Сайылык күнэ

Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр Ил Дархан Айсен Николаев 2018 сыл сэтинньи 6 күнүнээҕи ыйааҕынан ыам ыйын 22 күнүгэр саха төрүт үгэһин харыстыыр, аһын-үөлүн дэлэтэр, дьарыгын сайыннарар, тыа хаһаайыстыбатын үлэһитин суолтатын үрдэтэр туһуттан Сайылык күнэ олохтонон турар. 

Сайылыкка көһүү хайдах буоларай?...

Сайылыкка буоллаҕа өй-санаа чэбдигириитэ, оҕо-уруу көрө-нара, үүт-ас  дэлэйиитэ, доруобуйа тупсуута, уһун кыһын устата кэпсэнэр өйдөбүл үөскүүрэ. Хайа уонна кыһыҥҥы олорор дьиэ чэбдигирэр, тэлгэһэ кырыстанар, салгына чэлгийэр, ото-маһа ситэр.

Сайылык, сайылыгым барахсан. Төһөлөөх сырдык, ыраас иэйии баарый бу тылга. Саха ыаллара аҕыс ыйдаах кыыдааннаах кыһын кэнниттэн, күн уһаан, күөх сайын ийэ сири чэлгитэ киэргэтэн эрдэҕинэ сайылыктарга көһөн тахсыылара чахчы ураты, дьикти кэтэһиилээх, күүтүүлээх кэм буоллаҕа. Хомойуох иһин, олохпут укулаата уларыйан, ол сайылыкка көһүү билигин сүтэн эрэр.

Дьокуускай куоракка эмиэ кэнники сылларга Сайылык күнэ утумнаахтык ыытыллар буолла.

Саха далбар хотуттара алаадьы буһаран сырдьыгынатыылара, саха төрүт оонньууларын көҕүлүттэн тутуу, норуот маастардарын оҥоһуктарын быыстапкалара, дьаарбаҥкалара, сахалыы ырыа-тойук, оһуохай, чахчы да, күөххэ үктэниини санатан, бу күн киэҥник ыытыллар.

Сахалыы иис көрүҥүн дьарык гыммыт Далбар Хотуттар быйыл даҕаны баҕалаах дьоҥҥо бэйэлэрин сатабылларын көрдөрүөхтэрэ. Кинилэр дьоҕус сүбэлэрин тускутугар туһаныҥ.

Галина Константиновна Ноговицына, уус-уран оҥоһук маастара:

– Сайылык туһунан тугу этиэҥ этэй? Сайылык күнүгэр дьоҥҥор-сэргэҕэр тугу көрдөрөҕүн?

– Мин тус бэйэм сайылык диэни билбэтэх киһибин. Куоракка улааппыт киһи быһыытынан сайылыкка тахсыыны сайыны көрсүү, айылҕалыын алтыһыы  курдук ылынабын. Баччаларга урут ыаллар бары тэлгэһэлэрин ыраастанан-харбаан, от-мас сыыһын уматан, киэһэ бөһүөлэк үрдүнэн түптэ сыта  унаарарын сайын кэлбит бэлиэтэ диэн ахта саныыбын. Күөрэгэй чыычаах биир сиргэ тэлибирии дайан ыллаан дьырылатар. Сайын кэлбитин өссө биир бэлиэтэ  – сибиэһэй балык буспут сыта!

Сайылыкка тахсыы кэннэ өр гыммакка ыһыахтар чугаһыыллар. Дьахтар  күүтэр ыһыаҕы саҥа таҥас кэтээри диэн оруннаах этии. Билигин сахалыы таҥас тэнийэн, сайдан иһэр. Төрүт ииһинэн дьарыктаныан баҕалаах элбээтэ. Дьон чэпчэки сыаналаах, атын омук тыыннаах оһуортан аккаастанан, бэйэлэрин илиилэринэн дьиҥ сахалыы, өбүгэлэрбит айан, харыстаан, кэриэстээн хаалларбыт оһуордарынан таҥастарын, малларын киэргэтэр баҕаларын толороору көмө көрдөөн маастар-кылаастарга кэлэллэр.

Бу буолаары турар Сайылык күнүнэн тэрээһиҥҥэ Ем. Ярославскай аатынан Саха музейын тиэргэнигэр быысыпка ньыматын интэриэһиргиир дьоҥҥо көрдөрөбүн.

– Тугу сүбэлиэҥ этэй саҥа саҕалыыр дьоҥҥо?

– Бастатан туран киһиэхэ баҕа санаа баар буолуохтаах. Өскөтүн баҕалаах буоллаххына, чопчу ханна, туохха быысыпка анньыаххын баҕараргын билиэх тустааххын. Дьон үксүтэ уопсай тылынан баҕа санаа эрэ этэр үгэстээхтэр. Туох таҥаскар дуу, малгар дуу быысыпка түһэриэхтээххин билэр наадата, бу киһи оттон интэриэстээх, сыаллаах да буолар буоллаҕа дии. Үлэтин түмүгүн көрөрө наада дии. Онно бастатан наада – иннэ, сап, сүүтүк, кыракый кыптыый. Уонна линейка, гелевай уруучука ирдэнэр.

– Холобура, тугу оҥоруохтарын баҕарар дьон кэлэллэрий?

– Оттон билигин үксүлэрэ сахалыы үтүлүк киэргэтээри дииллэрин элбэхтик көрсөбүн. Сорох бэйэлэригэр эрэллээх соҕустара чаппараах оҥоруох этибит дииллэр. Эбэтэр дьабака бэргэһэ чопчуурун быысабайдыыбыт диэччилэр. Кытыылаах саха сонугар өттүк симэҕин оҥоруохтарын баҕалаахтар эмиэ баар буолааччылар.

– Бэйэҥ дьарыктаммытыҥ төһө өр буолла уонна тугу сүбэлиэҥ этэй?

– Төрүт ииһи чинчийээччи, сөргүтээччи, утумнаахтык тарҕатааччы М.К. Аммосов аатынан ХИФУ доцена, история билимин хандьыдаата, норуот маастара Светлана Ивановна Петрова салайар «Уран иис» диэн иис үрдүкү маастарыстыбатын оскуолатыгар уһуйуллан төрүт ииһинэн дьарыктаммытым 10 сыл буолла.

Кини салалтатынан  араас түмэллэргэ хараллан  кэлбит былыргы  таҥастары реконстукциялааһыҥҥа кытынным. Кэнники сылларга дьиҥнээх сахалыы төрүт таҥас (национальнай таҥас) тэнийэн, иис култуурата лаппа үрдээтэ, дьон өйө-санаата уһугунна. Тас дьэрэкээнтэн таҥас ис тутулун суолталааһын күүһүрдэ. Аһары киэргэтиинэн үлүһүйбэккэ, былыргы маастардар түмэллэргэ хараллан сытар мындыр иистээх үлэлэрин холобур оҥостон өбүгэбит өҥү-дьүһүну дьүөрэлээһинигэр, ыраас сиигигэр, кэрэни айыыга тулуурдаах-дьулуурдаах үлэтин сыаналыырга үөрэниҥ диэн сүбэлиэм, ыҥырыам этэ.

– Галина Константиновна,  сүмэлээх сүбэлэргэр махтал мааныта буоллун!

Алдана Иннокентьевна Егорова, Уус Алдан улууһун уус-уран оҥоһук, СӨ норуотун маастара:

– Алдана Иннокентьевна, сайылык диэн тыл эйиэхэ тугу этэрий?

– Сайылык саймаархай сыта, күөрэгэй дьырылыыр ырыата, титиик көрдөөх сүпсүлгэнэ, алаадьы дыргыл сыта, кус миинин хоргуна – бу барыта сайылыгы санатар кэрэ кэмнэр.

– Бэйэҥ дьарыккын кыратык сэгэттэххинэ...

– Миэхэ иис оҕо эрдэхпиттэн дьарыгым. Кэнники сылларга музейдарга, чааһынай дьоҥҥо ордон хаалбыт былыргы таҥастары үтүгүннэрэн тигэбин.

– Холобура?

– Саха түмэлигэр моойторук сорох фрагмена баарын көрөн, ону интэриэһиргээммин үөрэппитим. Моойторук дьиэ таһыгар уонна айаҥҥа кэтиллэр диэн тус-туһунан буолар эбит. Холобура, үлэҕэ  кэтиллэр моойторук кылгас, оттон уһуна киһи моонньугар сөптөөх буолар гына оҥороллор эбит.
Моойторугу сарыыга,сукуна таҥаска да тигэллэр эбит.

– Тоҕо моойторук тигэр буоллахтарай? Элбэх кутуруктан тахсан эрдэҕэ дии.

– Оннук. Холобур, айанньыт моойторуга икки миэтэрэлээх буолар эбит. Айаннаан истэҕинэ кыһын тымныыга кырыарда даҕаны, эргитэн биэрэн иһэр. Былыргы сонноро саҕалара суох буолан тымныыттан харыстыыр таҥастара бу моойторук эбит. Онон тымныыттан, тыалтан харыстанарга аналлаах таҥас буолар.

– Биир сонун иһитиннэриигэр махтанабыт, Алдана Иннокентьевна!

Алаадьыта астаныахха...

Хас биирдии омук бэйэтин аһынан киэн туттар. Холобура: армяннар лаваш диэн лэппиэскэлэринэн, нууччалар блиныларынан, татардар бешбармактарынан, узбектар пловтарынан, оттон биһиги, сахалар, –  алаадьыбытынан, көбүөрдээх лэппиэскэбитинэн, саламааппытынан. Киэн туттар төрүт аспытын кэнэҕэски көлүөнэҕэ чөл тиэрдэр туһуттан, анал тэрээһиннэри ыытыах тустаахпыт уонна үйэтитиэхтээхпит.

Алаадьы олус суолталаах да, минньигэс да аһынан буолар. Өбүгэлэрбит алаадьыны, саламааты кытта тэҥҥэ, күндү аска киллэрэн, малааһыннарга, бэлиэ күннэргэ буһарыналлара, айыылары, иччилэри алы гынар, аал уоту аһатар, күндүлүүр, маанылыыр, сиэргэ-туомҥа туттуллар айыы аһа буолар.

Сайылык күнүнэн алаадьыта астаныҥ!

Лабырык алаадьыта

Састааба:

- 800 мл ынах уоһаҕа;

- 1 ч. нь. туус;

- 650 г бурдук;

- 40 мл мас арыыта.

Уоһахха туус кутабыт, бурдук эбэн ытыйабыт. Тиэстэ хойуута блины тиэстэтин курдук буолуохтаах. Хобордооҕу мас арыытынан сотобут, тиэстэни халыччы кутан баран, духуопкаҕа 180-200 кыраадыска уурабыт. Лабырык үллэ буһар. Буспутун кэннэ арыыга эбэтэр сүөгэйгэ умньаан сиибит.

Сэлиэһинэй алаадьыта

Састааба:

- 350 мл үүт;

- 150 мл уу;

- 1 ч.нь. туус;

- 1 сымыыт;

- 600 г сэлиэһинэй бурдук;

- мас арыыта.

Сылаас үүккэ ууну холбоон, тууһу, сымыыты кутан, тиэстэни ытыйабыт. Салгыы бурдугу кутан, хойуу сүөгэй курдук буолуор диэри ытыйан, тиэстэни бэлэмниибит.

Үчүгэйдик сылыйбыт чугуун хобордооххо мас арыытын кутан, тиэстэни биир тэҥ гына төгүрүтэн кутабыт. Эргитэ сылдьан, саһарыар диэри буһарабыт.

Алгыс алаадьыта

Састааба:

- 250 г биэ үүтэ;

- 1 сымыыт;

- 1/2 ч.нь. туус;

- 2,5 ыстакаан бурдук;

- мас арыыта.

Сылаас үүккэ (сарсыарда ыаммыт биэ үүтэ ордук) тууһу, сымыыты кутабыт, ытыйабыт. Бурдугу эбэн, хойуу соҕус тиэстэ бэлэмниибит. Тиэстэни “сынньатабыт”. Мас арыылаах итийбит хобордооххо тиэстэни биир тэҥник төгүрүктүү кутан, алаадьылары буһарабыт.

Буспут алаадьылары арыылаан, дьэдьэннээн, отонноон сандалыга уурабыт.

Ойбон алаадьыта

Састааба:

- 2 ыстакаан үүт;

- 1 ыстакаан уу;

- 1 сымыыт;

- 1 ч. нь. туус;

- 3 ыстакаан бурдук;

- 30 мл мас арыыта;

- 150-200 г ынах арыыта.

Үүккэ ууну холбуубут, сымыыты, тууһу, бурдугу эбэн, алаадьы тиэстэтин оҥоробут. Алаадьылары итии хобордооххо мас арыытыгар буһарабыт. Буспут алаадьыны иһиккэ төгүрүччү ууран, үрдүгэр ууллубут ынах арыытын кутабыт. Ойбон алаадьытын итиилии сиэниллэр.

Атыннык бу алаадьыны “кэһии алаадьыта” дэнэр тоҥорон баран, кэһии гынан ыытаҕын. Сахаларга, бурдук кэлиэҕиттэн, үүннэриллиэҕиттэн, алаадьы диэн күҥҥэ майгынныыр күндү-мааны ас буолар.

«Сайылык күнэ!»

Хаһан буолара: Ыам ыйын 24 күнэ

Хас чаастан: 12.00 ч.

Ханна:  Орджоникидзе болуоссата

«Саха мааны аһа-таҥаһа»

12.00-17.00 – Олохтоох оҥорон таһаарааччылар быыстапкалара

«Саха төрүт оонньуулара»

12:00 -17:00 – «Сайылык түһүлгэтэ» сахалыы оонньуулар;

12:00-17:00 – «Хомуур күрэх», Владимир Емельянов оонньуута;

12:00-17:00 – «Сайын» оҕолорго аналлаах маастар-кылаастар;

«Саха балаҕана» интерактив

12:00-17:00 – «Саха балаҕана» сахалыы эйгэҕэ хаартыскаҕа түһүү;

12:00-17:00 – «Живой уголок» ынах-сүөһү муннуга;

«Сайылык күнэ!» кэнсиэр

12:00 – «Аламай күнүнэн!» кэнсиэр;

13:30 – «Күөххэ үктэнии» сайыны көрсүү сиэрэ-туома;

14:00 – «Сайылык ыччата» эдэр ыччакка аналлаах бырааһынньыктааҕы тэрээһин;

15:00 – «Самаан сайын» эстрада сулустарын кэнсиэрэ;

16:30 – Оһуохай.

Кырдьаҕас куорат

12:00-18:00 – Атыы-эргиэн дьаарбаҥката