Сайсары эбэҕэ — Табаһыт бырааһынньыга

Киин куоракка кулун тутар 18 – 20 кк. буолан ааспыт Саха сирин  табаһыттарын IV сийиэһигэр 19 оройуонтан уонна Дьокуускайтан 250 дэлэгээт кытынна. Арассыыйа атын эрэгийиэннэриттэн, Кытайтан, Монголияттан ыалдьыттар кытта бааллара; холобур, «Оленеводы мира» Ассоциация бэрэсидьиэнэ Сергей Харючи, «Оленеводы России» түмсүү бэрэссэдээтэлэ Михаил Яр уо.д.а.

Аҕыс сыл буолан баран ыытыллыбыт таба сүүрдүүтэ, “Көс ыал – 2025” күрэх, атыы-тутуу, быыстапка, кэнсиэр куорат дьонун болҕомтотун тарта, биһирэбилин ылла. Төһө да үлэ күнүгэр ыытылыннар, Ытык Сайсары маанылаах туонатыгар көрөөччү, кыттааччы хотоҕостуу субуста. Бу – хоту сир хоһуун дьонун төрүт дьарыгар, култууратыгар интэриэс, сэҥээрии улаханын туоһута. Бэлиэтээн эттэххэ, сыл саҥатынааҕы көрдөрүүнэн өрөспүүбүлүкэҕэ 162 тыһ. таба баара, ол 5 сыллааҕы көрдөрүүттэн 6,5 % улахан.

Эбээн бытантайдар былааһы ыллылар!

Урут түһэн эттэххэ, Табаһыттар оонньууларын уопсай түмүгүнэн кыайыылаах үрдүк аатын Эбээн Бытантай улууһун бастакы хамаандата ылла. Бириистэрин – “Урал-вахтовка” курдук хоту сиргэ олус наадалаах, сыаналаах тиэхиньикэни – алмаас хампаанньата туруорбут. II миэстэлэммит Томпо улууһун 2-с хамаандата Ил Түмэн дьокутаата Виктор Лебедев туруорбут УАЗ-фургон массыынатын ылар чиэстэннэ. III бочуоттаах миэстэни Эбээн Бытантай 3-с хаамаандата ылан, Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтиттэн “Бураннаах” төнүннэ.

Наарталаах табанан эр дьон 5 км сүүрдүбүттэрэ. Онно Эбээн Бытантайтан Павел Константинов бастаабыта, Нерюнгриттан Юрий Семенов – II, Муоматтан Владимир Соловьев III миэстэлэммиттэрэ. Дьахталлар 2,5 км уһуҥҥа сүүрдүбүттэрэ. Онно Томпо улууһуттан Варвара Стручкова кыайбыта, II-с миэстэ – Кэбээйи улууһуттан Людмила Бурцева, III-с миэстэ – Эбээн Бытантайтан Варвара Колесова.

Табаһыт үтүө аатын үйэтитэн...

Ону тэҥэ  Эбээн Бытантай улууһун табаһыта, ыстаада звеневода, СВО-ҕа сырдык тыынын толук уурбут, хорсун байыас, “Жуков” мэтээллээх, суох буолбутун кэннэ “Мужество” уордьана анаммыт Василий Николаевич Колесов сырдык кэриэһигэр 7,5 км уһуҥҥа наарталаах табанан сүүрдүү ыытыллыбыта. Онно Томпо улууһуттан Виктор Слепцов абсолютнай чөмпүйүөн буолла.

Бастыҥ көс ыал Муомаҕа баар!

Эмиэ өрөспүүбүлүкэ таһымнаах “Көс ыал – 2025” күрэхтэһиигэ быйыл Анаабыр, Булуҥ, Кэбээйи, Муома, Нерюнгри, Өлөөн, Томпо уонна Эбээн Бытантай улуустарыттан 8 ыал кытынна. Бары да тоҥтон толлубат, ириэнэхтэн иҥнибэт, хоту сир уустук усулуобуйатын баардылаабакка,  үлэни өрө тутан олорор, кэрэҕэ-сырдыкка тардыһыылаах, талааннаах дьоһун-мааны ыаллар. Кинилэртэн икки ыал биэс оҕону күн сиригэр көрдөрөн, төрөөбүт тылларыгар, үгэстэригэр, култуураларыгар сыһыаран, хоту сиргэ төрүт олохтоох ахсаанын хаҥатыыга дьоһун кылааттаахтарын бэлиэтиир тоҕоостоох. Хас да түһүмэхтээх куонкурус түмүгүнэн Муома Улахан Чыыстайыгар 2 тыһ. кэриҥэ табаны көрөн-истэн, туундараҕа олорор, 4 оҕону күн сиригэр көрдөрбүт Юлия, Николай Громовтар I-кы миэстэни ылан, 300 тыһ. солк. бириистэннилэр. Икки уоллара АГАТУга үөрэнэллэр, кыргыттара  Индиралаах Имана бэйэлэрин кытта сылдьаллар.

II-c миэстэни Анаабыр долган-эбэҥки национальнай оройуонтан Евдокия, Иннокентий Спиридоновтар ыллылар. III-с миэстэ Нерюнгри оройуонуттан Любовь, Алексей Кулбардиновтар буоллулар.

Табаһыт күрэҕин биирдиилээн көрүҥнэрин кыайыылаахтара

“Табалаах хайыһардьыт” («Буксировка лыжника на оленях») күрэхтэһиигэ Булуҥтан Петр Корякин, Эбээн Бытантайтан Марат Слепцов уонна Павел Константинов туһааннааҕынан үс бастакы миэстэни ыллылар.

“Маамыктаны быраҕыыга” I-кы миэстэ – Кэбээйиттэн Гаврил Бурцев, II-с миэстэ – Булуҥтан Петр Корякин, III-с миэстэ Эбээн Бытантайтан Альберт Колесов буоллулар. Дьахталларга Томпоттон Варвара Стручкова бастаата, Евдокия Бурцева (Кэбээйи) – II-с, Эдьигээнтэн Екатерина Сергеева III-с миэстэлэннилэр.

“Табаны көлүйэргэ туттуллар бастыҥ тэрил” (“Лучшая оленья упряжка”) күрэххэ 11 кыттааччыттан Нерюнгри Иенгратыттан Игорь Колесов бастаата. Киниэхэ Дьокуускайдааҕы көтөр фабриката бэнсиининэн барар генератор туттарда. Иккис буолбут Өлүөхүмэ Тээнэтиттэн Капитолина Трынкина Дьокуускайдааҕы килиэп кэмбинээтиттэн балаакка бириистэннэ. Үһүс миэстэлээх Анастасия Кривошапкина  (Кэбээйи, Сэбээн Күөл) “Учур” булт уонна балыксыт маҕаһыыныттан 20 тыһ. солк. сэртипикээт тутта.

*Быһыйы-сылбырҕаны, түргэн-тарҕан туттууну, сатабылы көрдөрөр эстафета кыайыылаахтара: Эбээн Бытантайтан – Вячеслав Колесов (I миэстэ), Марат Слепцов (II миэстэ) уонна Томпоттон Виктор Слепцов (III миэстэ).

Төрөөбүт тылы үйэтитии уонна онно Дьокуускай оскуолатын кыттыыта

“Көс ыал – 2025” күрэҕэр кыттааччылар бэйэни билиһиннэриигэ төрөөбүт тылларынан саҥаралларын олус биһирии көрдүм, хайҕаатым. Ити курдук, олоҕурбут үгэс, култуура эрэ буолбакка, аҕыйах ахсааннаах төрүт олохтоохтор ийэ тыллара үйэтийэригэр, умнуллубат дьылҕаланарыгар табаһыттар кылааттара сүҥкэн. Арай тугу кэпсииллэрин өйдөөбөт буолан, ыытааччылар ону тута тылбаастаан испиттэрэ буоллар дии санаатым.

Бу тэрээһиҥҥэ Дьокуускайтан куорат 26-с №-дээх Е.Келле-Пелле аатынан оскуолатын үөрэнээччилэрэ көхтөөхтүк кытыннылар. Бу оскуолаҕа эбэҥки кылааһа баар. Оскуола дириэктэрэ, Куорат Мунньаҕын дьокутаата Айаан Васильев:

– 5 сыллааҕыта куорат үөрэххэ управлениетын уонна СӨ Эбэҥкилэр Ассоциацияларын көҕүлээһиннэринэн, холонон көрүү быһыытынан, эбэҥки тылын уонна култууратын үөрэтэр анал кылаас аһыллыбыта. Ол оҕолорбут бэлиэр 5-с кылааска тиийдилэр. Кылаас баһыйар өттө тутуспутунан сылдьар. Кылаастарыгар 23-тэр, салайааччылара  – Бальжима Сандакова. Оҕолор араас таһымнаах күрэхтэргэ көхтөөхтүк кыттан, лауреат, кыайыылаах үрдүк аатын элбэхтэ ылаллар. Сүрүнэ, биһиги оҕолорбутугар төрөөбүт тылларынан саҥарар, өйдүүр, төрүт култуураларын, сиэрдэрин-туомнарын, олоҕурбут үгэстэрин билэ, тутуһа үөрэнэллэригэр төһүү буоллубут. Биир тылынан эттэххэ, эспэримиэн табыллан, билигин айымньылаахтык дьарыктана, үөрэнэ сылдьаллар. Бу тэрээһиҥҥэ бэйэлэрин оҥоһуктарын көрдөрүүгэ уонна атыыга аҕаллылар, сэлэлээн хаамыыга кытыннылар, сотору үҥкүүлүү тахсыахтара.

– Оҕолор бары эбэҥки тылынан холкутук саҥараллар, өйдүүллэр дуу?

– Кэпсэтии тылын баһылаатылар. Ол гынан баран ону элбэх омук тоҕуоруһан олорор куорат эйгэтигэр күннээҕи олоххо туһанар, сайыннарар уустук. Бэл, эбэҥки тыллаах эйгэҕэ үөскээбит, улааппыт төрөппүттэрэ кэм кэрдии аастаҕын аайы умна быһыытыйаллара, билбэттэрэ баар суол. Ол да буоллар оҕолорбут, кэпсэтэллэрин ааһан, төрөөбүт тылларынан ыллыыллара, хоһоон ааҕаллара, эбэҥки үгэстэрин, сиэрин-туомун билэ, тутуһа үөрэнэллэрэ – улахан ситиһии. Онон олус бэркэ толкуйдаммыт бырайыак диэн сыаналыыбын. Үөрэх бырагырааматын дириэктэри үөрэх чааһыгар солбуйааччынан үлэлиир кэмигэр Оксана Саввина эбэҥкилэр ассоциацияларын кытта сүбэлэһэн, сөпсөһүннэрэн оҥорбута.

Хоту сир кийиитэ

Түбэһиэх киирбит бастакы тордоҕум маанылаах хаһаайката Дьокуускай Хатаһыттан төрүттээх буолан соһутта да, үөртэ да. 5 оҕолоох Мирена уонна Иван Дьячковскайдар Булуҥ улууһун Намыы бөһүөлэгиттэн “Көс ыал – 2025” күрэххэ кытта сылдьаллар. Маннык күрэххэ бастакы холонуулара эбит. Сайынын оҕолорунуун ыстаадаҕа тахсар буолбуттара 12 сыл буолбут. Улаханнара 11-с кылааска туйгуннук үөрэнэр, кыралара 7-лээх. Аҕалара Иван – таба 4-с биригээдэтин биригэдьиирэ. Этэргэ дылы, ыстаадаҕа улааппыт удьуор табаһыт. Мирена Бороҕон орто оскуолатыгар бибилэтиэкэрдиир. “71 үөрэнээччилээхпит”, – диэтэ. Табаһыт күрэҕэр Дьячковскайдар эһэлэрэ-эбэлэрэ эмиэ бааллара. “Дьиҥинэн, атын наадаҕа кэлбиппит да, кыттар буолан хааллыбыт дии. Атын кыттааччылары кытта билсэ да иликпин”, – диэн, баарынан этэн, күлэн мичийэр.

Ытык Эбэбитин «эмиэ тэпсэбит» дуо?

Табаһыт тэрээһинин инниттэн эрэдээксийэҕэ үлэ бэтэрээнэ С.П. Григорьевтан сурук киирбитэ.

«... Кыһыны атаарыыны тэрийээри гыннахтара дуу?» диэн испэр долгуйа, дьиксинэ санаабытым, өссө улахан тэрээһин буолар эбит! Бырабыыталыстыба быһаарыытынан Сайсары Ытык сиринэн билиниллэн, Эбэ кытылыгар ону бигэргэтэр бэлиэ туран, «Эбэбитигэр харыстабыллаах сыһыан, дьэ, олохтонор ини» диэн уоскуйа сылдьыбыппыт ханна баарый, салалтабыт бэйэтинэн Ытык сир статуһун кэһэр буолла. Тас дойдулартан тиийэ кытталлар эбит. Ол аата, оннук элбэх ыалдьыкка үҥэр-сүктэр Ытык сирбитигэр хайдах сыһыаннаһарбытын көрдөрүөхтээх эбиппит. Биир бэйэм олох өйдөөбөтүм, соһуйдум, тэрийээччилэр туох дииллэрэ буолла?!” диэн, тэрээһин ыытылларын сөбүлүү истибэтэҕин биллэрбитэ.

Онон бу туһунан дьон туох санаалааҕын ыйыталаһан көрбүппүт, “тэрээһин кэнниттэн барытын хомуйар, ыраастыыр буоллахтарына, тоҕо сатаммат буолуой?”, “ыраах, холобур, Күөх Хонууга оҥорбуттара буоллар, дьон барыа суох этэ, хаһан эрэ онно ыытыллыбытыгар кыттааччылар бэйэлэрэ эрэ “толугураһа” сылдьыбыттар этэ”, “Эбэҕэ наар тэрээһин ыытыллар. Соторутааҕыта “Ильмень күөл” кыргыһыытын туруоран көрдөрбүттэрэ, Аҕа күрэҕэ ыытыллыбыта. Табаһыттарга кэлэн, барыта уустугуран хааллаҕай!” диэн санаалаах аҕыйаҕа суох. Баҕар, астык тэрээһинтэн өрө көтөҕүллэ, үөрэ-көтө сылдьар буолан буолуо. «Куорат дьоно, оҕолор, хоту дойдуга олорор ааттаахпыт да, саатар түөрт сылга биирдэ таба сүүрдүүтүн көрөрбүт туох куһаҕаннааҕый? Ону Эбэттэн тэйиччи, холобур, ипподромҥа ыытыахха сөп» диэн этиилээхтэр эмиэ бааллар. “Бэл, Үс Хатыҥмытыгар быйыл букатын атын итэҕэллээх татаардар Сабантуйдарын ыыта кэлиэхтээхтэр дии! Дьэ, ол баҕас – олустааһын, сиэргэ баппат. Атын сиргэ буолар ини?”– диэн сиэр-туом боппуруоһун тула мөккүөр эмиэ баара мэлдьэх буолбатах. “Үс Хатыҥ” этнография киинин салайбыт Вильям Яковлев эмиэ ити туһуттан сүөм түһэн сылдьарын биир тэрээһиҥҥэ этэн турар.

Оттон, эн, ааҕааччы туох дии саныыгын? Ытык сири ытык сир курдук көрөн, элбэх дьону үктэннэрбэт, харыстыыр эбээһинэспитин ситэ толорбокко сылдьабыт дуу?