьиэ кэргэн сэттэ уоллаахтара. Кинилэр бары дойдуларын көмүскүү уоттаах сэриигэ ыҥырыллыбыттара. 

Биир уоллара 1942 сыллаахха Москва анныгар өлбүтэ. Икки уол – 1942 сыллаахха Севастополь куорат иһин кыргыһыыга. Үһүс сурук кэлбитигэр ийэлэрэ сүрэҕэ тулуйбатаҕа, тохтообута. Газдановтар хаалбыт үс уоллара Новороссийк, Киев, Белоруссия кыргыһыытын хонууларыгар олохторун толук уурбуттара. Олохтоох почта үлэһитэ бу дьиэ кэргэн бүтэһик, сэттис уоллара Берлини ылыы иһин дьоруойдуу охтубутун туһунан «хара» суругу тиэрдэртэн аккаастаммыта. Онуоха сэлиэнньэ кырдьаҕастара сүбэлэһэн баран бары тиийбиттэрэ, уолаттар аҕалара боруокка соҕотох сиэнин көтөҕөн олороохтуура: кини туохха кэлбиттэрин сэрэйбитэ уонна сонно сүрэҕэ тулуйбатаҕа...

1963 сыллаахха бу сэлиэнньэҕэ төрөппүт оҕолорун, саллаат уолаттарын сүтэрбит хоҥкуйбут ийэ уобараһын уонна сэттэ көтөн иһэр чыычаахтарын хоһуйан обелиск туруорбуттара. Дагестан поэта Расул Гамзатов бу пааматынньыкка сылдьыбыта уонна, бу ыал туһунан историяны кэпсээбиттэригэр, хоһоон суруйбута. Бэйэтин төрөөбүт тылынан – аварскайдыы. Дьолго, бу хоһоону Наум Гребнев, илиҥҥи поэзия биллиилээх тылбаасчыта, нууччалыы тылга олус үчүгэйдик,  истиҥник тылбаастаабыта. Кини Гамзатовы кытта сэрии кэнниттэн Литературнай институкка бииргэ үөрэммиттэрэ.

Бу хоһоон Марк Бернес хараҕар түбэһэ түһэр. Кини Ян Френкельгэ муусука айан, бу хоһооҥҥо ырыа айарыгар көрдөһөр. Ол эрэн муусуканы айыы композиторга тута киирбэт.

Манна араас дьиибэ түгэннэри кэпсиэххэ наада. Бастатан туран, бырааттыы Газдановтар сырдык кэриэстэригэр обелиска чыычаахтар оннуларыгар хаастары оҥорбуттар эбит. Расул Гамзатов аварскай тылга «хаастар» диэн тылга сөптөөх рифманы таларыгар ыарырҕаппыт, онон анаан-минээн Хотугу Осетия култуураҕа министиэристибэтигэр эрийэн, «хаастары» «туруйаларга» уларытарга көрдөспүт. Көҥүллээбиттэр.

Иккиһинэн, хоһоон дьиҥ тиэкиһигэр (оригиналыгар) уонна тылбааһыгар «Мне кажется порою, что джигиты»... диэн эбит. Маны Бернес «джигиттэр» диэни «саллааттар» диэҥҥэ уларытарга көрдөспүт, ырыа ис хоһоонун кэҥэтэн уонна норуокка туһаайан, дьон кулгааҕар истиҥник иһилиннин диэн.

Өссө: Бернес ырыаҕа анаан бэлэмнээбит тиэкиһигэр биир лингвистическэй строфа түспүт: «Они летят, свершают путь свой длинный, и выкликают чьи-то имена. Не потому ли с кличем журавлиным от века речь аварская сходна?»

Композитор Ян Френкельгэ сэрии – кини тус тиэмэтэ. 1941-1942 сылларга зенитнэй училищеҕа үөрэнэ сылдьыбыт, кэлин – ыараханнык бааһырар.

Матыып таҥыытыгар үлэлээбитэ икки ый буолан баран Френкель киириитин суруйар уонна тута Бернескэ эрийэр. Кини кэлбит, истибит уонна ытамньыйбыт. Френкель кэлин кэпсээбитинэн, Бернес мээнэҕэ уйадыйбат чиҥ, кытаанах киһи эбит, ол эрэн кинини туох эрэ улаханнык таарыйан ытаабыт. Бу кэннэ ырыаны уһулуу үлэтэ түргэнник барбыт. Тоҕо диэтэххэ бу кэмҥэ Бернес рагынан ыалдьа сылдьар эбит. Кини муусуканы истээт да, барыларын тиэтэппит, ыксаппыт. Френкель эппитинэн, Бернес киниэхэ кыра кэм хаалбытын билэн, бу ырыанан олоҕор бүтэһик түһүмэҕи туруоруон баҕарбыт.

Кини бу кэмнэргэ нэһиилэ хаамар, сыҕарыйар эбит, ол да буоллар, 1969 сыл от ыйын 8 күнүгэр уола устуудьуйаҕа аҕалан, Бернес ырыаны уһултарбыт. Бастакы эрэ дубльтан.

Бу ырыаны кини толоруутугар истэр киһи, Бернес куолаһыгар  интонацията арыый атынын сэрэйэр. Бу уһуллуу кини олоҕор чахчы бүтэһик этэ – Бернес ый буолан баран, атырдьах ыйын 16 күнүгэр, күн сириттэн барбыта.

«Журавли» ырыа тахсыбыта хас да сыл буолбутун кэннэ 1941-1945 сылларга кыргыһыы буолбут сирдэригэр стелалары уонна пааматынньыктары туруоран барбыттара, манна саамай сүрүн, киин уобараһынан көтөн иһэр туруйалары оҥороллоро.

Онон, көтөн иһэр туруйалар уобарастара Аҕа дойду Улуу сэриитигэр өлбүт буойуннар, саллааттар сырдык кэриэстэрэ, ытык бэлиэтэ буолан хас биирдии киһи сүрэҕэр дириҥник сөҥөр.

https://youtu.be/ тылбаастанна