Сэрии оҕолорун кэпсээннэрэ

Бүгүҥҥү кэпсиир дьонум тэҥ баайыылаах сэрии сылларын оҕолоро. Кинилэр ыар сылларга төрөөбүттэрэ төттөрүтүн чиргэл тиит курдук  бөҕөргөппүккэ дылы.

Захаров Николай Васильевич – РСФCР, СӨ физкултуураҕа уонна спорка туйгуна, ССРС култуураҕа туйгуна, Финляндияҕа, Германияҕа буолбут Аан дойду Кубогын призера, CӨ хайыһарынан сүүрүүгэ, РФ чэпчэки атлетикаҕа спордун маастара, РФ, Уһук Илин, СӨ хайыһарга, сүүрүүгэ хас да төгүллээх чөмпүйүөнэ, «РФ Олимпийскай кэмитиэтин олимпийскай хамсааһынын сайдыытыгар өҥөтүн иһин» бэлиэ хаһаайына, Чурапчы улууһун Кытаанах нэһилиэгин «Ытык киһи» бэлиэтин хаһаайына.
 

– Быйыл Улуу Кыайыы 80 сылын бэлиэтиибит. Николай Васильевич, 1941-45 сс. Аҕа дойду сэриитин сылларыттан тугу өйдүүгүн?

– Мин 1942 с. атырдьах ыйын 8 күнүгэр Чурапчы улууһун Кытаанах нэһилиэгэр төрөөбүтүм. Ийэм эрэйдээх миигин түүн төрөтөн баран,  сарсыарда 7 чааска күөх окко суулаан баран, от охсо бараахтыыр. Cэрии саҕана ол курдук күүстээхтик үлэлээн-хамсаан олорбуттар. Аны туран Кытаанах нэһилиэгиттэн саамай элбэх киһи көһөрүүгэ түбэспиппит. Бэйэ оҥоһуута тэлиэгэлээх оҕуһунан Бэстээххэ тиийбиппит, онно биир ый уочараты кэтэһэн, саамай бүтэһик айаннаабыппыт. Мин биир саастаахпар Лаптевтар муораларын уһук кытыы Ыстааннаах Хочо диэн сиригэр Булуҥҥа балыктааһыҥҥа көһөрүллүбүппүт. Аҕам балыксыттар биригэдьиирдэрэ эбит, онтон ийэм балык астааһыныгар сэбиэдиссэйдээбит. Нэһилиэк дьоно бииргэ сылдьан үлэлээбиттэр. Бултаабыт балыктарын барытын фроҥҥа ыыталлара, былааннарын куруук толороллор эбит. Балыксыттар киирэ-тахса сылдьан миэхэ сиэппэр 4-5 күндүөпкэ уган ааһалларын, «дьоҥҥун тиийэн аһат» дииллэрин баччааҥҥа диэри умнубаппын. Оннук ыарахан усулуобуйа этэ. Ол саҕана элбэх киһи өлөн, дойдуларыгар эргиллибэтэхтэрэ... Аҕабыт туут хайыһарынан сылдьан куобаҕы, кырынааһы, андаатыраны бултуура. Ону ийэбит наһаа үчүгэйдик сүлэн, ыраастаан, таҥастаан туһаҕа таһаарара. 9 cыл олорон күүстээхтик үлэлээбиттэр. Саамай бүтэһик төннөөччүлэртэн биһиги этибит. Билигин санаатахпына, дьоммут күүстээх санаалаах буолан итиччэ ыраах айантан тыыннаах эргиллэн кэллэхпит. Дойдубутугар 1950 с. муус устар ый ортото биир сыарҕалаах аттаах тиийбиппит, онно улахан күөл ортотугар нэһилиэкпит дьоно оҕолуун, улаханныын көрсүбүттэрин өйдүүбүн. Дьонум дойдуларыгар эргиллэн кэлэн баран сылгы, сүөһү, саһыл көрүүтүгэр таһаарыылаахтык үлэлээбиттэр. Аҕам Баһылай биир уоппуска, өрөбүл диэни билбэккэ, мээнэ киһи тэҥнэспэт, кыайыгас-хотугас киһи буолан, сааһын тухары үлэни өрө тутан ааспыта. Олохтон 1968 сыллаахха барбыта. Ийэм Татыйаана холкуоска ыанньыксытынан, субан көрөөччүнэн үлэлээбитэ. Ордук уһуннук уонна тахсыылаахтык Кыыс Эбэ диэн сиргэ саһыл иитиитигэр үлэлээбитэ. Биир ийэ саһылтан 4,2 оҕону ылан, өрөспүүбүлүкэҕэ рекорд олохтообут. Саһыл тириитин олус үчүгэйдик таҥастыыра, бу үлэҕэ элбэх сыратын биэрбитэ.

– Оҕо эрдэххиттэн спорду олоҕуҥ сүрүн суолтата оҥостубутуҥ туһунан сэһэргээ.

– 1951 cыллаахха ньуулубуой кылааска үөрэнэ киирэбин. 1955 с. спортивнай хамсааһыннар тахсаллар. Ол сыл бастакыбын хайыһарга турбутум. Соҕурууттан үөрэнэн кэлбит Лысков Н.Н. диэн физрукка уонна Н.Н. Барахсанов диэн хайыһар тренеригэр үөрэммитим. Ол кэмтэн 70 сылы быһа эрчиллэн, бу сааспар диэри хайыһар спордун өрө тутан кэллим. Д.П. Коркиҥҥа  тустууга эмиэ сылдьыбытым, кинини кытта көһөрүүгэ бииргэ сылдьыбыппыт. 3 сыл аармыйаҕа сулууспалаан баран, 35 сыл устата култуураҕа эҥкилэ суох үлэлээбитим. Кытаанахха кулууп дириэктэринэн үлэлээбитим, биригэдьиирдии да сылдьыбытым. Спорка саамай улахан ситиһиим – Швейцарияҕа хайыһарга Аан дойду чемпионабын. Билигин да тохтуур санаам суох, ыччаттары кытта тэҥҥэ күрэхтэһэбин.

–  Кыайыы эстафетатыгар кыттыбыт эбиккин?

– Оннук. Ыам ыйын 4 чыыһылатыгар Табаҕаҕа кыттан баран, ыам ыйын 8 күнүгэр куоракка сүүрэр баҕа баар. Хайыһар кэмэ түмүктэнэн, аны атахпытынан сүүрэбит.

Никонов Архип Васильевич – Ленскэй оройуонун бочуоттаах олохтооҕо, СӨ тыатын хаһаайыстыбатын туйгуна, хайыһарынан сүүрүүгэ Арассыыйа, Уһук Илин уонна СӨ хас да төгүллээх чөмпүйүөнэ, призера, «СӨ физкултуураҕа уонна спорка бэтэрээнэ» бочуоттаах бэлиэ хаһаайына, үлэ бэтэрээнэ.

– Архип Васильевич, сэрии саҕанааҕы олоххут туһунан кэпсиэҥ дуо?

– Мин сэрии иннинэ, 1941 сыл муус устар 18 күнүгэр, Ленскэй оройуонун Нам нэһилиэгэр төрөөбүтүм. Төрөөбүт дэриэбинэм кырачаан, 5-6 эрэ ыал олорор этэ. Аҕам 4 аҥаар ыйдаахпар балаҕан ыйыгар сэриигэ барбыта, 1942 сыл саҥата Смоленскай уобаласка охтубута. Ийэбит эрэйдээх иккиэммитин сэрии ыарахан сылларыгар көрөн-истэн, улаатыннаран, түүннэри-күнүстэри холкуоска үлэлээн аастаҕа. Сэрии бүтүүтэ 5 саастаахпар хортуоппуй  көмүүтүгэр үлэлиирбин өйдүүбүн. Ыарахан дьылларга биһи бөһүөлэккэ сутаан өлүү суох этэ. Бары икки хараҥаны ыпсаран үлэлииллэрэ. Ийэм сарсыарда үлэҕэ барарыгар миигин орон атаҕар баайарын, киэһэ биирдэ кэлэн сүөрэрин өйдүүбүн. Үөһэ бурдук хатара ыйыыр этэ, онтун кэлиилээн, сахсыйан, суоруналаан аһатара. Аҕам сэрии иннинэ бултуура эбитэ үһү. Биһи бөһүөлэктэн сэриигэ барбыт дьон биир да киһи эргиллибэтэҕэ...

– Нэһилиэгиҥ дьоно фроҥҥа анаан көмө бөҕө оҥорбуттар эбит.

– Оннук. Тииҥнэрин тириитин, cүөһүттэн ылар бородууксуйаларыттан эҥин фроҥҥа ыыталлара үһү; холобура, арыыларын нолуок курдук холкуоска туталлар этэ. Сэрии бүтүүтэ ийэбин ыраах 6 көстөөх сиргэ 65 төбө сүөһүнү көрдөрө ыыппыттара. Кыһыны быһа бургунастарын аһатан-сиэтэн, уулатан, мастанан олорбута. Онтон арай ыһыкпыт бүтэн хаалан хоргуйан  олордохпутуна, тыаһыттар кэлэннэр тииҥнэриттэн бэрсэннэр, уонна бөһүөлэккэ холкуоc бэрэссэдээтэлигэр тыллааннар, онон тыыннаах хаалбыппыт. Ийэм төттөрү миигин бөһүөлэккэ ыыппыта, бэйэтэ сүөһүлэрин кыстатан таһаарбыта үһү. Ол курдук ыарахан кэмнэр этэ.

– Эн, сэрии оҕото, улаатаҥҥын туох үлэһит буола үүммүккүнүй?

– 1968 сыллаахха Омскайдааҕы бэтэринээринэй институту бүтэрэн кэлэн, Өлүөхүмэҕэ ветстанцияҕа үлэлээбитим. 1970 cылтан Ленскэйгэ кылаабынай бэтэринээринэй быраастаабытым, 25 cыл курдук буолуо. Ол кэннэ подсуобунай  хаһаайыстыбаҕа 10 сыл үлэлээбитим. Онтон эмиэ ветстанцияҕа үлэлээбитим. Уопсай бэтэринээр ыстааһым 42 сыл. Кэргэним быраас, икки кыргыттардаахпын, биир сиэннээхпин.

– Бу ытык сааскар диэри хайыһар спордунан дьарыктанан кэлбиккин кэпсии түһүөҥ дуо?

– 1957 cылтан хайыһарынан дьарыктанар буолтум. 7 кылааска сылдьан бастаабытым, онтон ыла оскуоланы бүтэриэхпэр диэри сүүмэрдэммит хамаандаҕа сылдьыбытым. Устудьуоннуур сылларбар эмиэ институт сборнайыгар  сылдьыбытым. 1970-1981 сс. оройуонум чиэһин элбэхтэ көмүскээбитим. Сыл аайы 15, 30, 50 км сүүрэн, хамаандаҕа очко биэрэр этим. 70 сааспар үлэлээн бүтээт, хайыһарынан дьарыкпын өссө күүһүрдэн, промышленнай оройуоннарга бастыыр этим.

2010 cылтан «Чысхаан» кулуупка баарбын. Өрөспүүбүлүкэ күүстээх хайыһардьыта, омуннаабакка эттэххэ, СӨ 100-тэн тахса төгүллээх чөмпүйүөнэ Н.В. Захаровы хаста да кыайбытым. Былырыыҥҥа диэри сыл ахсын күрэхтэргэ кыттар этим. 30 cылы быһа Арассыыйа, Саха сирин араас күрэхтэригэр кыттарбар оройуонум cалалтата, спорт кэмитиэтэ бырайыаспын төлөөннөр куруук өйөөбүттэригэр махталым улахан! Бэйэм дьиэ кэргэммэр эмиэ махтанабын! Кэргэним барахсан өйөөн өр сылларга хайыһардаан,  былырыыҥҥа диэри сүүрэн-көтөн кэллэҕим. Билигин кыралаан хаалыктаах хаамабын, хатыыскалыыбын даҕаны.

Ытык саастарын ааспыт үтүө үлэһит дьон, биллэр-көстөр спортсменнар, өрөспүүбүлүкэ хайыһар спордун таптааччыларын «Чысхаан» кулуубун чилиэннэрэ билигин даҕаны эдэр дьоҥҥо үтүө холобур буола сылдьаллара сөхтөрөр.