«Сандал саас-85» айана

Биһиги, Саха АССР оскуолаларын Кыайыы 40 үбүлүөйдээх сылыгар бүтэрбиттэр, түмсүүбүт иһинэн Кыайыы 80 сылын көрсө уонна быйыл 2025 сылга биллэриллибит Ийэ дойдуну көмүскээччи, Аҕа дойдуну араҥаччылааччы сылларынан Дьокуускайга Саха музейыгар «Время и Память» диэн быыстапканы тэрийбиппит туһунан «Киин куорат» хаһыакка олунньу ыйга сырдатан турабыт. Дьэ, ол быыстапкаҕа анааммыт байыаннай тиэмэлээх ырыаны (Д. Диринскэй тыла, Барахсаана дьүрүлэ "Өлбүттэр ааттарын умнумаҥ...") күргүөмүнэн таһаарыыга баҕалаахтары мунньаммыт, «Сандал саас-85» диэн ырыаһыттар бөлөхтөрүн тэриммиппит.

Онтон дьэ бу ааспыт өрөбүл күҥҥэ саха дьоно-сэргэтэ киэн туттар, аар-саарга аатырбыт норуодунай суруйааччылар ини-бии Софрон уонна Семен  Даниловтар, худуоһунньук Афанасий Осипов төрөөбүт-үөскээбит дойдуларыгар Горнайга тиийэн, бэйэбит үөлээннээхтэрбит айымньыларынан дойдуга тапталы, эйэлээх олоҕу уруйдуур аналлаах аахсыйа-кэнсиэри  оҥорон кэллибит.

Оптуобуһунан Дьокуускай – Мытаах хайысханан сарсыарда эрдэттэн айан суолун туттубут. Бэрдьигэстээхтэн туорааммыт уһун көнө суол устун сыыйылыннарабыт. Айан суолугар сэгэччи туттубут биэс бэһиэлэй кыргыттар хаартыскаларыгар айанньыт эрэ барыта хараҕа быраҕыллар. Бу –биһиги баран иһэр дойдубут Мытаах үтүө үлэһит дьонун туһунан уос номоҕор сылдьар кэпсээн кэрэһиттэрэ. Онон манна анаан-минээн тохтоон, идэтийбит баянист үөлээннээхпит Николай Степанов доҕуһуолунан Семен  Данилов тылларыгар, Иван Иванов матыыбыгар «Ферма кыргыттара» ырыаны стела таһыгар тураммыт ыллааммыт, сүгүрүйэн аастыбыт.

Киэһэ кулууп сыанатыгар көрөөччүлэрбитигэр бу тохтобулбут туһунан кэпсээн туран, тахсыбычча ыллыаҕыҥ дэһэммит ыллааммыт, Мытаахха айаммыт бастакы уонна түмүктүүр нүөмэринэн «Ферма кыргыттара» буолла. Онтон сыанаттан тахсыахча буолан эрдэхпитинэ көрөөччү саалатыттан аҕамсыйбыт саастаах Далбар Хотун чугаһаан кэлэн маннык диэтэ: «Мин Лариса Егоровна диэммин. Бу кэнсиэркэ бассаабынан ити стелаҕа тохтоон хаартыскаҕа түспүккүтүн көрөммүн кэллим. Стелаҕа баар кинигэ ааптара буоларым быһыытынан олус долгуйдум даҕаны, үөрдүм даҕаны».

Суруналыыс сылдьарын тухары ааҕааччыга интэриэһинэй буолуох курдугу иһиттэ даҕаны, кулгааҕа чөрөйө, ыйытыыта сытыырхайа түһэр  «ыарыылаах» буолар. Ол быһыытынан, оччолооҕу истибит киһи сиэринэн, тутатына сибээстэһиэх буоламмын, Лариса Егоровна бу биэс бэһиэлэй кыргыттар тустарынан историяны кэпсииригэр болдьостубут.

Лариса Егоровна Осипова (Макарова), "Ырыаҕа ылламмыт биэс бэһиэлэй кыргыттар" кинигэ ааптара:

– Бастатан туран, Дьокуускайтан анаан-минээн аахсыйа-кэнсиэри оҥоро сылдьаргытыгар Мытаах нэһилиэгэр кийиит буолан 47 сыл олорбут киһи быһыытынан махтаныым. Быйылгы ураты патриотическай тыыннаах уонна Кыайыы өрөгөйдөөх үбүлүөйүн сылыгар урукку ырыалардаах, кыайыыны уһансыбыт көлүөнэни уруйдуур кэнсиэри истэн-көрөн, олус үөрдүм. Түмсүүгүт ыытар үлэтэ киэҥэ сөхтөрдө. Бэйэҕит документальнай киинэҕит, ийэлэргит хаартыскалара көрөөччүгэ сонун буолла. Үйэтитии курдук кэскиллээх дьыаланан дьарыктанар дьиҥнээх патриот дьон эбиккит. Ырыаһыттаргыт, үҥкүүһүттэргит сөхтөрдө. Үҥкүүлүүр кыыскытын киһи эрэ көрөн олоруох курдук. Киһи сүрэҕин, ис кутун хамсатар, долгутар нүөмэр элбэх.  Айар-тутар дьоҥҥут даҕаны элбэхтэрэ сүр эбит.

«Биэс бэһиэлэй кыргыттар» стелаҕа тыыннаах доҕуһуолунан, байаан тыаһынан ырыаҕыт видеотын көрөн дойду оҥостубут Мытааҕым дьонунан-сэргэтинэн, бу стеланы туруорбут Бэрдьигэстээхтээҕи «Сыккыс» (сал. Айталина Олесова) литературнай түмсүүтүнэн киэн тутуу санаата кууспута. Ити 2023 сыллаахха, Үлэ сылыгар оҥоһуллубута. «Үс көлүйэ» сайылыкка ыанньыксытынан үлэлээбит биэс кыргыттар сырдык мөссүөннэрин үйэтитии этэ.

– Лариса Егоровна, хайдах, туохтан саҕаламмытай?

– Биирдэ дьүөгэм Анастасия Афанасьевна Парфенова (Соловьева) «Үс көлүйэ» сайылыгар сайын үлэлии сырыттахтарына, улуустан Василий Федотович Филипповтыын суруйааччы Семен Данилов тиийэ сылдьыбыт. Кыргыттар күнүскү ыамнарыгар бараары турдахтарына тиийбиттэр. Үлэ дьонун тутумаары, ыалдьыттар аҕыйах тылынан кимнээх оҕолоро эҥин буолалларын туоһулаһан хаалбыттар. Ол оннук ааспыт. Хас да хонон баран кыргыттар дэриэбинэҕэ киирбиттэр. Онуоха «Семен Данилов эһиги тускутунан хоһоон суруйбут» диэн буолбут. Мин ити түгэни олус сэргии истэммин, оччотооҕу «Үлэ күүһэ » хаһыакка суруйан таһаарааччы буоллум.

Бэйэм өр сылларга тыа хаһаайыстыбатын салаатыгар үлэлээбит, зоотехник идэлээх буоламмын, ферма үлэтэ миэхэ урут да, билигин да олус чугас. Дьэ, ол ыстатыйам кэнниттэн «хаартыскаҕа көстөр атын кыргыттар дьылҕаларын суруйуоххун» диэн эппиттэриттэн, аны түөрт ыанньыксыт кыргыттары суруйар санаа киирбитэ. Клара Николаеваттан (Косар) уратылара,  хомойуох иһин, орто дойдуттан барбыттар эбит этэ. Онон кинилэр аймахтарын, чугастык билэр дьоннорун көмөтүнэн атын үс кыыһы булбутум уонна сурукка тиһэммин эмиэ улууһум хаһыатыгар таһаарбытым. Ол курдук 2021 сылга хаһыакка Настя Парфенова, 2022 сылга Лиза Стручкова, Маша Петрова, Таня Михайлова, Клара Николаева тустарынан таһаартаабытым. Бу ыстатыйалары суруйар кэммэр Елизавета Стручкова Хаҥалас Булгунньахтааҕар, Татьяна Михайлова Монголияҕа олохсуйбут буоланнар, тус бэйэбэр ылбычча буолбатах этэ. Хомойуох иһин, Клара Егоровналыын кэпсэтии кэнниттэн уһаахтаабатаҕа, ыалдьар этэ.

Улууһум хаһыатын оччотооҕу эрэдээктэрэ Василий Ильич Алексеев бастаан: «Бу ыстатыйаларгынан кинигэ оҥоруоҥ эбит»,– диэн өй укпута. Онон 2023 сыллаахха туспа кинигэнэн олохтоох дьаһалта (баһылык И. Е. Петров) улуус Баһылыга Н. В. Андреев уонна кыргыттар дьоннорун өйөбүллэринэн күн сирин көрбүтэ..

– Кинигэ ити стелаҕа сүрдээх үчүгэйдик хараллан турар.

– Оннук. Ити барыта Василий Ильич идеята. Ити сылларга  Семен Данилов хоһоонун дьоруойдара хаһыакка тус-туһунан анаан бэчээттэнэн, хаартыскалара көстөн, кинигэ буолан тахсан, аны Бэрдьигэстээх «Сыккыс» литературнай түмсүүтэ Граҥҥа хоппут харчыларынан бу стела туруоран, туспа улахан үлэ буолан тахсыбыта.

Аны бу хоһооҥҥо ырыа матыыбын суруйбут Иван Иванов бэйэтинэн кэлбитигэр мин көрсөн анаан кэпсэппитим. Кини Үөһээ Бүлүү Боотулуутуттан төрүттээх култуура үлэһитэ, педагог, Сунтаар Тойбохойугар олорор эбит этэ.

«Сайылыктарга агитбиригээдэнэн айанныырга сайылык туһунан, ферма үлэтин арыйар хоһоон көрдөөммүн Семен Данилов хомуурунньугун арыйа баттааппын кытта «Ферма кыргыттара» хоһооҥҥо хараҕым хатана  түспүтэ. Уонна, ааҕаат даҕаны, түргэн баҕайытык ырыа матыыба бэлэм буолбута», – диэн бэрт кылгастык, судургутук бу ырыа историятын кэпсээн турардаах.

– Лариса Егоровна, бу стела, эн кинигэҥ  биир ырыаттан сиэттэрэн бүтүн нэһилиэккэ, оройуоҥҥа, үлэ киһитигэр, саха төрүт дьарыгар үйэлээх өйдөбүнньүк буоланнар, төһөлөөх эдэр ыччаты элбэх саҥата суох иитэ-такайа тураллара буолуой?!

Дьэ ити курдук айан биир умнуллубат түгэнинэн «Ферма кыргыттара» ырыа историятын тула кэпсэтии буолла.

Бэлиэтээн эттэххэ, «Сандал саас-85» аахсыйа кэнсиэртэн киирбит үбү Мытаах нэһилиэгиттэн анал байыаннай дьайыыга баран сырдык тыына быстыбыт буойун Валерий Бурнашев дьонугар аныырга быһаарыллыбыта. Аахсыйа чэрчитинэн түмсүү иһинэн ыытыллыбыт патриотическай хабааннаах бырайыактары сырдатыы, ону таһынан документальнай киинэни көрдөрүү буолла.

Ольга Прядезникова, Мытаах нэһилиэгин И. Е. Варламов аатынан Култуура дьиэтин уус-уран салайааччыта:  

– Биһиги нэһилиэкпитигэр муус устар 6 күнүгэр 1985 сыллаахха оскуоланы бүтэрбиттэр өрөспүүбүлүкэтээҕи уопсастыбаннай түмсүүлэрин күүһүнэн сүрдээх сэргэх аахсыйа-кэнсиэр буолла. Хас биирдии нүөмэр Ийэ дойдуга таптал, эйэлээх олоҕу аҕалсыбыт бэтэрээннэргэ ытыктабыл, сүгүрүйүү тыынынан илгийэн, патриотизм тиэмэтэ күүскэ турар. Толорооччулар бары – суоппар, быраас, учуутал, харабыл, иитээччи, сиэстирэ, преподаватель, тутааччы курдук тус-туһунан идэлээх дьон – үлэлэрин таһынан дьарыктаналларын ааһан, анаан-минээн кэнсиэр тэрийбиттэрэ сөхтөрөр. Киирбит үбү (4200 солк.) олохтоох дьаһалтаҕа туттардылар.

Софрон Осипов, Мытаах  олохтооҕо:

– Бэйэбит эдэр сааспыт ырыаларын эт куоластарынан, байаан доҕуһуолунан ыллаабыттара киһи дууһатын ортотунан киирэр. Уопсастыбаннай тэрилтэ быһыытынан үтүмэн үлэни оҥороллорун киинэттэн көрөммүт, кэпсээннэриттэн истэммит, эдэр сааспытын санаатыбыт. Бэйэлэрэ эмиэ олоххо миэстэлэрин булбут, ийэ, аҕа, эбээ, эһээ дьон эдэрдии эрчимнэрэ, күүстээх санаалара көрөөччүнү өрө көтөҕүллүү туругар киллэрэр. Төһө даҕаны көрөөччүлэр сыанаҕа сылдьааччылартан аҕыйах буолан биэрдэрбит, олус астына көрдүбүт. Киирбит үптэрин бэйэбитигэр хааллардылар. Патриотизм тиэмэтигэр мелодист Марианна Макарова-Барахсаана матыыбыгар хас да саҥа ырыаны олус сэргии иһиттим.

Елизавета Заровняева, Бэрдьигэстээх олохтооҕо:

– Кэргэмминиин Бэрдьигэстээхтэн анаан-минээн үөлээннээхтэрим кэнсиэрин көрө кэллибит. Олох биир тыынынан олорон көрдүбүт. Бу истэ, көрө олорон, бу мин билэр дьонум, үөлээннээхтэрим диэн испэр киэн туттуу туруга кууста.

Дьэ, бу курдук биир эрэ ый анараа өттүгэр куорсун анньыммыт түмсүү айар куттаахтарын айымньыларын киэҥ эйгэҕэ таһаарарга аналлаах  «Сандал саас-85» (сал. М.Макарова) бырайыак Мытаах кулуубугар сүрэхтэммитин көрбүт, өйөөбүт көрөөччүлэрбитигэр махтал мааныта буоллун!

Хаартыскалар ааптар түһэриилэрэ